PRACE JĘZYKOZNAWCZE 19

Transkrypt

1 PRACE JĘZYKOZNAWCZE 19 STUDIA POLONISTYCZNE pod redakcją Aliny Kowalskiej i Aleksandra Wilkonia Uniw ersytet Śląski Katowice 1991

2 Ekspansja przyimka poprzez w nowszej polszczyźnie W nowszej polszczyźnie obserwujemy ekspansję przyimka poprzez, który wypiera w niektórych funkcjach przez. Wykładnik morfologicznie rozbudowany, a więc dobitniejszy zastępuje przyimek prosty i wielofunkcyjny, można by więc tę wymianę zaliczyć do zmian precyzacyjnych, stanowiących przejaw semantyzacji składni, tendencji uznawanych przez Irenę Bajerową za jeden z kierunków zmian językowych1. Sama Bajerowa zamianę przyimków w określeniach przyimkowych do takich zmian zalicza2. Ekspansja poprzez wywołała sprzeciw użytkowników języka, częściowo skutecznie, domagali się od językoznawców udzielających porad językowych, by innowaq'ę tę potępili. Istotnie wydawnictwa poprawnościowe przestrzegają przed traktowaniem poprzez jako synonimu przez3. Spotkał się więc zrazu nowy przyimek z przyjęciem niechętnym jako innowaq'a nieuzasadniona funkcjonalnie. Wnikliwsze analizy semantyczne obocznych przyimków uwydatniły różnice znaczeniowe zachodzące między nimi i doprowadziły do wniosku, że bogatsze treściowo poprzez precyzyjniej wyraża niektóre relacje zbyt ogólnikowo sygnalizowane przez przez*. Wyodrębnienie w poprzez jego własnej funkcji znaczeniowo-stylistycznej wpłynęło na złagodzenie negatywnej opinii o wyrażeniach z tym przyimkiem; odtąd gani się tylko błędne określenia z nim i nadużywanie go. Czyni się wysiłki, by inwazję poprzez utrzymać w granicach wyznaczonych swoistością semantyczną. Starań tych nie wieńczy powodzenie, nowy przyimek często wykracza poza wyznaczone mu pole znaczeniowe. 1 Por. I. B aj e r o w a: Kształtowanie się systemu polskiego języka literackiego w X V III wieku. Wrocław Warszawa Kraków 1964, s Por. tamże, s Por. np. Słownik poprawnej polszczyzny. Red. W. Doroszewski. Warszawa 1963; W. Doroszewski: O kulturę słowa. T. 1. Warszawa 1962, s M. Kruczała: Oboczność przyimków przez" poprzez". Język Polski 1963, R. XLIII, s

3 Ekspansja poprzez dała powód do zreferowanych tu pobieżnie uwag poprawnościowych, kwestie normatywne dostatecznie oświetlone we wcześniejszych publikaq ach nie będą przedmiotem naszych rozważań. Nie kwestionując przedstawionych w nich opinii, chcemy proces szerzenia się poprzez opisać jako zmianę historycznojęzykową, zachodzącą w czasie życia starszej części współczesnego pokolenia Polaków; interesować nas będzie zatem mechanizm szerzenia się innowacji, jej uwarunkowania i chronologia. Nim przejdziemy do opisu przebiegu zmiany, uświadommy sobie, że wypierany przyimek przez należy do grupy przyimków rzadkich, a ponadto jego konkurent przejmować może tylko niektóre spośród licznych jego funkq'i. Mamy do czynienia ze zmianą o małym nasileniu tekstowym, więc by właściwie móc ocenić jej przebieg i zaawansowanie, spróbujmy ustalić wielkość obszaru wspólnego obu przyimkom. Są to: funkcja sposobowa przyczynić się przez politykę szczerej współpracy, przez lojalne wykonywanie zawartego traktatu; Zbieranie tekstów dokonywane było poprzez kierowaną rozmowę. funkcja lokalizująca droga prowadzi przez Andy; Poprzez chybotliwy m ost pontonowy posuwamy się z trudnością... W obrębie każdego z tych znaczeń poprzez możliwe jest tylko wycinkowo, w bardzo niewielkiej części kontekstów, poza tym zupełnie wyjątkowo wkracza w zakres funkcji temporalnej i incydentalnie kauzatywnej, a wcale nie dotyka podstawowej dla przez roli wyrażania dopełnienia sprawcy. Widać więc, że rywalizacja obejmuje jednostki nierównorzędne i obserwując jej przebieg, trzeba pamiętać, że dotyczy niewielkiej części wspólnego pola znaczeniowego. Jak dużej, tego nie da się precyzyjnie obliczyć, łatwiej oszacować wielkość tej części użyć przez, która nie podlega naciskowi w określeniach sprawcy. Nie znajdziemy jednak odnośnych danych w żadnym z publikowanych opracowań frekwencyjnych, informują one bowiem o częstości występowania leksemu globalnie, bez wnikania w jego zróżnicowanie funkcjonalne. Próba oszacowania, jaką część stanowią poszczególne grupy zastosowań przez, potrzebna jest także po to, by można było wyzyskać owe globalne dane przy ocenie nasilenia ekspansji poprzez.

4 Z powodów, które znajdą objaśnienie dalej, posłużę się tu trzema wyliczeniami zrobionymi na materiale prasowym niewspółczesnym (patrz: tabela 1). Funkcje wyrażeń z przez* T abela 1 Funkcja Okres dopełnienia sprawcy tempo raina sposobowa lokatywna kauzatywna inne razem XIX wiek rok rok Razem * Badania zasadnicze prasy XX wieku objęły po 7 pism wydawanych w różnych ośrodkach w każdym okresie. Stan przedwojenny ustalono na podstawie pism: A B C Warszawa 1939, Dziennik Polski Lwów 1939, Czas Kraków 1939, Kurier Poznański Poznań 1939, Polska Zbrojna Warszawa 1939, Polonia Katowice 1939, Słowo Narodowe Lwów 1939; stan powojenny: Dziennik Ludowy Warszawa 1945, Dziennik Polski Kraków 1945, Nowa Epoka Warszawa 1945, Odrodzenie Kraków 1945, Odra" Katowice 1945, Polska Zachodnia Poznań 1945, Zdrój Lublin Dane dla XDC wieku ustalono na podstawie materiałów zebranych do innej pracy: O. Wolińska: Język XIX-wiecznych wiadomosd prasowych. Katowice 1987; tam też znajduje się szczegółowa lista źródeł. Ponad połowę użyć p rzez stanowią określenia sprawcy strefa wyłączności tego przyimka, silnemu naporowi podlega w przybliżeniu połowa pozostałej części użyć (funkcje: sposobowa i lokalizująca) w świetle tego wyliczenia około 27% wszystkich użyć, przy czym i w tym obszarze akceptowalne zastosowania poprzez stanowić mogą margines. W sumie poprzez mogłoby wyprzeć przez zapewne nie więcej niż z 10 15% z nim wyrażeń. Istotnie taki poziom osiągnęło w analizowanej przez Halinę Zgółkową próbie współczesnej polszczyzny mówionej (z lat ), gdzie przyimek przez wystąpił 156 razy, a poprzez 20 razy, czyli drugi z wymienionych objął ponad 11% sumy użyć obu; jest to najwyższa z notowanych kiedykolwiek względna częstość poprzezs. W badaniach frekwencji wyrazów w prasie przeprowadzonych przez Walerego Pisarka poprzez wystąpiło 12 razy na 418 użyć przez, co daje mu 3% sumy; przez ma w słowniku prasowym rangę 18, a poprzez Podobne proporcje wystąpiły w badaniach słownika pięciu stylów współczesnego języka polskiego, w próbie z drobnych wiadomości prasowych na 291 użyć przez przypadło tylko 6 poprzez, tj. nieco ponad 2%7. 5 H. Zgółkowa: Funkcje syntaktyczne przyimków i wyrażeń przyimkowych we współczesnej połszczyźnie mówionej. Poznań 1980, s i Nie ma natomiast poprzez zupełnie w tekstach mówionych mieszkańców Łodzi, por. Wybór tekstów języka mówionego mieszkańców Łodzi i regionu łódzkiego. Red. M. Kamińska. Łódź 1989, a w krótkim wstępie znalazł się jeden przykład. 6 W. Pisarek: Frekwencja wyrazów tv prasie. Kraków I. Kurcz, A. Lewicki, J. Sambor, J. Woronczak: Słownictwo współczesnego języka polskiego. T. 2: Drobne wiadomości prasowe. Warszawa 1974.

5 Przytoczone dane o stanie współczesnym w odmianach języka oskarżanych 0 szerzenie konstrukgi z poprzez8 uzmysławiają nam, że niełatwo będzie odtworzyć historię zmiany o tak niewielkim zasięgu. Znajdujemy się w sytuacji paradoksalnej, wrażliwych czytelników rażą od dawna pojedyncze nawet użycia określeń z poprzez, protestują, domagają się potępienia ich. Prowadzi to do wytworzenia społecznego odczucia, że jest ich dużo, tymczasem systematyczne badania przynoszą ubogą dokumentaq'ę, dając wątłe podstawy do wnioskowania o przebiegu procesu. Z dobrze udokumentowanego artykułu Mariana Kruczały9 dowiadujemy się, że poprzez to przyimek nowy, który pojawił się w ostatniej ćwierci XIX wieku w utworach niektórych pisarzy i szerzył się w XIX wieku powoli. Potwierdziły to moje analizy XIX-wiecznych tekstów prasowych w obszernym materiale prasowym pochodzącym z ponad ćwierć setki pism z całego XIX wieku (zebranych na potrzeby innych badań, a przeglądniętych teraz w poszukiwaniu rywalizujących leksemów) przyimek poprzez nie wystąpił wcale. Wydaje się więc, że ustabilizowanie go jako leksemu scalonego 1 wydatniejsze rozszerzenie jego zasięgu przypada niewątpliwie na wiek XX. Scalanie postępowało powoli, o czym z przekąsem pisał K. Król w 1932 roku: Sprawiedliwość każe dodać, że miłośnicy owego poprzez mają z niem sami kłopot, bo nie wiedzą, jaką zastosować pisownię: poprzez czy po przez. 10 Wahania ortograficzne trwały jeszcze po wojnie. Pierwsze sygnały nadużywania poprzez pojawiają się w latach , nie dają one wszakże wyobrażenia o skali zjawiska niewątpliwie ledwie kiełkującego. Wówczas to dwaj stali recenzenci Poradnika Językowego, jeden niezależnie od drugiego, znajdują w tekstach autorów jak sami przyznają piszących na ogół dobrym językiem rzadkie usterki językowe, polegające na używaniu modnego i niby wytwornego poprzez. S. Skorupka wytyka 3 użycia artykułom naukowym B. Suchodolskiego, a K. Król przytacza 4 przykłady z różnych pozycji literackich i przekładów11. Narzekania powracają po wojnie, w 1949 roku czytelnik przysyła do Poradnika Językowego 7 przykładów rażących go wyrażeń z poprzez; o przykłady jest więc nietrudno, sam czytelnik twierdzi, że łatwiej niż o cokolwiek innego 12. Idąc tropem tych doniesień, spróbujmy porównać częstość występowania obu przyimków w prasie przedwojennej i tużpowojennej (por. tabelę 2). 8 Przypisuje się je bezpośredniemu lub pośredniemu wpływowi prasy, por. np. S.Skorupka: Pokłosie..., VII. Poradnik Językowy 1930, s M. Kruczała: Oboczność przyimków K. Król: Kwiatki bez woni. Poradnik Językowy 1932, s S. Skorupka: Pokłosie VII..., s ; K. Król: Pokłosie. Poradnik Językowy 1932, s i W. Doroszewski: Objaśnienie wyrazów i zwrotów. Poradnik Językowy 1949, s

6 Tabela 2 Oboczność przez I poprzez w prasie Okres przez poprzez udział poprzez [%] 1939 rok , rok ,1 Udział wyrażeń z poprzez wzrósł z niecałych 3% do ponad 5%, w świetle wcześniejszych rozważań ocenić musimy, że nie jest to zmiana mała. Także liczby bezwzględne uzmysławiają, że chodzi o różnicę istotną doszło do podwojenia częstości określeń z poprzez, a osiągnięty poziom okazał się nawet wyższy od stwierdzonego w prasie z lat sześćdziesiątych (według cytowanych list frekwencyjnych 2 3%). Zastanówmy się z kolei nad przyczynami obserwowanej ekspansji w ogóle i jej wojennego lub tużpowojennego przyśpieszenia. Czy istotnie, jak to sugerowano, w grę wchodzi niestaranność autorów tekstów pośpiesznie redagowanych? W przywoływanych już wcześniej uwagach o szerzeniu się wyrażeń z poprzez prócz ogólnikowego przypisywania go wpływowi prasy wymieniano i szczegółowsze powody uleganie modzie i niby wytworność nowych wyrażeń. Wiele wskazuje na to, że rozszerzanie innowacji powodowały potrzeby stylistyczne; po nowe wyrażenia sięgano celowo, dla wzmocnienia sugestywności wypowiedzi. Przykłady przedwojenne cytowane przez S. Skorupkę i K. Króla pochodzą z tekstów pisanych według opinii tychże recenzentów czystym i pięknym językiem, dobrze świadczącym o staranności i zdolnościach młodego pokolenia 13,,jasno i na ogół pięknym językiem 14-. Uważam te ogólne oceny za ważne, bo pozwalają sądzić, że wprowadzenie innowacji nie było rezultatem niąstaranności językowej, lecz wynikało z (nie zawsze słusznego) upatrywania w nowym przyimku środka dobitniejszego, wyrazistszego. Hipoteza ta znalazła potwierdzenie w toku analizy tekstów, w których poprzez występowało później. Znajdowałam je w artykułach publicystycznych znanych autorów Juliana Przybosia, Stanisława Piętaka, Jana Parandowskiego, Kazimierza Brandysa, Marii Zarębiny, Hanny Mortkowicz-Olczakowej, Marii Bechczyc-Rudnickiej, Zdzisława Łempickiego, Zdzisława Hierowskiego i innych, a więc w tekstach wychodzących spod wytrawnych i sprawnych piór. Ponadto stosunkowo często występowały w oficjalnych przemówieniach, deklaracjach programowych, okolicznościowych artykułach redakcyjnych ukazujących się z okazji różnych uroczystości. Sięgało się po nie w celach retorycznych i propagandowych, często wzmacniało powtórzeniem, por. 13 K. Król: Pokłosie..., s S. Skorupka: Pokłosie..., s. 11.

7 np.: fragment przemówienia E. Osóbki-Morawskiego na uroczystości sprowadzenia serca Chopina: Obok nas mieszka naród, który poprzez wiele wieków swych dziejów, poprzez barbarzyństwa, zbrodnie i zwyrodnialstwo swych dni ostatnich udowodnił, że nie jest godny pieśni Beethovena. Kultura materialna i techniczna tego narodu była jedną z najpotężniejszych w świecie. A jednak brak kultury duchowej doprowadził ten naród poprzez zbrodnie do nieszczęścia i pohańbienia. Zdrój 1945, nr 5 fragment artykułu redakcyjnego w rocznicę śmierci Wincentego Witosa: Wincenty Witos zwłaszcza poprzez Brześć to symbol buntu chłopskiego o wolność i demokrację, Wincenty Witos poprzez krwawy strajk chłopski to symbol walki o Polskę ludową i sprawiedliwą... fragment przemówienia K. Świerczewskiego: Dziennik Ludowy" 1945, nr 66 Z tą wiarą w sercu przekradaliśmy się poprzez granice ku płonącej ogniem sprawiedliwej wojny Hiszpanii. Poprzez wszystkie te lata pozostaliśmy wierni ideałom, za które przelewaliśmy krew w Hiszpanii. fragment artykułu Zdzisława Hierowskiego: Dziennik Ludowy 1945, nr 68 Opierając się na tej tradycji, musimy dotrzeć do tego ludu poprzez je] zasadnicze elementy, poprzez słowo polskie, polski obyczaj i obrzęd, poprzez wiarę i formy kultu religijnego. Odra 1945, nr 7 Przytoczone fragmenty uświadamiają, że określenia z poprzez występowały często w tekstach retorycznych i o zadaniach ekspresywnych, ich autorzy sądzili, że dzięki nowości i niezwykłości skuteczniej poruszą odbiorców. Fakt, że ekspansja poprzez jest rezuktatem dążności do wzmocnienia wyrazistości wypowiedzi, mógł mieć wpływ na sposób i tempo rozszerzania się innowacji. To właśnie z powodu obciążenia funkcją przyimek ten od początku uporczywie wykraczał poza granice należnego mu pola semantycznego, pojawiał się w tekstach szczególnie starannie (co nie znaczy udatnie) redagowanych, często w takich, których styl określilibyśmy jako podniosły czy nawet patetyczny. Jego nowość, wyrazistość i względna rzadkość dodawały mu dobitności i czyniły atrakcyjnym dla autorów tekstów obliczonych na szybki efekt. Jest więc możliwe, że wzmożone potrzeby poruszania i pozyskiwania czytelnika, występujące w czasie ostrych sporów o kształt powojennej Polski,

8 a więc w okresie poprzedzającym odzyskanie niepodległości, oraz skłonności do patetyzmu w publicystyce po wojnie spowodowały przyśpieszenie szerzenia się tej innowacji. Z czasem wartość emocjonalna przyimka uległa naturalnemu zatarciu, ale używany jest nadal, zwłaszcza w odmianie ofiq'alnej, jako oboczny, formalnie zdublowany wariant przez. O-iŁra BojiHHtCKa 3KCITAHCHS IIPEflJIO ra poprzez B EOJIEE HOBOM IIOJIŁCKOM A3LIKE P e iio M e ITpouecc ueajiehhoro pacnpocrpaheiihs npe^iora poprzez, Ha6,noAaeMuft c nocjieaneii HeTBepTH XIX sesa, yckopaerca b Bojiee hoboh (JiopMe rio.ibckoro snbika: b npecce 1945 roaa b «Ba na3a 6o,ibnie Bbrpaaceiniu c s t h m npe,anorom, le u nenocpeactbehho nepea bouhoh. Ha yckopehhe H3MeHeBHH mojith n o a.m m Bbipa3HTejxt>HocTb h 3KcnpeccHBHaa oicpacea BbipasceHHft c poprzez, 6jaro«apa netay ohh hmoah-th nprmehehhe b pnt0pn4ecknx TeKcrax c 4>yKiaiHe8 y6excaehha. Olga Wolińska THE EXPANSION OF THE PREPOSITION poprzez (Through) IN THE NEWER POLISH LANGUAGE Summary The process of slow broadening of usage of the preposition poprzez observed from the last ąuarter of the XIX century has been speede up in the newer Polish language usage, in the press sińce 1945 there are to be found twice as many expressions with this preposition than immediately before the war. This acceleration in the tempo of changes could be infulenced by the distinctness and expressive force of constructions with poprzez, due to which they have found a use in rhetorical texts and those designed to persuade.