Kto popilnuje banków Dlaczego projekt stworzenia unii bankowej w Europie u jednych budzi entuzjazm, a u innych sprzeciw?

Transkrypt

1 Światowy kryzys finansowy trwa już piąty rok i ciągle przeraża. Wciągnął niemal w całości Europę, nadal gnębi Amerykę, rujnuje nadzieje gospodarcze wiązane do niedawna z Azją. Przez ostatnie kilka lat organizacjom międzynarodowym, bankom centralnym i rządom najważniejszych państw udało się uniknąć najgorszego w postaci bankructwa dużej części międzynarodowego systemu finansowego, ale niewykluczone, że to tylko odroczenie wyroku. Świat, w tym także Polskę, czekają kolejne trudne lata. Czy można się do nich przygotować? Marek sobczak Kto popilnuje banków Dlaczego projekt stworzenia unii bankowej w Europie u jednych budzi entuzjazm, a u innych sprzeciw? Witold M. Orłowski 46 Mamy Unię Europejską, czyli wolne stowarzyszenie państw, które tworzą wspólny rynek. Mamy unię walutową, czyli grupę krajów używających euro. Konsekwencją unii walutowej powinna być unia fiskalna, czyli wspólna polityka budżetowa tych krajów, które używają euro. A teraz pojawił się nowy pomysł unii bankowej obowiązkowej dla państw strefy euro, ale otwartej też dla krajów, które wspólnej waluty jeszcze nie wprowadziły. Po co nadzorować Pomysł unii bankowej opiera się na prostym spostrzeżeniu. Skoro europejskie banki działają w skali całej strefy euro a właściwie w skali całej Unii to skuteczna kontrola ich działalności może być dokonana tylko na tym szczeblu. Problem w tym, że banki nie są takimi samymi firmami jak inne. Jeśli ktoś wykłada kapitał i zakłada firmę produkcyjną lub usługową albo wykupuje udziały w istniejącej, podejmuje oczywiście ryzyko. Działa jednak na własną odpowiedzialność. Jeśli źle zainwestuje swoje pieniądze, straci je. Banki działają natomiast zupełnie inaczej. Ich zadaniem jest zbieranie oszczędności ludzi, a następnie inwestowanie ich, głównie poprzez udzielanie kredytów. Jak każda firma, bank również ma swoje kapitały należące do właścicieli. Ale są one tylko drobnym ułamkiem kwot, którymi bank obraca. Przeważająca część pieniędzy, które inwestuje, to nie pieniądze jego właścicieli ale ludzi, którzy powierzyli je bankowi w formie depozytów z nadzieją na ich zyskowne zainwestowanie. Innymi słowy, bank to pośrednik finansowy, który zbiera od nas oszczędności, a na- polityka nr 42 (2879), stępnie w naszym imieniu próbuje wyciągnąć z nich jak najwyższy dochód. Część tego dochodu należy mu się jako zapłata za pośrednictwo. Ale większość musi oddać właścicielom depozytów. Obracając pieniędzmi właścicieli depozytów, bank stanowi więc instytucję społecznego zaufania. Jeśli zbankrutuje, ludzie stracą część swoich oszczędności. Drugą ważną obserwację można poczynić, patrząc na relację płynnego kapitału mówiąc w uproszczeniu, gotówki, którą bank ma w swoich skarbcach do wielkości aktywów i zobowiązań. Bank zbiera od ludzi depozyty, ale w przygniatającej większości przeznacza je na inwestycje, bo tylko w ten sposób może wygenerować zyski. Gdyby więc znaczna część właścicieli depozytów tego samego dnia zgłosiła się po wypłatę, pieniędzy w kasach oczywiście musiałoby zabraknąć. Funkcjonowanie banków bazuje więc na zaufaniu. Zadaniem nadzoru bankowego jest właśnie to, by przypilnować, aby każdy bank zbierający na rynku depozyty przestrzegał zasad ostrożnego inwestowania i nie wystawiał oszczędności ludzi na nadmierne ryzyko. W tym celu stosuje się kilka podstawowych narzędzi. Po pierwsze, po to, by w ogóle bankowi wolno było zbierać depozyty, musi on od instytucji nadzorującej uzyskać licencję na prowadzenie działalności a warunkiem jej uzyskania jest przestrzeganie zasad ostrożnościowych, których wymaga od banku nadzorca (licencji takiej nie posiadają parabanki, o których w Polsce dziś głośno). Po drugie, musi przetrzymywać w swoich skarbcach odpowiednio dużo płynnego kapitału, który umożliwia mu kontynuację działalności na-

2 wet wtedy, gdy ponosi przez jakiś czas straty. Po trzecie, jeśli zainwestował pieniądze ludzi w sposób bardziej ryzykowny, musi zgromadzić odpowiednie rezerwy na pokrycie ewentualnych strat. Po czwarte, w razie zbyt ryzykownego inwestowania nadzorca może zażądać od banku podjęcia działań naprawczych. Słowem, nadzorca ma narzędzia do zmuszenia banku do tego, by działał w sposób ostrożny, nawet kosztem ograniczenia swoich zysków. Jeśli jednak bank ma licencję i podlega nadzorowi, państwo bierze na siebie również pewne zobowiązania, które służą wzmocnieniu zaufania do banku. Przede wszystkim jest to ogólna odpowiedzialność za funkcjonowanie systemu bankowego: jeśli jakiemuś bankowi grozi bankructwo, to nadzorca ma obowiązek zadecydować, co z tym problemem zrobić. Albo może pozwolić na bankructwo (ale w formie, która przynosi jak najmniej szkód wszystkim uczestnikom rynku i posiadaczom depozytów), albo może bank ratować, nawet za cenę udzielania mu ryzykownego kredytu lub przejęcia przez podatników części jego zobowiązań. Jest też ogólnopolski system gwarantowania bankowych depozytów: jeśli bank upadnie, za wypłacenie depozytów do pewnej wysokości odpowiedzialność bierze na siebie państwo. Kryzysowy kontroler Przez długie dekady na świecie i w Europie nadzór bankowy realizowany był przez poszczególne państwa (odpowiedzialne były za to banki centralne albo specjalne instytucje nadzoru finansowego). I oto nagle, w czasie globalnego kryzysu, pojawiła się koncepcja europejskiej unii bankowej, oznaczającej w gruncie rzeczy przeniesienie całości lub przeważającej części zadań nadzoru bankowego z poziomu poszczególnych krajów na poziom całej strefy euro. Po to, by zrozumieć pomysł unii bankowej, trzeba przypomnieć, co działo się w strefie euro w ciągu minionej dekady. Powstanie strefy euro spowodowało, że europejskie banki zaczęły bez ograniczeń działać ponad granicami krajów. Z jednej strony spowodowało to ukształtowanie się wielkich konglomeratów bankowych złożonych z instytucji działających na wielu rynkach jednocześnie. Z drugiej zaś spowodowało powstanie różnych napięć związanych z faktem, że w ramach strefy euro możliwe stało się niekontrolowane zadłużanie się banków z jednych krajów w bankach z innych krajów albo skutkiem transakcji wewnątrz grup bankowych, albo za pośrednictwem Europejskiego Banku Centralnego (EBC). W rezultacie w Europie powstały banki o gigantycznej skali w stosunku do państw, które dotąd nadzorowały ich działalność. Np. trzy największe banki francuskie mają łączne aktywa stanowiące 2,5-krotność całego PKB Francji. Albo patrząc od innej strony. W czasie kryzysu Niemcy zwiększyły do 100 proc. gwarancję depozytów bankowych. Ale depozyty zgromadzone w samym Deutsche Banku mają znacznie większą wartość niż całość rocznych dochodów państwa niemieckiego. Gdyby doszło do konieczności ich spłacania przez podatników, skąd niby miałyby się na to wziąć pieniądze? Konstruując strefę euro zdecydowano, że nadzór bankowy pozostanie w gestii poszczególnych krajów, a wspólne instytucje unijne mają przejąć tylko nieliczne, wybrane funkcje regulacyjne. Teraz pada propozycja: jeśli system bankowy strefy euro ma być skutecznie kontrolowany, to nadzór trzeba przenieść na poziom unijny i powierzyć EBC. A to oznacza oddanie mu prawa do wydawania licencji, kontroli nad polityką banków, kontroli nad utrzymywaniem przez nie odpowiedniej skali płynnych kapitałów. Ale także zgodnie z logiką prawdopodobnie konieczność przejęcia obowiązków nadzoru nad procesem likwidacji lub uzdrawiania bankrutujących banków i ujednolicenia systemu gwarancji depozytów. Jeśli EBC będzie zainteresowany kontrolą tylko na poziomie unijnym, czy będzie przejmował się pojedynczymi krajami? Za i przeciw To propozycja rewolucyjna, z którą wiążą się jednak zarówno nadzieje, jak i obawy. Najważniejsza z potencjalnych zalet polega na tym, że naprzeciw potężnych grup bankowych stanie równie potężny nadzór, zdolny kontrolować ich działalność w skali całej strefy euro, a nawet całej Unii. Nie da się więc już uciekać przed nadzorcą z kraju do kraju, wykorzystywać to, że w jednych krajach nadzór może być łagodniejszy niż w innych, lekceważyć zasad ostrożności w jednych państwach, ryzykując, że co najwyżej licencję bankową straci tam spółka-córka, a nie cała grupa. Rozliczanie grup bankowych z posiadanego płynnego kapitału następowałoby w skali całej Unii, a więc niedobór środków w jednych krajach dałoby się pokryć nadwyżką w innych. Zintegrowany system gwarancji depozytów również wyglądałby bardziej wiarygodnie niż obecne systemy krajowe. Brzmi to logicznie: skuteczna kontrola gigantów może nastąpić tylko na odpowiednim poziomie. Ale są i zastrzeżenia. Najpierw czysto techniczne jak szybko EBC zdoła objąć skuteczną kontrolą 6000 banków działających w strefie euro? Ważniejsze jest jednak co innego. Jeśli EBC będzie zainteresowany kontrolą tylko na poziomie unijnym, czy będzie przejmował się zagrożeniami dla poszczególnych krajów? Wyobraźmy sobie, że wielka grupa bankowa w skali całej Unii ma wystarczające kapitały, ale w jednym z państw nie. Gdy dojdzie tam do lokalnego kryzysu, czy będzie to zmartwieniem dla EBC? Czy zareaguje on, jeśli grupa ogołoci z płynnego kapitału należący do siebie bank w jednym z krajów, poświęci go dla ratowania pozostałych? Bankructwo grupy byłoby wstrząsem dla całego systemu bankowego strefy euro. Ale czy bankructwo lokalnego banku należącego do grupy, pogrążające jakiś nieduży kraj w finansowym chaosie, dawałoby podstawy do ingerencji Europejskiego Banku Centralnego? Trudno oprzeć się wrażeniu, że tworzy to faktycznie sytuację, w której interesy krajów gospodarzy wielkich grup bankowych mogą być lepiej chronione niż marginalne z punktu widzenia całej Unii problemy banków z państw mniejszych. Spór polityczny Wątpliwości można mnożyć. Nie da się ukryć, że pierwszy projekt unii bankowej przygotowany przez Komisję Europejską z propozycją przystąpienia również dla Polski wcale na takie pytania nie odpowiada. Ideałem byłaby sytuacja, w której z jednej strony istniałaby skuteczna kontrola gigantów bankowych na poziomie Unii (a ściślej, poszerzonej o chętnych strefy euro), a z drugiej nadzory krajowe miałyby wciąż kompetencje niezbędne, by pilnować stabilności krajowych systemów bankowych. Jak jednak wskazują znawcy, nie będzie łatwo znaleźć taki kompromis jeśli np. grupy bankowe uznają, że ich głównym nadzorcą jest EBC, zaczną lekceważyć wymogi stawiane przez nadzory krajowe. Czy w takim razie Polska powinna przyłączyć się do unii bankowej? Odpowiedź znów nie jest prosta, bo diabeł tkwi w szczegółach. Ale jedna część tej łamigłówki jest oczywista i już przez nasz rząd ogłoszona: jeśli nie będziemy mieli prawa głosu co do zasad funkcjonowania unii bankowej, na pewno do niej na ochotnika nie przystąpimy przynajmniej tak długo, jak długo pozostajemy poza strefą euro. n polityka nr 42 (2879),

3 DUKATOR EKONOMICZNY 48 Właśnie spłaciliśmy długi Gierka Pod koniec października, 12 lat przed terminem, Polska będzie już wolna od niemal wszystkich starych długów, jakie nam pozostały po epoce Gierka. Operacja spłaty zajęła nam w sumie ponad dwie dekady. W finale Ministerstwo Finansów wykupuje tzw. polskie obligacje Brady ego wartości 297 mln dol. Wszystko zaczęło się na początku lat 70. ubiegłego wieku, kiedy to Edward Gierek przejął władzę po Władysławie Gomułce. Nowa ekipa uznała, że najwyższa pora bardziej otworzyć komunistyczną Polskę na świat, wypełnić wreszcie sklepy przyzwoitszymi towarami, zacząć modernizować fabryki. To wtedy za pożyczone na Zachodzie pieniądze kupiono m.in. licencje na małego Fiata, autobusy Berlieta, unowocześniano z kiepskim skutkiem przemysł ciężki, ściągnięto, oczywiście na kredyt, amerykańskie maszyny do budowy naftowego rurociągu z Rosji, pokazano wreszcie Polakom coca-colę i pepsi. Łatwy pieniądz O ile pożyczanie i wydawanie pieniędzy szło nam łatwo, o tyle spłacanie szybko rosnących długów jak po grudzie. Paweł Tarnowski Najpierw kupowaliśmy za dewizy licencje, potem maszyny, a na końcu surowce i komponenty do produkcji, bo nasze nie spełniały standardów. Plan był taki, że za zagraniczne pożyczki powstaną zakłady zdolne do sprostania konkurencji i podjęcia opłacalnego eksportu. Tymczasem jedno i drugie okazało się nierealne. Polskie towary były nieatrakcyjne, eksport kulał. Natomiast tempo zadłużania się Polski pozostało imponujące, bo do wydatków inwestycyjnych doszły coraz większe zakupy importowanej żywności. O ile w chwili obejmowania władzy przez Gierka wierzycielom z tzw. państw kapitalistycznych byliśmy winni niewiele ponad 1 mld dol. (relacja zadłużenia do wpływów z eksportu wynosiła ok. 60 proc. i była więcej niż bezpieczna), to 10 lat później było to już ponad 24 mld dol., polityka nr 42 (2879), a długi niemal dwukrotnie przekraczały polski wywóz. Już w 1978 r. Bank of England ostrzegał, że PRL niedługo przestanie obsługiwać swoje zadłużenie. Banki komercyjne nie bardzo chciały temu wierzyć, liczyły, że komunistyczne władze zrobią wszystko, żeby nie dopuścić do finansowej kompromitacji. Ostatecznie, już pod rządami ekipy generała Jaruzelskiego, w 1981 r. z Warszawy wysłano oficjalne faksy z informacjami, że Polska zawiesza obsługę długów zaciągniętych przez państwo. Zaczęliśmy też pierwsze rozmowy z tzw. Klubem Paryskim, który zrzeszał przedstawicieli krajów wierzycielskich, ale wprowadzenie stanu wojennego na długo zamroziło i utrudniło te kontakty. W latach 80. jedynym, na co Polska mogła jeszcze się zdobyć, była spłata odsetek od zadłużenia zaciągnięte- Marek sobczak go w bankach komercyjnych. To częściowo chroniło przed realną groźbą rekwizycji w portach i na lotniskach naszych statków i samolotów. Jednak na nowe pożyczki oczywiście nie było szans. U schyłku komunizmu podjęliśmy jeszcze jedną, desperacką próbę przystrzyżenia starych długów. Powstał Fundusz Obsługi Zadłużenia Zagranicznego (FOZZ) wyposażony w ogromne, jak na tamte czasy, środki z budżetu (10 bln starych zł). Oficjalnie miał gromadzić pieniądze na obsługę przeterminowanych pożyczek. W praktyce po cichu, w zasadzie nielegalnie, bo instytucje państwowe nie mogą przez prywatnych, nieujawnionych pośredników wykupywać długów swojego kraju, na wtórnym rynku prowadził handel. Cała operacja była tajna, fatalnie kontrolowana, skończyła się malwersacjami i gigantyczną aferą. W praktyce FOZZ działał intensywnie półtora roku. Późniejsze procesy jego kierowników ciągnęły się lat kilkanaście. Klubowe negocjacje Sytuacja zmieniła się radykalnie po upadku komunizmu. Teraz mogliśmy liczyć, że ambitny plan politycznych i gospodarczych reform rządu Tadeusza Mazowieckiego znajdzie poparcie Zachodu, w tym naszych najważniejszych wierzycieli. Od stycznia 1990 r. Polska przestała spłacać jakiekolwiek zagraniczne zobowiązania, w tym odsetki od prywatnych pożyczek, ale też od razu podjęła negocjacje w sprawie częściowego umorzenia zobowiązań i ustalenia harmonogramu przyszłych spłat. Rozmawialiśmy z dwiema grupami pożyczkodawców: rządami państw zachodnich, które tworzyły tzw. Klub Paryski (negocjował przeterminowane zadłużenie nie tylko Polski, ale wielu innych krajów), i ok. 500 bankami komercyjnymi zrzeszonymi w Klubie Londyńskim. Nie było łatwo. W 1990 r. zagraniczne zobowiązania naszego kraju sięgały łącznie ok. 48,5 mld dol. Spłata całości tej sumy przy

4 ówczesnych możliwościach finansowych Polski była nierealna. Pozostawały więc negocjacje na temat poziomu redukcji i sposobów spłat reszty długów. Łatwiej poszło z Klubem Paryskim, który miał większe pole manewru i z politycznych względów był bardziej skłonny do ustępstw. W efekcie w 1991 r. 17 krajów wierzycielskich i Polska podpisują protokół uzgodnień w sprawie redukcji i reorganizacji zadłużenia. Ostatecznie darowano nam około połowy długów, ale i tak do spłaty pozostawało 26,4 mld dol. Najwięcej wobec Francji (4,9 mld), Brazylii (3,7 mld), Austrii (3,5 mld) i Niemiec (3,4 mld). Przez pierwsze trzy lata, kiedy Polska wprowadzała plan Balcerowicza i wydobywała się z kryzysu, płatności były niewielkie, dzięki ograniczeniu spłaty odsetek do 20 proc. i zawieszeniu zwrotu rat kapitału. Od 1995 r. rozpoczynamy już regularne spłaty, a sześć lat później także przedterminowe. Trochę inaczej miała się sprawa z Klubem Londyńskim, który zrzeszał kilkaset banków z kilkudziesięciu krajów, w tym tuzy międzynarodowego świata finansów. Miały różne interesy i wyraźnie mniejszą chęć do ustępstw na rzecz naszego kraju. O kompromis było więc trudno. Obowiązywała zasada, że warunki dla wszystkich pożyczkodawców, rządowych i prywatnych, powinny być równe w ramach stawianych do wyboru różnych wariantów restrukturyzacji. Rozmowy ciągnęły się miesiącami, bez widocznych rezultatów. W pewnej chwili Polska powołała specjalny zespół negocjacyjny kierowany przez pełnomocnika rządu Krzysztofa Krowackiego. I to wyraźnie pomogło. Szef zespołu okazał się w negocjacjach bardzo skuteczny. W 1994 r. podpisaliśmy porozumienie o konwersji starego długu, który wynosił wówczas nieco ponad 14 mld dol., na tzw. obligacje Brady ego wyemitowane przez Polskę instrumenty finansowe o terminie wykupu do 30 lat. W sumie po przeprowadzeniu konwersji mieliśmy oddać bankom ok. 8 mld dol. Tym razem ich spłata wydawała się już realna pod warunkiem, że kraj będzie rozwijał się dostatecznie szybko. Przed terminem W połowie dekady lat 90. nie było to wcale takie oczywiste. Kolejni ministrowie finansów zliczali łączne obciążenia z tytułu starych i nowych zobowiązań i sami siebie pytali, czy nie przyduszą gospodarki? Czy w apogeum spłat nie zacznie nam brakować pieniędzy na inne ważne cele? Dziś wiemy, że tak się nie stało. Po kilku pierwszych, najtrudniejszych latach można było nawet pomyśleć o przedterminowym zwrocie części długów. Gospodarka i eksport na tyle szybko się rozwijały, rezerwy dewizowe kraju rosły, że spłaty nie stały się istotnym problemem. Oba kluby zgodziły się na nie stosunkowo łatwo. W efekcie w ramach Klubu Paryskiego w 2001 r. oddaliśmy przed czasem 3,3 mld dol. Brazylii, w 2005 r. 5,8 mld Wielkiej Brytanii, Szwajcarii, USA, Szwecji, Kanadzie i kilku innym państwom, a w 2008 r. długi wartości 0,5 mld dol. Francji. Gdy była okazja, oddawaliśmy też wcześniej pieniądze zachodnim bankom. Dzięki temu szczyt spłat, którego kolejne rządy dość mocno się obawiały, w zasadzie nie wystąpił. Dlaczego Polska zabiegała o przedterminowy zwrot długów, jakie pozostały nam po epoce Gierka? Najkrócej mówiąc, dlatego że były dość wysoko oprocentowane, a odsetki w kolejnych latach miały jeszcze wzrosnąć wyjaśnia Piotr Marczak, dyrektor departamentu długu publicznego Ministerstwa Finansów. Dług z epoki Gierka nie był oczywiście naszym jedynym zobowiązaniem. Przez cały czas Polska zaciągała przecież kolejne pożyczki, coraz częściej na lepszych warunkach. Jeśli więc tylko wierzyciele zgadzali się na wcześniejszy wykup starych papierów, to w dogodnych dla nas chwilach podejmowaliśmy takie operacje. Motywy były zawsze czysto finansowe. Chodziło o minimalizację kosztów obsługi zadłużenia. Wcześniejsze spłaty były więc nieregularne. W Klubie Paryskim trzeba było dogadywać się z rządami zainteresowanych państw, a np. Japonia nigdy nie wyraziła na to zgody i ostatnie, już właściwie symboliczne, pieniądze zwrócimy jej w 2014 r. Inaczej przebiegał wykup obligacji Brady ego, bo, jak w przypadku większości papierów wartościowych, szybko trafiły na wtórny rynek. Tylko niewielka część banków zachowała je w swoich portfelach. Funkcje agenta skupującego polski dług na zlecenie Ministerstwa Finansów przez wszystkie te lata pełnił bank Pekao SA. Zdecydowana większość długu wobec banków została wykupiona przed terminem, co zmniejszyło nasze wydatki na ich obsługę. Druga korzyść jest już mniej wymierna. Ostateczne rozliczenie się z długami epoki Gierka, które przed laty wzbudzały tak wiele emocji, oznacza nie tylko ograniczenie wydatków na ich obsługę, ale też poprawę naszego wizerunku. Przez blisko dwie dekady mówi dyr. Marczak we wszystkich centrach finansowych na monitorach dealerów handlujących polskimi papierami wartościowymi pojawiały się też nasze obligacje Brady ego przypominając, że to kraj, który już raz nie dotrzymał swoich finansowych zobowiązań. Pod koniec października znikną z ekranów. Od strony psychologicznej to fakt trudny do przecenienia. Patent Brady ego Niewypłacalność była chorobą, na którą w latach 80. z różnych powodów zapadło wiele państw. To wtedy góra długów przytłoczyła najpierw Meksyk, a potem Argentynę, Brazylię, Bułgarię, Dominikanę, Ekwador, Jordanię, Nigerię, Peru, Filipiny, Polskę, Rosję, Wenezuelę i Wietnam. Większość tych krajów wykończyły wysokie stopy procentowe i niskie ceny surowców. Wszystkie wypadły z międzynarodowego rynku finansowego, nie obsługiwały swych długów, nie mogły zaciągać nowych pożyczek. Pod koniec dekady ówczesny amerykański sekretarz skarbu Nicholas F. Brady zaproponował więc sposób wyjścia z tego impasu i odzyskania przez kilkanaście państw zdolności kredytowej. Część długów, zazwyczaj od 30 do 50 proc., darowano, a pozostałe zamieniano na narodowe obligacje (nazywane właśnie obligacjami Brady ego), które z kolei zabezpieczano amerykańskimi papierami wartościowymi. Nicholas Brady do oddłużenia całych państw wykorzystał powszechnie stosowaną w Stanach Zjednoczonych metodę oddłużania dużych korporacji. Wierzycielami w przeważającej mierze były prywatne banki, więc wkrótce powstał ogromny wtórny rynek tych papierów, w szczycie szacowany na 160 mld dol. Zalety Po negocjacjach sporą część długów Polsce darowano, ale i tak do spłaty mieliśmy ok. 34,5 mld dol. planu były oczywiste: redukcja długu następowała zawsze pod warunkiem rozpoczęcia niezbędnych reform gospodarczych, banki mogły szybko sprzedać część nowych obligacji i tym samym zmniejszyć własne ryzyko, a dłużnicy, o ile trzymali się planu spłat, mogli wreszcie wrócić na międzynarodowy rynek kredytowy. W 2011 r. przedstawiciele europejskich instytucji finansowych i Komisji Europejskiej przez chwilę zastanawiali się, czy repliki obligacji Brady ego nie zaproponować Grekom. Ostatecznie nic z tego nie wyszło. Pomysł był spóźniony, większości polityków i ekspertów wydał się nieadekwatny do rozmiarów problemu. Greckie długi sięgają dzisiaj 340 mld euro, z czego 100 mld trzeba spłacić do końca 2014 r. Patent Brady ego musi więc poczekać na jakiś lżejszy przypadek. n polityka nr 42 (2879),

5 DUKATOR EKONOMICZNY 50 Gotówką czy telefonem? Wykorzystanie telefonu jako karty płatniczej jest już w Polsce od kilku miesięcy możliwe, choć tylko dla wybranych. Kilka banków we współpracy z sieciami komórkowymi i producentami aparatów prowadzi testy nowej technologii, określanej skrótem NFC (od ang. Near Field Communication, co można przetłumaczyć jako komunikacja bliskiego zasięgu). Ostatnio testy uległy przyspieszeniu. Jeszcze tej jesieni nowa usługa dostępna będzie dla wszystkich, choć u wielu wywoła zdziwienie, niedowierzanie, a może i nieufność. W przyszłym roku każdy będzie mógł płacić smartfonem, a portfel z gotówką i kartami płatniczymi zostawić w domu. Ta przełomowa technologia to nie tylko spora wygoda, ale też nowe zagrożenia. Gdzie jest antenka Polska do płacenia komórką jest już nieźle przygotowana dzięki sporej popularności kart zbliżeniowych. W portfelach Polaków jest już ok. 11,5 mln takich kart. Żeby zachęcić do ich używania, banki we współpracy z agentami rozliczeniowymi i z organizacjami płatniczymi zaczęły na szeroką skalę instalować w sklepach nowoczesne czytniki. W połowie 2012 r. spośród prawie 300 tys. działających w Polsce terminali aż 77 tys. pozwalało na płacenie zbliżeniowe. W tej technologii żeby uregulować rachunek do wysokości 50 zł wystarczy przybliżyć kartę, bez konieczności wpisania PIN i fizycznego kontaktu z terminalem. Od niedawna w ten sam sposób zamiast plastikiem można też płacić nowoczesnym telefonem komórkowym, zbliżając go do wyznaczonego przy kasie punktu. Wszystkie urządzenia akceptujące technologie zbliżeniowe Pay- Pass (MasterCard) i paywave (VISA) przyjmą również płatność smartfonem. Do tego celu nie wystarczy jednak dowolny telefon komórkowy. Aparat musi mieć odpowiedni moduł, analogiczny do tego, który znajduje się w zbliżeniowej karcie płatniczej. Jest ona wyposażona w specjalną antenkę, komunikującą się z terminalem i przesyłającą do niego odpowiednie dane. Wykorzystanie komórki jako karty polega na zainstalowaniu takiej właśnie antenki bezpośrednio w aparacie. Skoro telefon nosimy ze sobą prawie zawsze, najlepiej właśnie z niego uczynić alternatywę portfela. Tak przynajmniej myślą banki i organizacje płatnicze. Jednak wielką szansę dla siebie wyczuli również operatorzy komórkowi i producenci aparatów. Trwające w tej chwili testy mają doprowadzić do wypracowania jednolitego standardu. Choć z punktu widzenia przeciętnego klienta to sprawa drugorzędna, odpowiedź na pytanie, gdzie dokładnie w telefonie umieścić odpowiedni moduł, zdecyduje o podziale olbrzymich pieniędzy. Rozważanych jest kilka koncepcji, a każda z nich oznacza Cezary Kowanda polityka nr 42 (2879), zyski dla jednych firm i wyłączenie z lukratywnego interesu innych. Sprawdzanie konkurencyjnych rozwiązań i trudne negocjacje opóźniają wprowadzenie płatności komórką. Z punktu widzenia operatorów komórkowych sprawa jest jasna: funkcje karty płatniczej powinny znajdować się w samym sercu aparatu, czyli na nowoczesnej karcie SIM. Dzięki takiemu rozwiązaniu właściciele sieci nie będą mogli zostać pominięci przez banki i organizacje płatnicze w całym procesie, a tego właśnie boją się najbardziej. Stracili już przecież kontrolę nad potężnym rynkiem aplikacji do smartfonów, choć to oni subsydiują aparaty. Nie chcą zatem dopuścić do podobnej sytuacji w dziedzinie nowoczesnych płatności. W niektórych smartfonach już można używać karty SIM z dodatkowymi funkcjami, jed- Marek sobczak nak dla klientów takie rozwiązanie ma jedną istotną wadę. SIM zmieniamy znacznie rzadziej niż telefon i często w nowych smartfonach mamy karty wyprodukowane wiele lat temu. Kto chciałby korzystać z nowych płatności mobilnych, musiałby zatem poprosić operatora o wymianę karty SIM. Zapewne ta operacja wiązałyby się z dodatkową opłatą. Inny pomysł to umieszczenie odpowiedniego modułu wewnątrz telefonu, ale poza kartą SIM. W ten sposób udział w zyskach tracą operatorzy komórkowi, ale zachowują go producenci aparatów. Niektóre nowoczesne telefony umożliwiają zarówno wykorzystanie nowych funkcji karty SIM, jak i pozwalają używać technologii NFC dzięki niezależnemu modułowi. Wówczas wymiana SIM nie jest potrzebna, a smartfon może komunikować się z terminalem płatniczym poprzez antenę wbudowaną w innym miejscu aparatu. Jednak na razie niewielka liczba telefonów ma tak zaawansowane możliwości. Prostszym rozwiązaniem jest umieszczenie modułu na karcie pamięci microsd wkładanej do osobnego slotu. Zdecydowana większość dostępnych na rynku aparatów pozwala na wykorzystanie takiej karty. Zaletą byłaby możliwość przekładania microsd z jednego telefonu do drugiego, zwłaszcza jeśli korzysta się z kilku smartfonów, a żaden z nich nie ma wbudowanego modułu płatności zbliżeniowych NFC. Jednak umieszczanie takiego elementu na łatwo wyjmowanej karcie pamięci niekoniecznie zwiększa bezpieczeństwo. Poza tym wykorzystywanie w testach rozwiązania opartego na microsd wynika przede wszystkim z braku wystarczającej liczby nowoczesnych telefonów. Gdy zdominują rynek, ta opcja straci swój podstawowy atut. Co na to Apple? Szczególne rozwiązanie trzeba zastosować w przypadku telefonów firmy Apple, która od dawna chodzi własnymi drogami. Nawet w najnowszych modelach nie zainstalowała modułów pozwalających

6 Rynek płatności mobilnych NFC w 2017 r. Prognoza: wartość 180 mld USD Europa Zachodnia 35 proc. na wykorzystywanie technologii NFC. Smartfony Apple są konstrukcją zamkniętą, nie da się do nich wsunąć dodatkowych kart pamięci microsd. Pozostaje nałożyć dołączaną do telefonu nakładkę albo całość wsunąć w specjalną obudowę. To z pewnością nie zwiększa komfortu użytkownika, ale jest na razie jedyną metodą, żeby również iphone mógł przejąć funkcje zbliżeniowej karty płatniczej. Koncern Apple cały czas sceptycznie podchodzi do technologii NFC i promuje własne, jego zdaniem prostsze, rozwiązania. W przypadku sklepów współpracujących z Apple klient może zainstalować w telefonie specjalną aplikację. Po wybraniu przy jej użyciu określonego produktu na ekranie telefonu pokazuje się dwuwymiarowy kod. Płacenie polega na zeskanowaniu tego kodu przez sprzedawcę. Wówczas obciążona zostaje karta płatnicza, której dane użytkownik wcześniej wprowadził do aplikacji. Na razie trudno przewidzieć, czy NFC zdominuje rynek, czy też będziemy płacić telefonami wykorzystującymi różne metody gromadzenia danych. Bez względu na wynik tej potyczki technologia zbliżeniowa jest reklamowana jako alternatywa nie tylko dla pojedynczej karty, ale całego portfela. Choć bowiem w telefonie znajduje się tylko jeden moduł, może on służyć do płacenia różnymi kartami. W odpowiedniej aplikacji wystarczy zapisać dane identyfikacyjne wszystkich kart, a podczas zakupów wybrać tę, która ma zostać obciążona. Płatności mobilne, które już dzisiaj pobudzają wyobraźnię zwolenników nowych technologii, odniosą sukces pod jednym warunkiem: właściciele telefonów muszą być pewni, że smartfon jest równie bezpieczny jak tradycyjny portfel i tradycyjne karty z PIN. A tu na razie wątpliwości nie brakuje. Skoro komórka ma teraz przejąć funkcje karty zbliżeniowej, wszystkie obawy związane z technologiami PayPass i paywave powrócą. Znów pojawią się np. pytania, czy złodziej może przechwycić dane podczas komunikowania się telefonu z terminalem? Czy istnieje ryzyko zeskanowania informacji o kartach z aparatu? Karta na podsłuchu Na szczęście liczba podejrzanych transakcji kartami zbliżeniowymi pozostaje na niskim poziomie. W przypadku telefonów dodatkowym zabezpieczeniem może być utworzenie dla każdego klienta odrębnej karty wirtualnej. Będzie ona miała własny numer i PIN, choć fizycznie nie zostanie wyprodukowana. To właśnie jej dane byłyby przesyłane do terminala przy każdej transakcji. Natomiast dług powstały na takiej karcie klient spłacałby potem z wybranej przez siebie debetówki bądź kredytówki. Dzięki takiemu rozwiązaniu oszust, któremu nawet udałoby się zeskanować dane, miałby numer wyłącznie karty wirtualnej, a nie innych, używanych przez nas na co dzień. Poza tym istnieje możliwość wybrania takich ustawień w telefonie, żeby każda transakcja zbliżeniowa była potwierdzana kodem PIN wpisywanym nie w terminalu, lecz w samym aparacie. Ameryka Północna 30 proc. 9 proc. reszta świata JR Źródło: Juniper Research Kłopot w tym, że to nie koniec listy obaw. Teraz aparat staje się nośnikiem wyjątkowo poufnych informacji, jakimi są dane o naszych finansach. Chociaż dostęp do nich wymaga znajomości hasła czy numeru PIN, to i tak w przypadku zgubienia telefonu jak najszybciej trzeba skontaktować się z bankiem czy nawet z kilkoma. Poza tym mające coraz więcej możliwości smartfony stają się powoli niewielkich rozmiarów przenośnymi komputerami. A to oznacza, że będą częściej atakowane przez hakerów. Już teraz liczba wirusów na urządzenia mobilne, zwłaszcza używające systemu operacyjnego Android, szybko rośnie. Tymczasem mało kto zainstalował dotąd na swoim telefonie oprogramowanie antywirusowe, bo wciąż pokutuje przeświadczenie, że smartfon to przecież nie laptop, więc nic złego mu się nie stanie. Przez całe lata komórki nie były obiektem istotnych zagrożeń, ale obecna rewolucja technologiczna ma swoją cenę. Kto będzie chciał używać telefonu do płacenia rachunków, musi na serio zadbać o jego bezpieczeństwo. Ten proces potrwa zapewne kilka lat, tak jak stopniowo Polacy odkrywali zagrożenia związane z kartami płatniczymi. Kolejne doniesienia o skanowaniu danych z paska magnetycznego w zmodyfikowanych bankomatach czy wyłudzaniu informacji przez fałszywe strony internetowe uświadamiały nam, jak ważne jest zachowanie środków ostrożności. Teraz ten sam proces musimy przejść z nowoczesnymi telefonami. Wyniki badań sygnalizują, że Polacy są gotowi na płatności mobilne. Z sondażu przeprowadzonego przez firmę ARC Rynek i Opinia wśród internautów posiadających smartfony wynika, że 44 proc. z nich jest zainteresowanych nową funkcją i chętnie ją wypróbuje. W 2011 r. na całym świecie sprzedano 30 mln aparatów wyposażonych w technologię NFC. To ciągle stosunkowo mało, ale i tak dziesięć razy więcej niż rok wcześniej. Według firmy analitycznej Berg Insight w 2016 r. takie smartfony zostaną kupione przez 700 mln osób. Z pewnością długo jeszcze nie wyprą ani gotówki, ani tradycyjnych kart płatniczych, ale zmienią nawyki zwłaszcza osób młodszych, chętnie korzystających z nowych technologii i mających do nich zaufanie. n Edukatory Ekonomiczne ukazały się dotychczas w wydaniach PolitykI 51/10, 4/11, 9/11, 30/11, 35/11, 39/11, 43/11, 47/11, 51/11, 38/12 oraz na Projekt dofinansowany ze środków Narodowego Banku Polskiego Więcej ekonomii na portalu edukacyjnym: polityka nr 42 (2879), Azja Wschodnia 26 proc.