Rola limfadenektomii w leczeniu raka piersi i czerniaka skóry

Transkrypt

1 Wspó³czesna Onkologia (2004) vol. 8; 3 ( ) Radykalna limfadenektomia jest uwa ana za czêœæ standardowego postêpowania w leczeniu naciekaj¹cego raka piersi i przy rozsiewie czerniaka do regionalnych wêz³ów ch³onnych. U chorych, u których regionalne wêz³y ch³onne nie s¹ klinicznie podejrzane, wybór powy - szego postêpowania zaczyna budziæ kontrowersje, szczególnie, e coraz wiêcej chorych jest operowanych we wczesnych stadiach rozwoju nowotworu. Ponadto limfadenektomie, choæ nie nale ¹ do najwiêkszych zabiegów operacyjnych w chirurgii onkologicznej, to wi¹ ¹ siê z du ym odsetkiem powik³añ wczesnych i póÿnych g³ównie obrzêku limfatycznego. W ostatnich latach coraz wiêcej oœrodków naukowych prowadzi badania maj¹ce wykazaæ, którzy chorzy bez zajêtych klinicznie wêz³ów ch³onnych odnosz¹ korzyœæ z wykonywania pe³nej limfadenektomii, a u których mo na j¹ pomin¹æ. Wiarygodn¹ i ma³o inwazyjn¹ metod¹ okreœlaj¹c¹ stan regionalnych wêz³ów ch³onnych u chorych na czerniaka lub raka piersi, u których klinicznie s¹ one niepodejrzane, jest biopsja wêz³a wartowniczego. Dziêki zastosowaniu technik immunohistochemicznych w ocenie preparatów mo liwe jest wykrywanie ma³ych zmian przerzutowych w wêz³ach o typie mikroprzerzutów i izolowanych komórek nowotworowych. Jednak e ich predykcyjna i prognostyczna rola jest nadal niejasna. Nie wiadomo te czy technika wêz³a wartowniczego wp³ywa na poprawê prze yæ chorych na raka piersi i czerniaka skóry. Na podstawie w³asnych doœwiadczeñ oraz danych z piœmiennictwa, autorzy przedstawiaj¹ aktualne, niejednoznaczne dane na temat znaczenia limfadenektomii w leczeniu raka piersi i czerniaka. S³owa kluczowe: limfadenektomia, mikroprzerzuty, rak piersi, czerniak, wêze³ wartowniczy. Rola limfadenektomii w leczeniu raka piersi i czerniaka skóry The role of lymphadenectomy in breast cancer and skin melanoma treatment Krzysztof Herman, Marek Pogodziñski, El bieta Marczyk Klinika Chirurgii Onkologicznej Instytutu Onkologii im. Marii Sk³odowskiej-Curie, Centrum Onkologii, Oddzia³ w Krakowie Usuwanie regionalnych wêz³ów ch³onnych u chorych na raka piersi (RP) i czerniaka skóry (MM) by³o i jest nadal czêœci¹ standardowego postêpowania onkologicznego, w tym nawet w niezaawansowanym stadium choroby. Pomimo, e wczesne i póÿne powik³ania po blokowym usuniêciu wêz³ów ch³onnych by³y czêste, uwa ano, e doszczêtnoœæ limfadenektomii zabezpiecza przed nawrotami wêz³owymi tych nowotworów oraz, e usuniêcie nawet pojedynczych komórek nowotworowych w zajêtym wêÿle ch³onnym zwiêksza szanse chorego na wyleczenie z nowotworu lub co najmniej wyd³u a bezobjawowe prze ycia. Pogl¹d ten by³ s³uszny, gdy wiêkszoœæ lub znaczna czêœæ chorych mia³a stwierdzane przerzuty w wêz³ach ch³onnych nawet, gdy przedoperacyjnie by³y one niepodejrzane. Wynika³o to z wiêkszego œredniego zaawansowania nowotworów operowanych przed laty ni obecnie. Postêp w diagnostyce raka piersi, przede wszystkim dziêki szerokiemu upowszechnieniu mammografii (tak- e przesiewowej) oraz poprawa ogólnospo³ecznej wiedzy na temat czerniaka spowodowa³y, e na pocz¹tku XXI w. coraz czêœciej leczy siê niezaawansowane przypadki tych nowotworów. Coraz czêœciej te chorzy na raka piersi czy czerniaka nie maj¹ przerzutów w wêz³ach ch³onnych. Pogl¹d o wykonywaniu rutynowej limfadenektomii u wszystkich chorych na raka piersi i czerniaka musi zostaæ zrewidowany w sytuacji, gdy u proc. chorych wêz³y ch³onne nie s¹ zajête. W ostatnich latach wprowadzono techniki oznaczania i usuwania pierwszego na drodze sp³ywu ch³onki, tzw. wêz³a wartowniczego (SLN sentinel lymph node), co spowodowa³o gwa³towny wzrost liczby informacji na temat czêstoœci, wielkoœci i charakteru oraz wp³ywu znajdowanych w tym wêÿle przerzutów na dalsze losy chorych. Wymaga to sprecyzowania na nowo roli limfadenektomii w leczeniu chorych na RP i MM. POWIK ANIA PO LIMFADENEKTOMII Usuwanie pachowych i pachwinowych wêz³ów ch³onnych to najczêstsze limfadenektomie wykonywane u chorych na raka piersi (pachowe) oraz czerniaka (pachowe i pachwinowe). Koñczyny i tu³ów to przypadki najczêstszej lokalizacji czerniaka, st¹d taki typ limfadenektomii. Zabiegi te, choæ nie nale ¹ do najwiêkszych w chirurgii onkologicznej, to nawet w doœwiadczonych oœrodkach wi¹ ¹ siê ze znacznym odsetkiem wczesnych i póÿnych powik³añ. Zaka enie rany pooperacyjnej, martwica jej brzegów, czasem jej zropienie i rozejœcie, krwiak, torbiel ch³onna lub

2 Wspó³czesna Onkologia (2004) vol. 8; 3 ( ) Radical lymphadenectomy is considered part of the standard treatment of invasive breast cancer and melanoma with regional nodes involved. However, for node-negative patients this treatment has become controversial, especially since in more and more patients early neoplasms are operated on. Furthermore, lymphadenectomies, while not being the most extensive oncological surgeries, are related to relatively frequent early and late complications, mainly lymphoedemas. In recent years, more and more scientific centers have tried to find out which patients with occult metastases can benefit from radical lymph nodes dissection and which cannot. The sentinel node biopsy is a reliable and minimally invasive method for determining the status of the regional lymph nodes in clinical melanoma and breast cancer node-negative patients. Immunohistochemical pathologic analysis of lymph nodes allows micrometastases and isolated tumor cells to be detected. Still, their prognostic and predictive value remains unclear. It is also unclear if the sentinel node procedure improves overall survival in breast cancer and cutaneous melanoma patients. Relying on their own experience and literature, the authors show current contradictory data concerning the role of radical lymphadenectomy in breast cancer and melanoma treatment. Key words: lymphadenectomy, micrometastases, breast cancer, melanoma, sentinel node. limfotok, zakrzepica ylna i wczesny obrzêk koñczyny to typowe przyk³ady wczesnych powik³añ, czêœciej zdarzaj¹cych siê po limfadenektomii pachwinowej ni pachowej. Powik³ania póÿne s¹ zwi¹zane g³ównie z zastojem ch³onki i wtórnym obrzêkiem koñczyny oraz dolegliwoœciami bólowymi i parestezjami zwi¹zanymi z uszkodzeniem nerwów przebiegaj¹cych w pobli u usuwanych wêz³ów ch³onnych. U licznych chorych, szczególnie po nieprawid³owej rehabilitacji pooperacyjnej, dochodziæ mo- e tak e do ograniczeñ ruchomoœci stawów (g³ównie stawu barkowego po usuniêciu pachowych wêz³ów ch³onnych). Wed³ug ró nych autorów obrzêk koñczyny górnej ma miejsce œrednio u kilkunastu procent chorych. Kissin [1], który analizowa³ grupê 200 chorych leczonych z powodu raka piersi, stwierdzi³ wyst¹pienie póÿnego obiektywnego (powiêkszenie objêtoœci koñczyny o ponad 200 ml) obrzêku u 25,5 proc. chorych. Obrzêk ten wystêpowa³ najrzadziej po leczeniu wy³¹cznie chirurgicznym (7,4 proc.), czêœciej po samodzielnej radioterapii do³u pachowego (9,1 proc.), a najczêœciej po skojarzeniu obu tych metod (38,3 proc.). W du- ej analizie autorów niemieckich (5 868 chorych na raka piersi) stwierdzono 22,3 proc. obrzêków póÿnych po radykalnej mastektomii sposobem Halsteda (RM), 44,4 proc. obrzêków po skojarzeniu RM i napromieniania, 19,1 proc. po zmodyfikowanej mastektomii sposobem Pateya (RMM) oraz 28,9 proc. obrzêków po skojarzeniu RMM z radioterapi¹. W przypadku leczenia oszczêdzaj¹cego obrzêk wyst¹pi³ u 6,7 proc. leczonych wy³¹cznie chirurgicznie i u 10,1 proc. po skojarzeniu go z napromienianiem. Odsetek obrzêków wystêpuj¹cych po zabiegach przeprowadzonych w latach 70. wyniós³ 38 proc. i zmniejszy³ siê do 16 proc. u chorych leczonych w latach 80. [2]. Oprócz obrzêku uci¹ liwym póÿnym powik³aniem jest tak e ograniczenie ruchomoœci w stawie barkowym (>20 ), które mo e wyst¹piæ nawet u 26 proc. chorych, pomimo prawid³owo prowadzonej rehabilitacji [3]. Czêstoœæ powik³añ po limfadenektomii pachwinowej jest jeszcze wy sza. Wed³ug Gaarenstrooma zaka enie rany wyst¹pi³o u 39 proc. chorych, rozejœcie u 17 proc., a obrzêk koñczyny u 28 proc. [4]. Im czêstsze by³y powik³ania wczesne, tym czêœciej wystêpowa³ póÿny obrzêk koñczyny dolnej. Wed³ug Serpellego zaka enie rany po usuniêciu pachwinowych wêz³ów ch³onnych u chorych na czerniaka wyst¹pi³o u 25 proc., œredni okres drena u limfatycznego wyniós³ 12,5 dni, a obrzêk pojawi³ siê u 24 proc. chorych [5]. RAK PIERSI Podejœcie do problemu usuwania pachowych wêz³ów ch³onnych jest zwi¹zane, m.in. z uznaniem ró nych koncepcji rozwoju raka piersi. Od dawna dobrze znane s¹ drogi szerzenia siê tego nowotworu (ch³onka i krew). Zgodnie z koncepcj¹ Halsteda, pachowe wêz³y ch³onne stanowi¹ rodzaj filtru, na którym p³yn¹ce od guza pierwotnego komórki nowotworowe zatrzymuj¹ siê, nim dotr¹ do krwi i innych odleg³ych miejsc. Z kolei na podstawie badañ, m.in. Fishera, uwa a siê, e rak piersi jest od pocz¹tku chorob¹ ogólnoustrojow¹, dlatego samodzielne leczenie miejscowe lub lokoregionalne (chirurgia i radioterapia) nie s¹ wystarczaj¹co skuteczne. Bazuj¹c na tym stwierdzeniu, nie wyleczy siê wszystkich niezaawansowanych chorych poszerzaj¹c, np. zakres usuwania wêz³ów ch³onnych, co potwierdzi³ wa ny trial NSABP B-04, który wykaza³, e wykonanie limfadenektomii pachowej nie wp³ywa na prze ycia chorych. Jednak w innych pracach dotycz¹cych niezaawansowanego raka piersi taki istotny wp³yw limfadenektomii na prze ycia odleg³e zosta³ zaobserwowany [6]. Ponadto, czêœæ chorych z zajêtymi wêz³ami ch³onnymi mo e byæ tak e wyleczonych, nawet bez zastosowania leczenia skojarzonego, tj. po samym leczeniu chirurgicznym [7]. Z drugiej strony wiadomo, e udaje siê wyleczyæ niektórych niezaawansowanych chorych bez stosowania leczenia ogólnoustrojowego (chemio- i hormonoterapii), a co wiêcej zastosowanie miejscowego napromieniania po leczeniu operacyjnym ten odsetek wyleczeñ zwiêksza [8, 9]. Czy w zwi¹zku z tym wa niejsza jest droga ch³onna, czy krwiono-

3 144 œna szerzenia siê raka piersi? Czy wolne komórki nowotworowe kr¹ ¹ce we krwi lub znajdowane w szpiku kostnym s¹ wa ne z terapeutycznego i prognostycznego punktu widzenia? Dane na ten temat s¹ niejednoznaczne. Wed³ug niektórych autorów obecnoœæ komórek nowotworowych w szpiku kostnym ma wp³yw na prze ycia i ma zwi¹zek z zaawansowaniem nowotworu. Wed³ug Brauna ryzyko zgonu z powodu raka piersi wynosi 25 proc., jeœli takie komórki s¹ w szpiku obecne, w porównaniu do 6 proc., gdy szpik jest wolny. Ponadto liczba wolnych komórek raka piersi w szpiku zwiêksza siê z zaawansowaniem nowotworu, wynosz¹c w I stopniu TNM 5 komórek raka na 2 mln komórek szpiku, w II stopniu 9, a w III 86 komórek [10]. Z kolei wg innych autorów taki wp³yw jest niewielki (np. tylko na prze ycia bezobjawowe) lub go w ogólne nie ma i obecnoœæ komórek raka w szpiku pozostaje bez zwi¹zku z innymi czynnikami prognostycznymi [11, 12]. Czy w zwi¹zku z tym wa niejsze s¹ komórki nowotworowe znajdowane w wêz³ach ch³onnych pachy? Obecnie dostêpne metody diagnostyczne (prawdopodobnie poza bardzo drogim PET) nie pozwalaj¹ z bardzo wysokim prawdopodobieñstwem oceniæ stanu wêz³ów ch³onnych pachy bez ich badania histopatologicznego. Nie mo na tak e zidentyfikowaæ chorych z cech¹ pn0 jedynie w oparciu o ma³¹ wielkoœæ guza pierwotnego, gdy wg ró nych badañ proc. chorych z rakami o œrednicy mniejszej ni 1 cm ma przerzuty w wêz³ach. Dynamiczny rozwój techniki oznaczania pierwszego na drodze sp³ywu ch³onki, tzw. wêz³a wartowniczego (WW) pozwala z du ym prawdopodobieñstwem okreœliæ ryzyko zajêcia pozosta³ych wêz³ów ch³onnych. Procedura ta jest zwi¹zana z kilkakrotnie mniejszym ryzykiem powik³añ bólowych, ruchowych i obrzêku, co dobitnie wykazali Schijven i wsp. [13]. Od stanu WW coraz wiêcej oœrodków uzale nia wskazania do pe³nej limfadenektomii. Jednak to diagnostyczno-terapeutyczne postêpowanie wymaga du ej ostro noœci. Ograniczenia tej metody mog¹ byæ ró norakie. Mo e siê zdarzyæ, e komórki nowotworowe p³yn¹c z ch³onk¹ od guza pierwotnego mog¹ omin¹æ pierwszy wêze³ i zatrzymaæ siê dopiero w kolejnym. Czasem tak e droga sp³ywu komórek nowotworowych mo e siê ró niæ od drogi, któr¹ sp³ywa radiokoloid, stosowany do znalezienia wêz³a wartowniczego. Ró nego typu b³êdy techniczne oraz tzw. krzywa uczenia wskazuje, e czynnik ludzki ma du e znaczenie w dok³adnoœci tego badania. W koñcu, przy masywnym zajêciu wêz³a pierwszego i jego zablokowaniu przez nowotwór, mo e dojœæ do ominiêcia tego wêz³a i wyznakowania radiokoloidem dopiero kolejnego. Te tzw. przerzuty skacz¹ce (skip metastases) mog¹ wystêpowaæ u kilku procent chorych. Obecnie przy stosowaniu nowoczesnych technik immunohistochemicznych do poszukiwania mikroprzerzutów (MCM) wielkoœci 0,2 2 mm i badañ molekularnych (RT-PCR) do wykrywania izolowanych komórek nowotworowych (ITC), których œrednica nie przekracza 0,2 mm nale y przypuszczaæ, e skacz¹ce przerzuty mog¹ siê zdarzaæ czêœciej. Otwartym pozostaje tak e problem znaczenia prognostycznego MCM i ITC znajdywanych w WW. Na podstawie grupy 634 chorych, u których wykonano weryfikacjê WW i nastêpow¹ limfadenektomiê pachow¹ Viale i Veronesi okreœlili ryzyko obecnoœci MCM w WW na 17,1 proc. Spoœród tych 109 chorych z MCM w WW u 24 (22 proc.) znaleziono przerzuty w innych wêz³ach pachy (tj. u 6 chorych mikroprzerzuty, a u 18 makroprzerzuty). Wielkoœæ mikroprzerzutu w WW znamiennie korelowa³a z ryzykiem zajêcia pozosta³ych wêz³ów; gdy MCM by³y mniejsze ni 1 mm, to takie ryzyko wynosi³o 15,6 proc., a gdy MCM by³y wiêksze ni 1 mm to ryzyko obecnoœci mikro- lub makroprzerzutów wynosi³o a 36,4 proc. [14]. Fakt tak czêstej obecnoœci zmian przerzutowych (wiêkszych ni mikroprzerzuty) w kolejnych wêz³ach za WW, nakazuje du ¹ ostro noœæ w rezygnacji z limfadenektomii w przypadku obecnoœci MCM w WW. Autorzy jednak w¹tpi¹ w korzyœæ terapeutyczn¹ z usuwania wszystkich wêz³ów pachowych, jeœli Wspó³czesna Onkologia MCM znajdowane w WW s¹ ma³e, poni ej 1 mm. Z kolei Amerykanie przeanalizowali grupê 227 chorych na raka piersi, u których wykonano weryfikacjê WW. U 67 chorych (27 proc.) znaleziono makroprzerzuty (>2 mm), a u 15 (6,7 proc.) mikroprzerzuty (MCM). Spoœród drugiej grupy chorych u 11 wykonano typow¹ limfadenektomiê, nie znajduj¹c w pozosta³ych wêz³ach przerzutów, a u pozosta³ych 4 chorych nie usuwano uk³adu ch³onnego pachy. Przez 13 mies. nie zaobserwowano nawrotu wêz³owego nowotworu w grupie 15 chorych z mikroprzerzutami w WW [15]. Inni autorzy w³oscy spoœród 201 chorych na raka piersi u 18 (9 proc.) stwierdzili obecnoœæ MCM w WW oraz u 24 chorych (11,5 proc.) obecnoœæ przerzutów wiêkszych w WW. Po wykonaniu rutynowej limfadenektomii stwierdzono obecnoœæ wiêkszych przerzutów poza WW u 1 chorego (5,5 proc.) z grupy18 pacjentów za stwierdzonymi w WW mikroprzerzutami oraz u 13 chorych (54,2 proc.) z grupy 24 pacjentów z wiêkszymi przerzutami w WW. Autorzy z powodu niskiego ryzyka (5,5 proc.) zajêcia wêz³ów ch³onnych innych ni WW, w przypadku gdy w WW s¹ obecne tylko MCM, w¹tpi¹ w sens wykonywania limfadenektomii u tych chorych [16]. Jedna praca autorów japoñskich jest poœwiêcona znaczeniu prognostycznemu MCM obecnym w WW. Stwierdzili oni znamiennie gorsze bezobjawowe i ca³kowite prze ycia 7-letnie u chorych na raka piersi z obecnoœci¹ mikroprzerzutów w wêÿle wartowniczym (odpowiednio 71 i 76 proc.) w porównaniu do chorych z niezajêtym WW (odpowiednio 93 i 96 proc.) [17]. Na ile problem obecnoœci mikroprzerzutów w wêÿle wartowniczym jest otwarty, pokazuje tak e praca Coxa, który u 13 proc. chorych na DCIS znalaz³ MCM w WW [18]. Znaczenie prognostyczne nierozpoznanych rutynowym badaniem histologicznym przerzutów w wêz³ach ch³onnych pachy jest niejednoznaczne, w jednych pracach takiego wp³ywu nie zaobserwowano [19 21], w innych zaœ taki wp³yw by³ znamienny [22, 23]. W chwili obecnej trwaj¹ w USA dwa badania kliniczne (Z0010/11 i NSABP B-32),

4 Rola limfadenektomii w leczeniu raka piersi i czerniaka skóry 145 które mamy nadziejê wyjaœni¹ znaczenie makro- i mikroprzerzutów obecnych w WW. Czy limfadenektomia wp³ywa na prze ycia ca³kowite lub czêstoœæ nawrotów miejscowych? Jak czêste i powa ne s¹ obecnie powik³ania po limfadenektomii? Czy skip metastases oraz occult metastases s¹ istotnym terapeutycznie problemem? Czy znalezienie w WW izolowanych komórek nowotworowych (ITC) lub mikroprzerzutów (MCM) winno modyfikowaæ postêpowanie? Jakie maj¹ byæ standardy postêpowania w przysz³oœci z wêz³ami ch³onnymi w RP i MM? Autorzy po szczegó³owej analizie najnowszej literatury stoj¹ na stanowisku, e wiele z tych pytañ pozostaje w dniu dzisiejszym bez jednoznacznej odpowiedzi. Jakkolwiek uzale nienie wykonywania usuniêcia regionalnych wêz³ów ch³onnych od obecnoœci makroprzerzutów w WW wydaje siê byæ s³uszne, to postêpowanie takie przy znalezieniu ITC lub MCM nie jest ju tak jednoznaczne. Z drugiej strony, niewyjaœniony jest problem zakresu koniecznej limfadenektomii. CZERNIAK Pytanie, czy u pacjentów z rozpoznanym czerniakiem z³oœliwym skóry nale y wycinaæ niezmienione klinicznie wêz³y ch³onne (limfadenektomia elektywna, LAE), czy te dopiero w momencie pojawienia siê klinicznych przerzutów (limfadenektomia selektywna, LAS) nurtuje zajmuj¹cych siê t¹ chorob¹ chirurgów od dawna. Randomizowane badania kliniczne zmierzaj¹ce do jego wyjaœnienia trwa³y od lat 70. ubieg³ego stulecia. Triale WHO (nr 1 i 14) nie wykazywa³y istotnych ró nic w prze yciach odleg³ych pomiêdzy chorymi operowanymi elektywnie i selektywnie [24 26]. Badania te by³y jednak krytykowane ze wzglêdu na b³êdy metodologiczne. Zosta³y one wyeliminowane w kolejnym wielooœrodkowym badaniu [27], w którym nie wykazano poprawy prze yæ odleg³ych w ca- ³ej grupie chorych po operacji elektywnej, ale stwierdzono, e istniej¹ podgrupy chorych odnosz¹cych korzyœæ z takiej operacji. Byli to chorzy poni ej 60. roku ycia, z naciekiem guza pierwotnego o g³êbokoœci 1 2 mm i bez owrzodzenia zmiany pierwotnej. W ostatnich latach opublikowano wyniki badañ retrospektywnych, z których jedne nie wykazywa³y wp³ywu limfadenektomii elektywnej na poprawê prze yæ odleg³ych [28], a inne dowodzi³y, e u pacjentów po tym zabiegu rzadziej dochodzi do nawrotów regionalnych, wznów wêz³owych wczesnych i póÿnych, a tak e, co najwa niejsze, e prze ycia 10-letnie u nich s¹ lepsze [29 31]. Z przytoczonych badañ wynika, e wbrew dotychczasowym przekonaniom u pewnych pacjentów obserwacja i selektywna limfadenektomia nie jest postêpowaniem korzystnym. Przerzuty nieme klinicznie stwierdza siê metod¹ immunohistochemiczn¹ (IHC) tylko u 20 proc. pacjentów poddanych limfadenektomii elektywnej [31 33]. Byæ mo e procent ten jest wiêkszy, gdy metody immunohistochemiczne stosowane do rutynowej diagnostyki patologicznej daj¹ pewien procent wyników fa³szywie negatywnych. W badaniu Mortona i wsp. [31] po ponownym przebadaniu 162 preparatów wêz³a wartowniczego ujemnego w badaniu IHC w 49 z nich (30 proc.) stwierdzono przerzuty nowotworu metod¹ RT PCR. Podobnie o proc. badañ fa³szywie ujemnych pisz¹ Shen i wsp. [32] oraz Bostick i wsp. (36 proc.) [34], a w jednym z badañ odsetek ten dochodzi³ nawet do 68 proc. [35]. Istniej¹ dwie teorie, próbuj¹ce wyjaœniæ biologiê przerzutowania czerniaka [31]. Jedna z nich zak³ada, e nowotwór ten pocz¹tkowo szerzy siê drog¹ naczyñ ch³onnych do regionalnych wêz³ów, druga zaœ, e komórki czerniaka rozsiewaj¹ siê od pocz¹tku drog¹ limfatyczn¹ i krwionoœn¹ nie tylko do regionalnych wêz³ów, ale i do narz¹dów odleg³ych. Gdyby za³o yæ prawdziwoœæ pierwszej z tych teorii, to wyciêcie w odpowiednio wczesnym stadium regionalnych wêz³ów ch³onnych mog³oby przerwaæ szerzenie siê choroby i spowodowaæ ca³kowite wyleczenie. W drugim zaœ przypadku operacja nie mog³aby wyleczyæ chorego, a liczba zajêtych wêz³ów by³aby markerem rozsiewu. Badania dotychczasowe zdaj¹ siê potwierdzaæ prawdziwoœæ pierwszej z tych hipotez [31]. Z badañ przeprowadzonych przez Mortona i wsp. oraz Cascinelli i wsp. wynika, e wczesne wyciêcie przerzutowych wêz³ów ch³onnych daje lepsze prze ycia odleg³e ni ich póÿne wyciêcie [26, 31]. Nastêpnym krokiem jest wiêc próba wyodrêbnienia grupy pacjentów, którzy mogliby odnieœæ korzyœæ z LAE. Byliby to pacjenci z niepodejrzanymi klinicznie wêz³ami ch³onnymi, a z obecnymi subklinicznymi przerzutami w tych wêz³ach i bez rozsiewu odleg³ego. Z obliczeñ dokonanych przez Mortona i wsp. [31] wynika, e jest to ok. 7 proc. pacjentów z czerniakiem. Ciekawe, e liczba ta zgadza siê z danymi doœwiadczalnymi z badania Balcha, gdzie w³aœnie ok. 6 7 proc. pacjentów odnosi³o korzyœæ z LAE [27]. Metod¹, która budzi³a i nadal budzi wielkie nadzieje na wyodrêbnienie tej grupy jest technika wêz³a wartowniczego. Niestety, jak dotychczas brak jednoznacznych dowodów na to, e jej zastosowanie poprawia prze ycia odleg³e [36 39] w porównaniu do LAS [40]. Clary i wsp. podaj¹ nawet, e wyniki leczenia by³y lepsze, gdy wykonywano LAE (w podgrupie pacjentów po 50. roku ycia, z nieowrzodzonym g³êbszym ni 3 mm ogniskiem pierwotnym) [41]. Trwaj¹ce obecnie badania randomizowane powinny wykazaæ, czy biopsja wêz³a wartownika mo e mieæ wp³yw na prze ycia [36]. Kolejnym zagadnieniem zwi¹zanym z leczeniem chirurgicznym czerniaka jest zakres operacji wêz³owej. Kontrowersje dotycz¹ zw³aszcza wyciêcia niepodejrzanych wêz³ów biodrowych zewnêtrznych, przy zajêtych wêz³ach pachwinowych. Brak jest, jak dotychczas, kontrolowanych randomizowanych badañ porównuj¹cych wyniki leczenia za pomoc¹ limfadenektomii pachwinowej (LAP) i pachwinowo-biodrowej (LAPB). Opinie pojawiaj¹ce siê w opublikowanych w ostatnich latach pracach s¹ podzielone. Jedni autorzy kwestionuj¹ celowoœæ wycinania w takiej sytuacji wêz³ów biodrowo-zas³onowych [28], inni zaœ zalecaj¹ ich wyciêcie [42 44]. Wed³ug pracy Bal-

5 146 cha i wsp., która sta³a siê m.in. podstaw¹ do rewizji klasyfikacji TNM czerniaka skóry, najwa niejsze czynniki prognostyczne, je eli chodzi o zajêcie regionalnych wêz³ów ch³onnych, to liczba zajêtych wêz³ów ch³onnych, wielkoœæ przerzutu (makroprzerzuty vs mikroprzerzuty) oraz obecnoœæ lub brak owrzodzenia guza pierwotnego. Mikroprzerzuty zosta³y zdefiniowane jako potwierdzone histologicznie (ale niebadalne kliniczne), a prze ycia odleg³e by³y znamiennie gorsze w grupie z makro- ni z mikroprzerzutami [45]. Co ciekawe, u pacjentów z przerzutami do regionalnych wêz³ów ch³onnych czynniki rokownicze dotycz¹ce guza pierwotnego, takie jak gruboœæ zmiany pierwotnej, stopieñ naciekania (Clark), czy typ histologiczny maj¹ mniejsze znaczenie rokownicze [32]. Wp³yw wielkoœci przerzutu w regionalnym wêÿle na prze ycia by³ te przedmiotem innych badañ. Carlson i wsp. stwierdzili e wœród pacjentów, u których biopsja wêz³a wartowniczego wykaza³a obecnoœæ makroprzerzutów (powy ej 2 mm œrednicy) mieli znamiennie gorsze ca³kowite prze ycia 3-letnie od pacjentów z przerzutami o œrednicy poni ej 2 mm (90 vs 58 proc.) [46]. Podobnie w badaniu Buzaid i wsp. wielkoœæ przerzutu wp³ywa³a na prze ycia, ale jako zmienna ci¹g³a, a wielkoœæ najwiêkszego przerzutu nie mia³a znaczenia rokowniczego [33]. Kolejnym zagadnieniem zwi¹zanym z coraz powszechniejszym stosowaniem techniki wycinania wêz³a wartowniczego jest dok³adnoœæ metod wykrywania mikroprzerzutów. Autorzy badañ poœwiêconych temu zagadnieniu wskazuj¹ na kilka mo liwych przyczyn niewykrycia komórek nowotworowych: niewystarczaj¹c¹ dok³adnoœæ rutynowo stosowanych technik, mo liwoœæ przeoczenia zmiany na skutek ma³ego jej rozmiaru i nieuchwycenia jej na rutynowo ocenianych 10 do 20 przekrojach wêz³a [31]. W 2001 r. ukaza³a siê ciekawa praca, rzucaj¹ca œwiat³o na biologiê mikroprzerzutów czerniaka. Przebadano wspó³czynniki proliferacji i liczbê mikronaczyñ w mikroprzerzutach czerniaka (z wyciêtego wêz³a wartowniczego), porównuj¹c je z konwencjonalnymi makroprzerzutami czerniaka w wêz³ach ch³onnych. Mikroprzerzuty nie by³y unaczynione i mia³y niski wspó³czynnik proliferacji (porównywalny ze wskaÿnikiem apoptozy), co sugeruje stan sta³y lub uœpiony. Makroprzerzuty by³y w pe³ni unaczynione i wspó³czynnik proliferacji by³ znacz¹co wiêkszy ni w mikroprzerzutach i ni wspó³czynnik apoptozy [47]. Dlaczego tak istotne jest wykrycie mikroprzerzutu? Badania wykazuj¹, e u pacjentów, którzy mieli wyciêty wêze³ wartowniczy oceniony jako ujemny w IHC (ale dodatni w RT PCR) w ok. 20 proc. dochodzi do wznowy [48]. Prze ycia odleg³e 5-letnie pacjentów, u których przerzuty w regionalnych wêz³ach ch³onnych stwierdzano tylko metod¹ RT PCR wynosz¹ ok. 70 proc. przy 95-proc. prze ywalnoœci pacjentów bez wykrywalnych przerzutów [31, 36]. Inn¹ istotn¹ przyczyn¹, dla której próbuje siê wykryæ grupê chorych z mikrorozsiewem czerniaka do wêz³ów ch³onnych jest ewentualna ich kwalifikacja do leczenia uzupe³niaj¹cego. Badania prowadzone w ci¹gu kilku ostatnich lat nad patofizjologi¹ czerniaka przynios³y ciekawe spostrze enie, e pierwotny guz produkuje czynniki, które powoduj¹ g³êbok¹ immunosupresjê w wêÿle wartowniczym oraz w mniejszym stopniu lub wcale w pozosta³ych regionalnych wêz³ach ch³onnych. To zahamowanie odpowiedzi immunologicznej dotyczy zw³aszcza limfocytów T i komórek dendrytycznych. S¹dzi siê, e to zjawisko pozwala na powstanie i rozwój mikroprzerzutu, który osi¹gaj¹c pewn¹ masê krytyczn¹ powoduje immunosupresjê pozosta³ych regionalnych wêz³ów ch³onnych i powstanie w nich z kolei mikroprzerzutów oraz zwiêkszenie prawdopodobieñstwa supresji ca³ego systemu odpornoœciowego i rozsiewu [31]. Sta³o siê to przyczyn¹ poszukiwañ sposobów pobudzenia odpowiedzi immunologicznej jako leczenia uzupe³niaj¹cego. Obecnie trwa co najmniej kilkadziesi¹t badañ klinicznych, których celem jest wytworzenie szczepionek aktywuj¹cych odpowiedÿ przeciwko komórkom czerniaka, sprawdzenie skutecznoœci ró nych cytokin (np. IL- 2, interferon γ), rozmaitych bia³ek, Wspó³czesna Onkologia przeciwcia³, gangliozydów, w³asnych aktywowanych komórek odpornoœciowych, a nawet genoterapii, które mog³yby poprawiæ wyleczalnoœæ tego nowotworu. Trwaj¹ równie badania nad zastosowaniem w tym celu cytostatyków (m.in. temozolomidu, dakarbazyny, cisplatyny, taksanów) w ró nych schematach, czêsto w po- ³¹czeniu z immunoterapi¹. PIŒMIENNICTWO 1. Kissin MW, Querci della Rovere G, Easton D, Westbury G. Risk of lymphoedema following the treatment of breast cancer. Br J Surg 1986; 73: Schunemann H, Willich N. Lymphedema after breast carcinoma. A study of 5868 cases. Dtsch Med Wochenschr 1997; 122: Voogd AC, Ververs JM, Vingerhoets AJ, et al. Lymphoedema and reduced shoulder function as indicators of quality of life after axillary lymph node dissection for invasive breast cancer. Br J Surg 2003; 90: Gaarenstroom KN, Kenter GG, Trimbos JB, et al. Postoperative complications after vulvectomy and inguinofemoral lymphadenectomy using separate groin incisions. Int J Gynecol Cancer 2003; 13: Serpell JW, Carne PW, Bailey M. Radical lymph node dissection for melanoma. ANZ J Surg 2003; 73: Harris J, Osteen R. Patients with early breast cancer benefit from effective axillary dissection. Breast Cancer Res Treat 1985; 5: Rosen PR, Groshen S, Sago PE, et al. Long-term follow-up study of survival in stage I (T1N0M0) and stage II (T1N1M0) breast carcinoma. J Clin Oncol 1989; 7: Sauer R, Schulz KD, Hellriegel KP. Radiation therapy after mastectomy interdisciplinary consensus puts an end to a controversy. Strahlenther Onkol 2001; 177: Overgaard M. Overview of randomized trials in high risk breast cancer patients treated with adjuvant systemic therapy with or without postmastectomy irradiation. Semin Radiot Oncol 1999; 9: Braun S, Pantel K, Muller P. Cytokeratine-positive cells in the bone marrow and survival of patients with stage I, II or III breast cancer. N Eng J Med 2000; 342: Gebauer G, Fehm T, Merkle E. Epithelial cells in bone marrow of breast cancer patients at time of primary surgery: clinical outcome during long-term follow-up. J Clin Oncol 2001; 19:

6 Rola limfadenektomii w leczeniu raka piersi i czerniaka skóry Molino A, Pelosi G, Micciolo R. Bone marrow micrometastases in breast cancer patients. Breast Cancer Res Treat 1999; 58: Schijven MP, Vingerhoets AJJM, Rutten HJT, et al. Comparison of morbidity between axillary lymph node dissection and sentinel node biopsy. Eur J Surg Oncol 2003; 29: Viale G, Maiorano E, Mazzarol G, et al. Histologic detection and clinical implication for micrometastases in axillary sentinel lymph nodes for patients with breast carcinoma. Cancer 2001; 6: Liang WC, Sickle-Santanello BJ, Nims TA. Is a completion axillary dissection indicated for micrometastases in the sentinel lymph node? Am J Surg 2001; 182 (4): Carcoforo P, Bergossi L, Basaglia E, et al. Prognostic and therapeutic impact of sentinel node micrometastasis in patients with invasive breast cancer. Tumori 2002; 88: UmekitaY, Ohi Y, Sagara Y, Yoshida H. Clinical significance of occult micrometastases in axillary lymph nodes in node-negative breast cancer patients. Jpn J Cancer Res 2002; 93: Cox CE, Nguyen K, Gray RJ, et al. Importance of lymphatic mapping in ductal carcinoma in situ (DCIS): why map DCIS? Am Surg 2001; 67: Fisher ER, Palekar A, Rockette H, et al. Pathologic findings from the National Surgical Adjuvant Breast Project (Protocol No. 4). V. Significance of axillary nodal micro- and macrometastases. Cancer 1978; 42: Wilkinson EJ, Hause LL, Hoffman RG, et al. Occult axillary lymph node metastases in invasive breast carcinoma: characteristics of the primary tumor and significance of the metastases. Patholog Ann 1982; 17: Millis RR, Springall R, Lee AH, et al. Occult axillary lymph node metastases are of no prognostic significance in breast cancer. Br J Cancer 2002; 86: Hainsworth PJ, Tjandra JJ, Stillwell RG, et al. Detection and significance of occult metastases in node-negative breast cancer. Br J Surg 1993; 80: McGuckin MA, Cummings MC, Walsh MD, et al. Occult axillary node metastases in breast cancer: their detection and prognostic significance. Br J Cancer 1996; 73: Sim FH, Taylor WF, Pritchard DJ, Soule EH. Lymphadenectomy in the management of stage I malignant melanoma: a prospective randomized study. Mayo Clin Proc 1986; 62: Veronesi U, Adamus J, Bandiera DC, et al. Inefficacy of immediate node dissection in stage I melanoma of the skin of the lower extremities. Cancer 1982; 49: Cascinelli N, Morabito A, Santinami M, et al. Immediate or delayed dissection of regional lymph nodes in patients with melanoma of the trunk: a randomised trial. WHO Melanoma Programme. Lancet 1998; 351: Balch CM, Soong S, Ross MI, et al. Long-term results of a multi-institutional randomized trial comparing prognostic factors and surgical results for intermediate thickness melanomas (1.0 to 4.0 mm). Intergroup Melanoma Surgical Trial. Ann Surg Oncol 2000; 7: Mann GB, Coit DG. Does the extent of operation influence the prognosis in patients with melanoma metastatic to inguinal nodes? Ann Surg Oncol 1999; 6: Pidhorecky I, Lee RJ, Proulx G, et al. Risk factors for nodal recurrence after lymphadenectomy for melanoma. Ann Surg Oncol 2001; 8: Shen P, Guenther JM, Wanek LA, Morton DL. Can elective lymph node dissection decrease the frequency and mortality rate of late melanoma recurrences? Ann Surg Oncol 2000; 7: Morton DL, Hoon DSB, Cochran AJ, et al. Lymphatic mapping and sentinel lymphadenectomy for early stage melanoma. Ann Surg 2003; 238: Shen J, Wallace AM, Bouvet M. The role of sentinel lymph node biopsy for melanoma. Semin Oncol 2002; 29: Buzaid AC, Tinoco LA, Jendiroba D, et al. Prognostic value of size of lymph node metastases in patients with cutaneous melanoma. J Clin Oncol 1995; 13: Bostick PJ, Morton DL, Turner RR, et al. Prognostic significance of occult metastases detected by sentinel lymphadenectomy and reverse transcriptase-polymerase chain reaction in early-stage melanoma patients. J Clin Oncol 1999; 17: Shivers SC, Li W, Lin J, et al. Clinical relevance of molecular staging for melanoma. Ann Surg 2000; 231: Lejeune FJ. The impact of surgery on the course of melanoma. Recent Results Cancer Res 2002; 160: Essner R. Surgical treatment of malignant melanoma. Surg Clin North Am 2003; 83: Otley CC. Sentinel lymph node biopsy for melanoma standard of care? Dermatol Surg 2000; 26: Lens MB, Dawes M, Newton-Bishop JA, Goodacre T. Tumour thickness as a predictor of occult lymph node metastases in patients with stage I and II melanoma undergoing sentinel lymph node biopsy. Br J Surg 2002; 89: Rutkowski P, Nowecki ZI, Nasierowska-Guttmejer A, Ruka W. Lymph node status and survival in cutaneous malignant melanoma sentinel lymph node impact. Eur J Surg Oncol 2003; 29: Clary BM, Mann B, Brady MS, et al. Early recurrence after lymphatic mapping and sentinel node biopsy in patients with primary extremity melanoma: a comparison with elective lymph node dissection. Ann Surg Oncol 2001; 8: Hughes TM, Thomas JM. Combined inguinal and pelvic lymph node dissection for stage III melanoma. Br J Surg 1999; 86: Strobbe LJA, Jonk A, Hart AAM, et al. Positive iliac and obturator nodes in melanoma: survival and prognostic factors. Ann Surg Oncol 1999; 6: Kretschmer L, Neumann C, Preusser KP, Marsch WC. Superficial inguinal and radical ilioinguinal lymph node dissection in patients with palpable melanoma metastases to the groin an analysis of survival and local recurrence. Acta Oncol 2001; 40: Balch CM, Soong SJ, Gershenwald JE, et al. Prognostic factors analysis of 17,600 melanoma patients: validation of the American Joint Committee on Cancer Melanoma Staging System. J Clin Oncol 2001; 19: Carlson GW, Murray DR, Lyles RH, et al. The amount of metastatic melanoma in a sentinel lymph node: does it have prognostic significance? Ann Surg Oncol 2003; 10: Barnhill RL. The biology of melanoma micrometastases. Recent Results Cancer Res 2001; 158: Goydos JS, Patel KN, Shih WJ, et al. Patterns of recurrence in patients with melanoma and histologically negative but RT-PCR-positive sentinel lymph nodes. J Am Coll Surg. 2003; 196: ADRES DO KORESPONDENCJI doc. dr hab. med. Krzysztof Herman Klinika Chirurgii Onkologicznej Instytut Onkologii im. Marii Sk³odowskiej-Curie Centrum Onkologii, Oddzia³ w Krakowie ul. Garncarska Kraków tel faks hermank@polbox.com