Diagnoza i know-how zjawiska bezdomności na warszawskich dworcach pkp s.a.

Transkrypt

1 MARIUSZ WOJTOWICZ Diagnoza i know-how zjawiska bezdomności na warszawskich dworcach pkp s.a.

2 Na okładce wykorzystano zdjęcia autorstwa Olgi Cieślar Projekt, skład i łamanie: TEKST Projekt, Łódź

3 Spis Treści Wprowadzenie... 5 Osoby bezdomne przebywające na terenie dworca... 9 Ocena wyników projektu Relacje z osobami bezdomnymi Relacje wewnątrz ekipy streetworkerów między ekipami i z innymi pracownikami stowarzyszenia zaangażowanymi w projekt Relacje między rżónymi organizacjami współpracującymi w szeroko rozumianym systemie pomocy społecznej, relacje z otoczeniem Konkluzje Bibliografia Przykładowy raport z patrolu na dworcu warszawa-wschodnia Przykładowy raport-karta z kontaktu Przykładowy raport-karta z ponownego kontaktu Przykładowy raport-karta z indywidualnego kontaktu przykładowy grafik patroli streetworkerów... 36

4

5 Wprowadzenie NINIEJSZE OPRACOWANIE ma na celu ocenę zjawiska bezdomności dworcowej na podstawie działań przeprowadzonych w ramach projektu Zmniejszenie skali bezdomności na dworcach kolejowych oraz ich otoczeniu zrealizowanego przez Stowarzyszenie Otwarte Drzwi i współfinansowanego przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej w okresie od 1 czerwca do 31 grudnia 2014 r. W centrum działań znalazła się usługa streetworkingu stanowiąca metodę pracy skierowanej do osób bezdomnych pozostających poza systemem pomocy instytucjonalnej i/lub przebywających w tak zwanych miejscach niemieszkalnych. Głównymi adresatami projektu były osoby bezdomne przebywające w przestrzeni warszawskich dworców: Wschodniego, Centralnego i Zachodniego. Projekt objął osoby obojga płci, bez ograniczeń wiekowych, pochodzące z terenu całej Polski, ale też zza granicy. Usługa streetworkingu na warszawskich dworcach została wdrożona według standardów opracowanych w ramach systemowego projektu Tworzenie i Rozwijanie Standardów Pomocy i Integracji Społecznej, zawartych w modelu Gminny Standard Wychodzenia z Bezdomności. Model ten określa, że misją streetworkingu jest tworzenie pomostu pomiędzy osobą bezdomną a społeczeństwem, pozwalającego przywrócić osobie bezdomnej możliwość pełnienia ról społecznych oraz odtworzyć dobrostan psychiczny, społeczny i bytowy poprzez docieranie do osób bezdomnych przebywających w miejscach niemieszkalnych oraz pracę z nimi, wykorzystującą ich zasoby i potencjał środowiska lokalnego, podejmowaną w kierunku pozytywnych zmian, rozumianych jako chęć zmiany sposobu życia 1. Szczegółowe cele projektu: Zmiana kondycji życiowej osób bezdomnych przebywających na dworcach (m.in. poprzez skorzystanie z form pomocy społecznej, prozatrudnieniowej, psychologicznej, prawnej, przystąpienie do indywidualnego programu wychodzenia z bezdomności). 1 Stenka R., Olech P., Browarczyk Ł. (red.), Model Gminny Standard Wychodzenia z Bezdomności, Gdańsk 2014, s

6 Wyposażenie pracowników socjalnych w umiejętności pracy metodą streetworkera. Opracowanie diagnozy i know-how rozwiązania zjawiska bezdomności na warszawskich dworcach PKP S.A. Zmiana stereotypowego postrzegania osób bezdomnych i kształtowanie wrażliwości społecznej wspierającej proces ograniczania i zapobiegania bezdomności. W celu realizacji powyższych celów, do projektu zostało zaangażowanych dwudziestu pracowników socjalnych, dziesięciu wolontariuszy będących studentami różnych warszawskich uczelni, sami bezdomni uczestniczący w programie wychodzenia z bezdomności (w ramach innych działań Stowarzyszenia), jeden koordynator projektu, jeden pracownik socjalny koordynujący działania streetworkerów, trener i superwizor (autor niniejszego opracowania). Pierwszy etap projektu zrealizowany w lipcu i sierpniu 2014 r., trwający 54 godziny, polegał na szkoleniach teoretycznych i praktycznych połączonych z organizacją wizyt na warszawskich dworcach i w ich otoczeniu, miał na celu zapoznanie przyszłych streetworkerów z miejscami ich przyszłej działalności. Ponadto zostało zorganizowane ośmiogodzinne szkolenie z zakresu samoobrony. Chcąc zmienić stereotypowe postrzeganie osób bezdomnych i zachęcić do współpracy pracowników PKP S.A. i ochroniarzy, przewidziano też osiemnaście godzin szkolenia dla powyższej grupy (po sześć godzin na każdym z dworców). Zdjęcie: Katarzyna Wnuk Zajęcia praktyczne zaczęły się we wrześniu 2014 r., a zakończyły na początku stycznia br. W tym okresie zostało przeprowadzonych 160 patroli streetworkerskich, trwających łącznie 640 godzin. Zostały zorganizowane stałe grupy patrolowe, każda złożona z trzech osób: dwoje pracowników socjalnych i jeden wolontariusz. Grupy te, wyposażone w identyfikatory, wychodziły na patrole w następujących dniach i godzinach: Dw. Wschodni: wtorki (17:00 21:00), czwartki (16:30 20:30), piątki (17:00 21:00), soboty (8:30 12:30). Dw. Centralny: poniedziałki (17:00 21:00), wtorki (18:00 22:00), czwartki (17:00 21:00), soboty (17:00 21:00). Dw. Zachodni: wtorki (17:00 21:00), niedziele (17:00 21:00). 6

7 Dodatkową i początkowo nieplanowaną w ramach projektu usługą było wydawanie ciepłych posiłków, odzieży i butów na terenie pustostanów przy ulicy Młocińskiej 13/15 w Warszawie. Teren ten został udostępniony przez Zakład Gospodarstwa Nieruchomościami w Dzielnicy Wola M.st. Warszawy. Miało to miejsce od września do końca grudnia, w każdą niedzielę w godzinach 12:00 13:30. Zdjęcie: Olga Cieślar Niniejsza diagnoza została opracowana na podstawie: Dokumentów sporządzanych systematycznie przez streetworkerów (160 raportów i 272 karty kontaktu przykład w załączniku), Wywiadów pogłębionych z trzema streetworkerami, Rozmów z ochroniarzami pełniącymi dyżury na dworcach, policją, pracownikami firm sprzątających i handlowcami z terenu dworca, Rozmów z pracownikami PKP S.A., Notatek sporządzanych w trakcie superwizji streetworkerów. 7

8 Zdjęcia: Katarzyna Wnuk 8

9 Osoby Bezdomne Przebywające Na Terenie Dworca PROJEKT NIE MIAŁ NA CELU PROWADZENIA BADAŃ, lecz był skoncentrowany na praktycznych działaniach. Poniżej opisano cechy charakterystyczne osób bezdomnych, mając na uwadze przede wszystkim przedstawienie słabych punktów oferowanych usług, tak, by móc przeprowadzić działania korygujące w razie kontynuacji projektu. Punktem odniesienia były realne potrzeby spotkanych bezdomnych, zarówno te deklarowane przez nich samych, jak i zaobserwowane przez uczestników projektu. Bezdomność jest skrajną formą wykluczenia społecznego, współistniejącą z takimi zjawiskami jak: choroby i zaburzenia psychiczne, niepełnosprawność, brak pracy, przestępczość, uzależnienia itp. Bezdomność dworcowa jest zjawiskiem typowym dla obszarów miejskich, występującym zwłaszcza w okresie zimowym. Dworce kolejowe stanowią atrakcyjne dla bezdomnych miejsce ze względu na dużą ilość odpadków pozostawianych przez podróżnych (resztki jedzenia i napoi, niedopałki papierosów, puszki i przedmioty, które można oddać na Zdjęcie: Katarzyna Wnuk 9

10 Zdjęcie: Olga Cieślar złom), ale też ze względu na możliwość schronienia się i możliwości zarobkowe (żebranie i działania nielegalne). Niektórzy bezdomni postrzegają dworce jako miejsca bezpieczne ze względu na stały monitoring i ochronę. Pracownicy ochrony nie zawsze dążą do usunięcia bezdomnych z dworca. Ich zachowanie jest różne w zależności od dworca, ale też od stanu psychofizycznego danego bezdomnego przebywającego na terenie dworca, od wrażliwości poszczególnych pracowników i od panujących warunków atmosferycznych. Na wszystkich warszawskich dworcach regułą jest usuwanie osób nietrzeźwych lub zachowujących się niewłaściwie. Na przykład ochroniarze Dworca Zachodniego wydają się być najbardziej otwarci bezdomni mogą korzystać z dworcowej poczekalni, zwykle nie są wypraszani. Zimą bezdomni mogą korzystać z tak zwanej nocnej poczekalni, gdzie na ogół śpią. Na Dworcu Centralnym i Wschodnim takiego miejsca nie ma. Na dworcach Wschodnim i Zachodnim bezdomni są zdecydowanie bardziej widoczni. Specyfika pracy streetworkerów różniła się w zależności od tego, do jakich dworców zostali oddelegowani. Dworzec Centralny jest znacznie większy od pozostałych dyżury tam obejmowały także okolice Pałacu Kultury i Nauki, stacji metra Centrum i Dworca Śródmieście. W tych okolicach nie ma miejsc, w których bezdomni mogliby się ukryć i spać. Na Dworcu Zachodnim, gdzie jest więcej terenów nieużytkowych i pustostanów, sytuacja jest inna. 10

11 Ponadto na Dworcu Centralnym bezdomni nie mają żadnego miejsca, w którym mogliby przebywać, są za każdym razem wypraszani przez ochronę nie mają możliwości korzystania z poczekalni, korytarzy ani peronów. Biorąc pod uwagę cały teren, na którym odbywały się patrole streetworkerów, na Dworcu Centralnym liczba bezdomnych wydaje się większa i bardziej zmienna. Jest to spowodowane możliwościami, jakie daje otoczenie Dworca Centralnego (np. możliwości zarobkowania poprzez pomoc w parkowaniu samochodów) oraz jego centralnym położeniem. Mimo że liczba bezdomnych na Dworcu Centralnym wydaje się większa, są oni bardziej rozproszeni i przez to mniej widoczni. Wiąże się to z faktem, że na Dworcu Centralnym jest dużo więcej ludzi, nie tylko pasażerów czekających na pociąg, ale też osób, które przechodzą przez teren dworca, aby dostać się do Centrum Handlowego. Ogólnie rzecz biorąc, sytuacja na dworcach Centralnym i Wschodnim, w kwestii obecności bezdomnych uległa zmianie po zakończeniu w 2012 roku prac modernizacyjnych, w wyniku których powstało więcej punktów handlowych, a także ochroniarzy, funkcjonariuszy policji i kamer. Podczas czterech miesięcy prowadzenia dyżurów streetworkerzy nawiązali kontakty z 272 osobami bezdomnymi, z czego 79 procent stanowili mężczyźni, a 21 kobiety. KOBIETY 21% MĘŻCZYŹNI 79% Źródło: opracowanie Katarzyny Wnuk Przy analizie powyższych danych należy zaznaczyć, że w okresie od września do listopada obecność bezdomnych kobiet była wyższa niż wynika to z oficjalnych statystyk, które określają, że spośród 30,7 tys. osób bezdomnych 80% stanowili mężczyźni ( osób), 14,2% kobiety (4.361 osób) a 5% dzieci (1.538) 2. W grudniu, kiedy temperatura na zewnątrz spadła (należy jednak zaznaczyć, że temperatury w zimie 2014 r. były dużo wyższe od średniej charakterystycznej dla tego okresu), zmalała liczba kobiet, co spowodowało, że wartości rzeczywiste 2 Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Departament Pomocy i Integracji Społecznej, sprawozdanie z realizacji działań na rzecz ludzi bezdomnych w województwach w roku 2012, s. 8, Warszawa

12 zbliżyły się znacznie do tych podawanych w oficjalnych opracowaniach. Z raportu wynika, że od września do końca listopada, wśród bezdomnych, z którymi nawiązano kontakt, 61% stanowili mężczyźni, a 39% kobiety. Można na tej podstawie wysunąć hipotezę, że bezdomne kobiety, w okresie zimowym, łatwiej znajdują schronienie w ośrodkach pomocy lub na własną rękę. Potrafią być bardziej zmotywowane w poszukiwaniu schronienia. U niektórych bezdomnych mężczyzn obserwuje się rodzaj bohaterskiego zachowania, którego nie zaobserwowano u kobiet, polegającego na przekonaniu, że sami dadzą sobie radę, co znajduje potwierdzenie w raportach sporządzanych przez streetworkerów: twierdzi, że przystosował się do przebywania na dworcu, nie chce iść do noclegowni. Utrzymuje, że jest w stanie przetrwać bez konserwacji w temperaturze do -30 stopni Celsjusza. Mówił o tym z wielką dumą. (Dw. Centralny). Przy analizie liczb należy brać pod uwagę fakt, że spotkania odbywały się z inicjatywy streetworkerów, którzy na etapie nawiązania kontaktu podchodzili do osób bezdomnych, identyfikując je intuicyjnie na podstawie ich wyglądu zewnętrznego i zachowania. Większość z tych osób była rzeczywiście bezdomna. Nie można jednak wykluczyć, że przy zastosowaniu tej metody jakieś osoby bezdomne zostały pominięte. W opisie osób bezdomnych przebywających na terenie dworców, podane dane są przybliżone, ponieważ, co już podkreślono, streetworkerzy nie wręczali bezdomnym standardowych kwestionariuszy służących do badań naukowych. Informacje zostały zgromadzone na podstawie kart kontaktów oraz raportów opracowanych na podstawie swobodnych rozmów między streetworkerami a osobami bezdomnymi. Był to świadomy wybór z uwagi na fakt, że kontakt z ankieterem spowodowałby powstanie większych barier w relacjach z osobami bezdomnymi. W kwestii średniej wieku spotkanych osób, wynosi ona około 50 lat, chociaż występują tu duże odstępstwa: spotkano osoby bardzo młode (najmłodsza miała 23 lat), ale i takie, które miały ponad 60 lat (najstarszy 72 lata). Około dwóch trzecich spotkanych osób nie ma wykształcenia lub ma wykształcenie podstawowe lub zasadnicze zawodowe. Większość z nich nie pracuje i pochodzi spoza Warszawy. Co do powodów bezdomności, większość rozmówców wskazała jako główny powód brak lub utrata pracy, następnym był konflikty rodzinne i rozpad rodziny, śmierć współmałżonka lub bliskiej osoby (partner, dziecko), eksmisje, problemy związane z uzależnieniami (głównie z alkoholem), opuszczenie zakładów karnych lub instytucji opiekuńczo-wychowawczych. Z pogłębionej analizy wynika, że w większości przypadków powodem bezdomności jest kumulacja różnych czynników, prowadząca do procesu stopniowej degradacji psychicznej i fizycznej osoby, która adaptuje się do życia na ulicy ze wszystkimi tego konsekwencjami. Wkrótce potem następuje proces wieloczynnikowego i wielopłaszczyznowego wykluczenia społecznego, który doprowadza do coraz głębszej marginalizacji, niemożności samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb z zakresu higieny osobistej, czy znalezienia miejsca do spania. Mniej problematyczne okazuje się zdobywanie pożywienia, ponieważ w Warszawie działa wiele organizacji zajmujących się przygotowywaniem posiłków dla bezdomnych, a także ze względu na fakt, że często na dworcu bezdomni otrzymują jedzenie od pasażerów czekających na pociąg. Jeden z bezdomnych, w rozmowie ze streetworkerem, stwierdził: w Warszawie jeżeli ktoś jest głodny, to znaczy, że musi być głupi. (Dw. Centralny). 12

13 Zdjęcie: Olga Cieślar W kwestii relacji istniejących wśród samych bezdomnych można wyróżnić trzy kategorie. Pierwsza stanowi samotnych bezdomnych, którzy z mniej lub bardziej świadomego wyboru pozostają w całkowitej izolacji. Niektórzy z nich zdają się przejawiać zaburzenia psychiczne, przez co praca z nimi jest szczególnie trudna. Pozostali wolą być sami z powodu negatywnych doświadczeń w kontaktach z innymi bezdomnymi. Kolejna grupa, to bezdomni spędzający dzień w małych dwu-trzyosobowych grupach. Osoby te pomagają sobie wzajemnie. W niektórych przypadkach w nocy śpią na zmianę w celu zwiększenia swojego bezpieczeństwa. W okolicach dworca Wschodniego i Zachodniego są grupy bezdomnych żyjących razem w namiotach lub innych prowizorycznych schronieniach, ukrytych przed wzrokiem przechodniów. Często spędzają dzień w samotności w poszukiwaniu środków pozwalających na dostęp do napojów alkoholowych. Następnie spotykają się wieczorem, by razem kontynuować spożywanie alkoholu. Rano wracają w okolice dworca. Istnieją też pary bezdomnych pozostające w relacjach afektywnych. Zazwyczaj są to pary żyjące bez ślubu w trudnych warunkach mieszkaniowych i materialnych. Poniżej przytoczono kilka cytatów z raportów sporządzonych przez streetworkerów, które ukazują różnorodność przypadków: 13

14 Osoby, które straciły pracę/bezrobotni: jego największym problemem jest praca, twierdzi, że praca rozwiązałaby wszystko. (Dw. Zachodni). Osoby, które straciły bliskich: gdy mówił o żonie, to płakał. Po jej śmierci (była w 4 miesiącu ciąży) stał się osobą bezdomną. (Dw. Centralny). Byli żołnierze: powiedział nam, że jest byłym żołnierzem ONZ, służył w Syrii i Afganistanie. Nie chciał o tym opowiadać, ale zabił 17 osób oraz niechcący dziecko, dziewczynkę. Wciąż pamięta jej imię. Nie może sobie poradzić z tą traumą. Ma pretensje do Państwa o to, jak traktuje byłych żołnierzy. (Dw. Centralny). Osoby młode: podała, że jest bezdomną od kilku dni, w związku z tym, że jej partner trafił do zakładu karnego. Ma 23 lata. (Dw. Zachodni). Kobiety: starsza kobieta, ok. 65 lat, cała ubrana na biało, w białym kapeluszu, zadbana. Siedzi w poczekalni dworca, jakby czekała na pociąg, ma jednak dziwnie dużo toreb, w których są poukładane pojemniczki, żywność, ubrania. (Dw. Wschodni). Wychowankowie domów dziecka: był wychowywany w domu dziecka. Jako mieszkaniec stolicy jest na liście oczekujących na mieszkanie socjalne. Nie wierzy, że kiedyś je dostanie. (Dw. Wschodni). Uchodźcy: kobiety przyjechały do Warszawy z Krymu, uciekając przed wojną. Były zdezorientowane. (Dw. Centralny). Osoby chore psychicznie: po rozmowie z nami wróciła do dalszego powolnego spaceru i oddała mocz w kącie korytarza. Zauważyli to ochroniarze. Dostała upomnienie, kazali jej sobie pójść. Można powiedzieć, że przymykają oko na mającą problemy ze zdrowiem psychicznym starszą panią o kuli. (Dw. Centralny). Osoby niepełnosprawne: na ulicy od 20 lat. Zna wszystkie ośrodki i jadłodajnie. Jest na wózku inwalidzkim. Ma amputowane obie stopy. Chciałby być w całodobowym ośrodku, gdzie by się ktoś nim zajął. Gdziekolwiek już był, musiał ośrodek opuścić po 6 miesiącach, a potrzebuje już na stałe opieki tak deklaruje. (Dw. Centralny). Osoby uzależnione od alkoholu: nie chce już nic od życia, lubi pić wódkę, nie chce tego zmieniać. Śpi tam, gdzie go zastanie noc, w różnych miejscach. Na dzień dzisiejszy jest mu dobrze, nikogo nie krzywdzi, pije sobie, bo lubi, nie chce tego zmienić. (Dw. Wschodni). Uzależnienie od alkoholu i innych substancji psychoaktywnych dotyczy większości spotkanych osób. Chodzi o problem, który, jak wynika z obserwacji, zwiększa ryzyko zostania bezdomnym. Wielu bezdomnych alkoholików spędza dzień na zdobywaniu pieniędzy na alkohol. Wśród większości naszych rozmówców (pracowników PKP S.A., ochroniarzy pełniących dyżury na dworcach, pracowników firm sprzątających i sklepikarzy) panuje przekonanie, że uzależnienie od alkoholu jest głównym powodem bezdomności i że fakt bycia bezdomnym jest wynikiem świadomej samodzielnej decyzji związanej z chęcią picia. Jest to jednak stereotyp uproszczający zjawisko bezdomności. Mimo że deklaruje to wielu bezdomnych, wolny wybór jest często jedynie pretekstem pozwalającym na ochronę własnej godności. Problem jest dużo bardziej złożony, cechuje się wieloma aspektami, począwszy od niedoborów afektywnych występujących już w okresie dzieciństwa, do braku ról społecznych i zawodowych. Historie życia większości bezdomnych, z którymi streetworkerzy nawiązali kontakt, wydają 14

15 się potwierdzać interpretację zjawiska bezdomności sformułowaną przez R. Castel a i przedstawioną przez autora niniejszego opracowania w publikacji zatytułowanej Pomoc społeczna dla osób bezdomnych w Weronie studium przypadku 3. Francuski socjolog wprowadził pojęcie disafiliation (stopniowe zrywanie więzi społecznych), na podstawie którego określa stan bezdomności, kładąc nacisk przede wszystkim na stan deprywacji potrzebnych kontaktów z innymi, a nie niemożność zaspokojenia potrzeb materialnych. Stan disafiliation można opisać, stosując dwa podstawowe kryteria: z jednej strony następuje stopniowa utrata więzi z pierwotnymi i wtórnymi grupami społecznymi, z drugiej jest brak dostępu do rynku pracy, co jest niezwykle istotne, bowiem działalność zawodowa służy nie tylko zaspokojeniu potrzeb materialnych, lecz stanowi podstawowe narzędzie integracji społecznej i budowania własnej tożsamości. Obszar integracji społecznej wyznaczony na poniższym wykresie dwoma osiami pokazuje jasno, że im bardziej stabilna jest praca, tym wyższy jest poziom integracji społecznej. MOCNE WIĘZI SPOŁECZNE OBSZAR POMOCY SPOŁECZNEJ OBSZAR INTEGRACJI SPOŁECZNEJ INTEGRACJA PRZEZ PRACĘ Długotrwale bezrobotni Bezrobotni Umowy śmieciowe Umowa na czas nieokreślony Służba publiczna Disaffiliation ZERWANE WIĘZI SPOŁECZNE OBSZAR KRUCHOŚCI BEZDOMNOŚĆ Źródło: N Guillton, przemówienie akademickie z 2001 w ramach M.A in Comparative European Social Studies (MACESS) w Hogeschool Maastricht. 3 M. Wojtowicz, Wybrane aspekty międzynarodowej polityki społecznej: pomoc społeczna i aktywna integracja, w: M. Grewiński, J. Krzyszkowski (red.), Warszawa 2012, s

16 W obszarze kruchości społecznej osoba może mieć stabilną sytuację zawodową, ale słabe więzi społeczne. Tak się dzieje w przypadku rozpadu rodziny, co może mieć wpływ na równowagę psychiczną jednostki. We współczesnym świecie, gdzie zagrożenia społeczne są bardzo duże, niezwykle łatwo jest przejść z obszaru kruchości społecznej do stanu disafiliation. Zjawisko to coraz częściej dotyka osób wykształconych, mających solidne zasoby społeczne i kulturalne. Rola streetworkerów polega przede wszystkim na pomocy osobie bezdomnej w przejściu z obszaru kruchości i desafiliiation do obszaru integracji społecznej, przechodząc przez obszar pomocy społecznej. 16

17 Ocena Wyników Projektu JAK PODKREŚLONO W POPRZEDNIM ROZDZIALE, zjawisko bezdomności jest bardzo złożone, przez co trudne do zdefiniowania, monitorowania i zwalczania. Wszystkie rodzaje bezdomności wydają się mieć jeden wspólny mianownik: problemy z więziami społecznymi. Przyczyny, które prowadzą do coraz większego wykluczenia społecznego osób bezdomnych, wynikają przede wszystkim z postępującego zaburzenia relacji w określonym kontekście społecznym, co ze względu na kumulowanie się problemów pogłębia dodatkowo sytuację danej osoby. Zarówno z tego powodu, jak i z konieczności podjęcia działań na wielu płaszczyznach, system wsparcia powinien opierać się i koncentrować przede wszystkim na relacjach. To podstawa działań streeworkingowych, które często stanowią pierwszy krok w wychwyceniu osób żyjących na ulicy i narażonych na ryzyko skrajnego wykluczenia. Biorąc pod uwagę jak ważne są relacje, również z punktu widzenia podejmowanych działań, oceny wyników projektu dokonano w oparciu o następujące rodzaje relacji: 1. Relacje z osobami bezdomnymi, 2. Relacje wewnątrz ekipy streetworkerów, pomiędzy ekipami i z innymi pracownikami Stowarzyszenia zaangażowanymi w projekcie, 3. Relacje pomiędzy różnymi organizacjami współpracującymi w szeroko rozumianym systemie pomocy społecznej, relacje z otoczeniem. Przed zajęciem się oceną zarówno silnych, jak i słabych stron zrealizowanego projektu należy podkreślić, że według modelu Gminny Standard Wychodzenia z Bezdomności obszarami pracy streetworkera są: Badanie środowiska, w tym poszukiwanie i docieranie do osób bezdomnych, czyli zapoznanie się i uzyskanie informacji o środowisku osób bezdomnych. Obecność, monitoring, czyli samodzielne wejście w środowisko osób bezdomnych, z wykorzystaniem wiedzy i wcześniej zdobytych umiejętności. Nawiązanie kontaktu z osobą bezdomną i próba nawiązania z nią relacji. 17

18 Budowanie i utrzymywanie relacji, w tym tworzenie i realizacja planu zmian, poznawanie potrzeb oraz deficytów (niedoborów) osób bezdomnych. Zakończenie relacji, czyli wygaszanie kontaktu z osobą bezdomną. Interwencja, czyli działania mające na celu ochronę zdrowia i życia osób bezdomnych. Redukcja szkód, czyli działania mające na celu zminimalizowanie negatywnych skutków ryzykownych i szkodliwych zachowań. Badanie środowiska Obecność, monitoring Nawiązanie kontaktu Budowanie i utrzymanie relacji, w tym tworzenie i realizacja planu Zakończenie relacji Interwencja Redukcja szkód Źródło: Model GSWB Mimo pozornej etapowości działań, streetworking jest pewnego rodzaju procesem, w którym jednocześnie mogą zachodzić wszystkie wymienione działania, np. już podczas badania środowiska może dojść do interwencji, nawiązania kontaktu i budowania relacji. 1. RELACJE Z OSOBAMI BEZDOMNYMI Przeprowadzony projekt, biorąc pod uwagę 272 nawiązane kontakty, w ramach których nastąpiło 102 ponownych kontaktów, przyniósł następujące wyniki, które z pewnością można uznać za pozytywne: 11 osób wyrobiło dowód osobisty: Czekał już na nas przed dworcem. Bardzo chciał się pochwalić kartką na odbiór zdjęć do dowodu osobistego. Obiecał, że w piątek pojedzie do Urzędu Dzielnicy, aby złożyć wniosek o wydanie dowodu osobistego. Był z siebie bardzo dumny, my z niego też (Dw. Wschodni). 14 osób podjęło pracę dzięki pomocy agencji zatrudnienia Stowarzyszenia Otwarte Drzwi, 18

19 Zdjęcie: Katarzyna Wnuk 16 osób przystąpiło do Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności, 20 osób podjęło leczenie, korzystając z opieki medycznej, 7 osób zostało przyjętych do schroniska lub do hospicjum, 17 osób skorzystało z porad prawnych, 15 osób objęto wsparciem psychologicznym, wydano 840 ciepłych posiłków w ramach mobilnego punktu wydawania ciepłego posiłku przy ul. Młocińskiej 13/15 w Warszawie, przekazano 102 paczki zawierające m.in. odzież, obuwie, środki higieniczne i opatrunkowe. Z pewnością pozytywnym aspektem projektu były działania podjęte w obszarze budowania i utrzymywania relacji. Jak stwierdził jeden z relacjonujących swoją pracę streetworkerów: sami bezdomni byli zaskoczeni, że istnieją osoby, które się nimi interesują i chcą im pomóc. Że nie jest to akcja jednorazowa albo cykliczna pomoc polegająca głównie na rozdawnictwie napojów czy jedzenia. Nie było do tej pory na warszawskiej ulicy usługi, która dedykowałaby czas głównie dla bezdomnych. Była to nie tylko akcja informacyjna, ale także rozmowa o ich problemach. Czasami mieli po prostu potrzebę wygadania się. Bardzo często mówili nam, że taka rozmowa bardzo im pomaga. Mówili, że nie mają takich osób, spoza swojego kręgu bezdomnych, które by się nimi zainteresowały i udzieliły im tak profesjonalnego wsparcia. Potwierdzeniem tego są także słowa osób bezdomnych, którzy w rozmowie ze streetworkerami na początku grudnia 2014 r. wyrazili swoje zaniepokojenie zakończeniem patroli dworcowych oraz zakończeniem akcji wydawania ciepłego posiłku i odzieży przy ul. Młocińskiej 13/15 w Warszawie (Dw. Wschodni, Raport nr 48 z dnia załącznik). 19

20 Zdjęcie: Olga Cieślar Jednym z najlepszych aspektów projektu był profesjonalizm zaangażowanych osób, zarówno pracowników socjalnych jak i wolontariuszy. Profesjonalne podejście było zauważalne również w wypełnianiu dokumentacji, co pozwoliło na zachowanie ciągłości w wymianie informacji na temat świadczonych usług oraz na monitorowanie całego projektu. Przepływ informacji jest bardzo ważnym aspektem usług o charakterze socjalnym. Przepływ informacji był ułatwiony przez prostotę zastosowanego narzędzia: założono trzy adresy owe, jeden dla każdego dworca, na które streetworkerzy wysyłali sukcesywnie raporty i karty kontaktu. Skrzynki były dostępne dla wszystkich. Należy jednak zaznaczyć, że nie wszystkim ekipom streetworkerów udało się dostarczyć na czas sporządzone raporty. Poniżej przytoczono wypowiedzi streetworkerów i bezdomnych, które potwierdzają, że projekt przyniósł pozytywne efekty w obszarze budowania i utrzymania relacji. Był bardzo wzmocniony rozmową z nami, dziękował i cieszył się, że są jeszcze ludzie tacy jak my (Dw. Centralny). Powiedział, że cieszy się, że nas spotkał i mógł z nami porozmawiać. Dał nam puszkę CocaColi na drogę i życzył miłego dnia (Dw. Centralny). Podobny wydźwięk ma wypowiedź jednego ze streetworkerów, który w trakcie wywiadu opisuje strategię przyjętą w celu przekonania bezdomnego, by zajął się swoim uzależnieniem 20

21 od alkoholu: z jednym bezdomnym uzależnionym od alkoholu spotkaliśmy się wielokrotnie. Wydawało się, że bardzo mu zależało na kontaktach z nami, ale w pewnym momencie, po wielu podjętych próbach przekonywania go, aby przestał pić, powiedzieliśmy mu, że jeżeli nie pójdzie na terapię odwykową, to my przestaniemy się z nim kontaktować. To był trochę taki szantaż z naszej strony, ale zadziałał. Mężczyzna zobaczył, że kolejne osoby dawały mu jakieś warunki. Wiemy, że robili to także jego syn i jego przyjaciółka, a my byliśmy kolejnymi osobami, które go motywowały i wspierały. Był to jeden z naszych sukcesów. Co do słabych punktów projektu, najistotniejszym jest ten związany z niemożliwością zaspokojenia większości potrzeb spotkanych bezdomnych. Mimo wysiłku w zakresie motywacji i empowerment (wzmocnienia) ze strony streetworkerów, nie udało się zrealizować ani wdrożyć planu działań stymulujących faktyczny proces zmiany. Z jednej strony przeszkodą był krótki czas trwania projektu, z drugiej przede wszystkim braki na poziomie systemu usług oferowanych w Warszawie oraz brak współpracy między organizacjami działającymi w tym sektorze. Problem został opisany w dalszej części niniejszego opracowania dotyczącej współpracy międzyorganizacyjnej. Inne zmiany, które mogłyby wpłynąć korzystnie na poprawę usług w zakresie relacji między streetworkerami a bezdomnymi dotyczą czasu organizacji patroli. Z punktu widzenia ciągłości w utrzymaniu relacji i pracy motywacyjnej, lepsze efekty przyniosłaby obecność tego samego patrolu dwa razy w tygodniu, a nie raz, jak to przewidziano w projekcie. Jeśli w kolejnej edycji przewidziano by cztery miesiące pracy w terenie, sugerujemy, by podzielić 10 ekip na 2 grupy pracujące po 2 miesiące (5 ekip przez 2 pierwsze miesiące i 5 przez 2 kolejne), podwajając w ten sposób liczbę tygodniowych patroli dla każdej ekipy. Ponadto wydaje się, że 4 godziny pracy w terenie dla jednego patrolu to zbyt długo. Wystarczą 3, zwłaszcza na Dworcu Wschodnim i Zachodnim. Na Centralnym mogą zostać 4 godziny, biorąc pod uwagę większy obszar działania. Kolejnym krytycznym punktem jest organizacja pracy w terenie od września do grudnia. Wszyscy streetworkerzy mieli poczucie przerwanej misji, ponieważ ich praca zakończyła się w środku zimy. Sugerujemy przeniesienie działań na okres od listopada do lutego. Ostatni aspekt dotyczący czasu wiąże się z godzinami pracy. W projekcie przewidziano jeden poranny patrol w sobotę rano. Należy jednak zaznaczyć, że wynikało to także z dyspozycyjności streetworkerów, którzy poproszeni o wskazanie czasu, jakim dysponują, zadeklarowali godziny wieczorne. O ile z jednej strony działania wieczorne, zwłaszcza kiedy jest bardzo zimno, mogą przynieść dodatkowy efekt w postaci zapobiegania zagrożenia życia nietrzeźwych bezdomnych, którzy zasnęliby na ulicy, to jednak z drugiej strony, rano pracuje się zdecydowanie lepiej. Bezdomni są jeszcze trzeźwi i bardziej otwarci na podejmowanie tematów związanych z leczeniem i próby aktywizacji mającej na celu wyjście z bezdomności. Z tego powodu sugerujemy zwiększenie liczby porannych patroli. Co do usługi związanej z dystrybucją posiłków, odzieży i obuwia przy ul. Młocińskiej, została ona oceniona pozytywnie z punktu widzenia liczby obecnych bezdomnych (średnio 54 osoby każdej niedzieli). Dobrze, że można było zorganizować tę usługę z dala od dworca. W ten sposób bezdomni spotkani przez patrole i zaproszeni na posiłek, musieli podjąć pewien wysiłek aby tam dotrzeć. Początkowo usługa była świadczona w nieodpowiednich warunkach 21