PRAWO KONSTYTUCYJNE REPETYTORIUM. redakcja Michał Podsiadło 2. WYDANIE

Transkrypt

1

2 PRAWO KONSTYTUCYJNE REPETYTORIUM 2. WYDANIE redakcja Michał Podsiadło Anna Borgosz, Aleksandra Dębowska Karolina Drążkiewicz, Kuba Gąsiorowski Grzegorz Glanowski, Ewa Grzęda Tomasz Kocoł, Klaudia Mazur Michał Podsiadło, Paweł Staszak Łukasz Wieczorek Warszawa 2013

3 Spis treści SPIS TREŚCI Wykaz skrótów 15 Wstęp 19 Od autorów 21 Rozdział 1 Podstawy teorii prawa konstytucyjnego Zakres prawa konstytucyjnego Rodzaje przepisów w prawie konstytucyjnym Pojęcie konstytucji Rodzaje konstytucji Szczególne cechy konstytucji 24 Rozdział 2 Historia polskiego prawa konstytucyjnego Mała Konstytucja z dnia 20 lutego 1919 r Konstytucja marcowa z dnia 17 marca 1921 r Władza ustawodawcza Władza wykonawcza Podsumowanie Nowela sierpniowa z dnia 2 sierpnia 1926 r Prezydent Podsumowanie Konstytucja kwietniowa z dnia 23 kwietnia 1935 r Prezydent Rada Ministrów Władza ustawodawcza Podsumowanie Mała Konstytucja z dnia 19 lutego 1947 r Rada Państwa Prawa i wolności obywatelskie Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 22 lipca 1952 r Sejm Rada Państwa 34 5

4 Spis treści Wolności i prawa obywatelskie Nowela lutowa Kryzysy społeczne Nowela kwietniowa Parlament Prezydent Nowela grudniowa Inne nowelizacje Konstytucji Prowizorium konstytucyjne Parlament Prezydent Rada Ministrów Ustawa konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1992 r. o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej Przygotowanie i uchwalenie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r Przyjęcie ustawy zasadniczej 43 Rozdział 3 Podstawy ustrojowe państwa Pojęcie zasad ustrojowych Zasada suwerenności i zwierzchnictwa narodu Niepodległość Społeczeństwo obywatelskie Demokratyczne państwo prawne Społeczna gospodarka rynkowa Godność człowieka Struktura państwa Podział władzy Forma rządów Kościoły i związki wyznaniowe Polska w Unii Europejskiej Charakter organizacji Unijny porządek prawny a system prawa krajowego charakterystyka relacji Skutki członkostwa w zakresie procesu legislacyjnego Stosowanie prawa unijnego przez organy państw członkowskich 53 Rozdział 4 Formy wykonywania władzy Naród Władza suwerenna Suwerenność narodu Demokracja pośrednia i bezpośrednia Zasada suwerenności narodu a proces integracji europejskiej 58 6

5 Spis treści 4.6. Prawo wyborcze Prawo wyborcze a system wyborczy Zasady prawa wyborczego (tzw. przymiotniki wyborcze) Systemy wyborcze sensu stricto sposób ustalania wyników wyborów System większościowy System proporcjonalny Organizacja wyborów do Sejmu RP, Senatu RP, PE i na Prezydenta RP porównanie Zarządzanie wyborów Instytucja rejestru wyborców i spisu wyborców Komisje wyborcze Komitety wyborcze Kampania wyborcza Zasady finansowania kampanii wyborczej Sprawozdanie finansowe Ustalanie wyników głosowania i wyników wyborów Weryfikacja ważności wyborów w Polsce Protest wyborczy Procedura postępowania z protestem wyborczym Różnice w weryfikacji wyborów prezydenckich Uzupełnienie składu Sejmu RP i Senatu RP w czasie trwania kadencji Referendum w prawie polskim Wniosek obywatelski o poddaniu określonej sprawy pod referendum Obywatelska inicjatywa ustawodawcza 93 Rozdział 5 Źródła prawa Ogólna charakterystyka źródeł prawa Cechy polskiego systemu źródeł prawa Hierarchia źródeł powszechnie obowiązującego prawa Charakterystyka poszczególnych źródeł prawa powszechnie obowiązującego Konstytucja RP Ratyfikowane umowy międzynarodowe Ustawy Rozporządzenia Rozporządzenie z mocą ustawy Akty prawa miejscowego Akty prawa wewnętrznie obowiązującego Ogłaszanie aktów normatywnych Orzecznictwo 102 Rozdział 6 Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela Wprowadzenie do tematyki konstytucyjnych wolności i praw Metaprawa konstytucyjne 105 7

6 Spis treści Godność Wolność Równość Wolności i prawa osobiste Prawna ochrona życia Nietykalność osobista Prawo do sądu Prawo do prywatności Wolność sumienia i wyznania Wolność poruszania się Zakaz ekstradycji obywatela polskiego Ochrona międzynarodowa cudzoziemców Wolności i prawa polityczne Wolność zgromadzeń Wolność zrzeszania Prawo dostępu do służby publicznej Prawo do informacji Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne Prawo własności Wolność pracy Bezpieczeństwo i zdrowie pracowników Prawo do zabezpieczenia społecznego Prawo do ochrony zdrowia Prawo dostępu do nauki i wykształcenia Ochrona praw dziecka Środki ochrony wolności i praw Ograniczenia konstytucyjnych wolności i praw Stany nadzwyczajne Obowiązki jednostki wynikające z Konstytucji RP 144 Rozdział 7 Parlament Sejm RP i Senat RP w konstytucyjnej strukturze organów państwa Sejm i Senat jako organy władzy publicznej Sejm i Senat jako organy przedstawicielskie Sejm i Senat jako izby parlamentu Mandat przedstawicielski w RP oraz status prawny posłów i senatorów Charakterystyka mandatu Pojęcia mandatu Mandat parlamentarny w Polsce Nabycie i objęcie mandatu Wygaśnięcie mandatu Gwarancje niezależności posła lub senatora Immunitet parlamentarny Gwarancje materialne 154 8

7 Spis treści Prawa i obowiązki posłów i senatorów Uprawnienia posłów/senatorów Formy zrzeszania się parlamentarzystów Odpowiedzialność regulaminowa parlamentarzystów Klasyfikacja funkcji Sejmu RP i Senatu RP Funkcja ustrojodawcza Funkcja ustawodawcza Istota funkcji ustawodawczej Tak zwany tryb ustawodawczy Modyfikacje trybu ustawodawczego Funkcja kontrolna Ogólna charakterystyka Typy kontroli Szczególne procedury kontrolne Obowiązki RM wynikające z tzw. ustawy kooperacyjnej (u.w.r.m.) Rola Komisji ds. Służb Specjalnych Rola NIK Kontrowersje wokół wykonywania przez Senat RP funkcji kontrolnej Egzekwowanie odpowiedzialności podmiotów kontrolowanych Funkcja współuczestniczenia w określaniu polityki, w szczególności polityki integracyjnej RP Funkcja kreacyjna Orzecznictwo Kadencja i zasady działania Sejmu RP i Senatu RP Kadencja parlamentu Długość, początek kadencji Zakończenie kadencji Zasada dyskontynuacji prac parlamentu Podstawowe zasady działalności Sejmu RP i Senatu RP Wewnętrzna organizacja Sejmu RP i Senatu RP Organy wewnętrzne Marszałkowie Sejmu RP i Senatu RP Prezydia Sejmu RP i Senatu RP Konwent Seniorów Komisje parlamentarne Zgromadzenie Narodowe Charakter prawny ZN Tryb pracy i organizacja wewnętrzna Funkcje Zgromadzenia Narodowego Działalność lobbingowa w procesie stanowienia prawa Podstawowe akty prawne normujące zagadnienie działalności lobbingowej 184 9

8 Spis treści Pojęcie lobbingu i działalności lobbingowej Pojęcie zawodowej działalności lobbingowej Podmioty mogące podejmować zawodową działalność lobbingową Zasady jawności działalności lobbingowej w procesie stanowienia prawa w Polsce Rejestr podmiotów mogących wykonywać działalność lobbingową Kontrola nad działalnością lobbingową 187 Rozdział 8 Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Prezydent RP w konstytucyjnej strukturze władzy wykonawczej Trwałość mandatu prezydenckiego Początek kadencji Koniec kadencji Funkcje Prezydenta RP Zadania, kompetencje, akty urzędowe Prezydenta RP Zadania i kompetencje Prezydenta RP Akty urzędowe Prezydenta RP Odpowiedzialność Prezydenta RP Rodzaje odpowiedzialności Prezydenta RP Odpowiedzialność polityczna Prezydenta RP Odpowiedzialność konstytucyjna Prezydenta RP Odpowiedzialność karna i karnoskarbowa Prezydenta RP Odpowiedzialność wyborcza Prezydenta RP Pozycja Prezydenta RP w postępowaniu cywilnym 196 Rozdział 9 Rada ministrów i administracja rządowa Rada Ministrów w konstytucyjnej strukturze władzy wykonawczej Pojęcie rządu w nauce prawa konstytucyjnego oraz naukach pokrewnych Zasady funkcjonowania RM Wynikające wprost z Konstytucji RP zasady funkcjonowania RM Niewynikające wprost z Konstytucji RP zasady funkcjonowania RM Skład i struktura RM Członkowie RM Prezes RM Wiceprezesi RM Ministrowie kierujący działami administracji rządowej Ministrowie wypełniający zadania wyznaczone przez Prezesa RM Przewodniczący określonych w ustawach komitetów Sekretarze oraz podsekretarze stanu Organy pomocnicze i doradcze w stosunku do RM oraz Prezesa RM Powoływanie RM Procedury powoływania RM Kompetencje RM

9 Spis treści 9.6. Zmiany w składzie RM Odpowiedzialność członków RM Rodzaje odpowiedzialności członków RM Odpowiedzialność konstytucyjna członków RM Odpowiedzialność polityczna członków RM Wotum nieufności Wotum zaufania Absolutorium Akty prawne wydawane przez RM 212 Rozdział 10 Władza sądownicza Struktura sądów w Polsce Zagadnienia ogólne Sąd Najwyższy Kompetencje SN Struktura wewnętrzna SN Organy SN Uchwały interpretacyjne SN Sądy powszechne Struktura sądów powszechnych Organy sądów powszechnych Sądy administracyjne Struktura sądów administracyjnych Naczelny Sąd Administracyjny Wojewódzkie sądy administracyjne Sądy wojskowe Zasady konstytucyjne funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości Zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości (art. 175 Konstytucji RP) Zasada niezależności sądownictwa (art. 10 i 173 Konstytucji RP) Zasada niezawisłości sędziów (art. 178 Konstytucji RP) Zasada udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości Pozostałe najistotniejsze zasady wymiaru sprawiedliwości Krajowa Rada Sądownictwa Pozycja ustrojowa KRS Skład KRS Kompetencje KRS Trybunał Konstytucyjny Informacje ogólne Skład Status prawny sędziego TK Organy TK Zakres działania TK Funkcje TK Przedmiot kontroli Kryteria kontroli

10 Spis treści Wzorce kontroli Typy kontroli Pytanie prawne Postępowanie przed TK Skarga konstytucyjna konstytucyjna ochrona praw jednostki Charakterystyka podmiotowa skargi Charakterystyka przedmiotowa skargi Cechy konstytutywne skargi Warunki wniesienia skargi Postępowanie w przedmiocie skargi konstytucyjnej Typy orzeczeń TK Charakter orzeczeń TK Skutki orzeczeń TK Orzekanie w sprawach zgodności z Konstytucją RP celów lub działalności partii politycznych Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między centralnymi konstytucyjnymi organami państwa Modele badania konstytucyjności ustawodawstwa Model zdecentralizowany (tzw. judicial review) na przykładzie Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej Model kontynentalny (tzw. Kelsenowski) Model francuski Model mieszany Trybunał Stanu Zagadnienia ogólne Organizacja TS Skład TS Status członków TS Pojęcie deliktu konstytucyjnego Odpowiedzialność przed TS Postępowanie przed TS 243 Rozdział 11 Organy regulacyjne Narodowy Bank Polski Podstawowe akty prawne regulujące problematykę związaną z NBP Istota NBP Pozycja ustrojowa NBP Zadania NBP Organy NBP Prezes NBP Zarząd NBP Rada Polityki Pieniężnej Organy NBP w relacji do RM Orzecznictwo

11 Spis treści Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji Podstawowe akty prawne regulujące problematykę związaną z KRRiT Istota KRRiT Pozycja ustrojowa KRRiT Skład i organizacja KRRiT Struktura i skład KRRiT Pozycja przewodniczącego KRRiT Niezależność członka KRRiT Kontrola nad działalnością KRRiT Kompetencje KRRiT Zadania KRRiT Funkcje KRRiT Odpowiedzialność KRRiT i jej członków Wybrane tezy orzecznictwa Wybrane tezy piśmiennictwa 256 Rozdział 12 Organy ochrony prawnej poza władzą sądowniczą Prokuratura Prokuratura w znaczeniu przedmiotowym Prokuratura w znaczeniu podmiotowym Prokurator Generalny Rzecznik Praw Obywatelskich Powoływanie i status RPO Inicjowanie czynności podejmowanych przez RPO Sposoby odnoszenia się przez RPO do wniosku Czynności postępowania wyjaśniającego prowadzonego przez RPO Następstwa postępowania przeprowadzonego przez RPO Inne kompetencje RPO Pełnomocnicy terenowi RPO Najwyższa Izba Kontroli Informacje ogólne Prezes NIK Kolegium NIK Kryteria kontroli dokonywanej przez NIK Ogólne (konstytucyjne) zasady kontroli NIK Kontrola wykonania budżetu państwa oraz gospodarki finansowej i majątkowej Inicjowanie kontroli 265 Rozdział 13 Przegląd systemów rządowych Pojęcie Podział władzy

12 13.3. Systemy partyjne System dyrektorialny System parlamentarno-gabinetowy System kanclerski System prezydencki System półprezydencki System rządów zgromadzenia 274 Bibliografia 275

13 Wykaz skrótów WYKAZ SKRÓTÓW Akty prawne EKPC Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.), a następnie zmieniona i uzupełniona Protokołem nr 14 zmieniającym system kontroli Konwencji (Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 587) k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) k.k.s. ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765) Konstytucja Ustawa konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r. (Dz. U. Nr 30, kwietniowa poz. 227) Konstytucja ustawa z dnia 17 marca 1921 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 44, poz. 267 z późn. zm.) marcowa Konstytucja PRL Konstytucja Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r. (tekst pierwotny: Dz. U. Nr 33, poz. 232; tekst jedn.: Dz. U. z 1976 r. Nr 7, poz. 36 z późn. zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) k.p.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) k. wyb. ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy (Dz. U. Nr 21, Nowela sierpniowa o.w.s.s. poz. 112 z późn. zm.) ustawa z dnia 2 sierpnia 1926 r. zmieniająca i uzupełniająca Konstytucję Rzeczypospolitej z dnia 17 marca 1921 r. (Dz. U. R. P. Nr 44, poz. 267) (Dz. U. Nr 78, poz. 442) ustawa z dnia 12 kwietnia 2001 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 190, poz z późn. zm.) 15

14 Wykaz skrótów pr. stow. ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 z późn. zm.) pr. zgr. ustawa z dnia 5 lipca 1990 r. Prawo o zgromadzeniach (Dz. U. Nr 51, poz. 297 z późn. zm.) p.u.s.p. ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz z późn. zm.) regulamin uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 r. Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn.: M.P. z 2009 r. Sejmu RP Nr 5, poz. 47 z późn. zm.) regulamin uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 listopada 1990 r. Senatu RP Regulamin Senatu (tekst jedn.: M.P. z 2010 r. Nr 39, poz. 542 z późn. zm.) regulamin SN uchwała Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia 2003 r. w sprawie regulaminu Sądu Najwyższego (M.P. Nr 57, poz. 898 z późn. zm.) regulamin ZN uchwała Zgromadzenia Narodowego z dnia 6 grudnia 2000 r. Regulamin Zgromadzenia Narodowego zwołanego w celu złożenia przysięgi przez nowo wybranego Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (M.P. Nr 40, poz. 774) TUE Traktat o Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana Dz. Urz. UE C 83 z , s. 13) u.d.l. ustawa z dnia 7 lipca 2005 r. o działalności lobbingowej w procesie stanowienia prawa (Dz. U. Nr 169, poz z późn. zm.) u.p.p. ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 155, poz. 924) u. prok. ustawa z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 270, poz z późn. zm.) u.r.t. ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 43, poz. 226 z późn. zm.) ustawa o NBP ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (tekst ustawa o NIK jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 1, poz. 2 z późn. zm.) ustawa z dnia 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 82 z późn. zm.) ustawa o RM ustawa z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 392 z późn. zm.) ustawa o SN ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz z późn. zm.) ustawa o TK ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 z późn. zm.) u.s.woj. ustawa z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 156, poz z późn. zm.) u.s.wyj. ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym (Dz. U. Nr 113, poz. 985 z późn. zm.) 16

15 Wykaz skrótów u.w.m.p.s. u.w.r.m., ustawa kooperacyjna u.z.z. ustawa z dnia 9 maja 1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 7, poz. 29) ustawa z dnia 8 października 2010 r. o współpracy Rady Ministrów z Sejmem i Senatem w sprawach związanych z członkostwem Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej (Dz. U. Nr 213, poz. 1395). ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 z późn. zm.) Czasopisma, orzecznictwo i inne BIP Dz. U. Dz. Urz. UE Dz. Urz. WE ENA ETPC IPN KNF KPP KRP KRRiT KRS M.P. NBP NIK NSA OSNC OSNKW OSNP OTK OTK-A PE PG PiP PKW Prz. Sejm. PUG RM RPEiS RPO SN TK Biuletyn Informacji Publicznej Dziennik Ustaw Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich europejski nakaz aresztowania Europejski Trybunał Praw Człowieka Instytut Pamięci Narodowej Komisja Nadzoru Finansowego Kwartalnik Prawa Prywatnego Krajowa Rada Prokuratury Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji Krajowa Rada Sądownictwa Monitor Polski Narodowy Bank Polski Najwyższa Izba Kontroli Naczelny Sąd Administracyjny Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego; zbiór urzędowy, Seria A Parlament Europejski Prokurator Generalny Państwo i Prawo Państwowa Komisja Wyborcza Przegląd Sejmowy Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Rada Ministrów Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Rzecznik Praw Obywatelskich Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny 17

16 Wykaz skrótów TS TSUE WSA ZN Trybunał Stanu Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej wojewódzki sąd administracyjny Zgromadzenie Narodowe 18

17 Wstęp WSTĘP Prawo konstytucyjne nieprzypadkowo stanowi przedmiot obowiązkowy na większości wydziałów prawa w Polsce i nieprzypadkowo wykładane jest na pierwszym lub drugim roku studiów prawniczych. Dobra znajomość zagadnień wchodzących w zakres prawa konstytucyjnego ma znaczenie dla studiowania innych przedmiotów zarówno w ramach prawa publicznego, jak i prawa prywatnego. Dla prawa publicznego ważne są wszystkie zagadnienia związane z podstawami funkcjonowania państwa, jego organizacją oraz sposobem działania organów władzy publicznej. Punktem wyjścia dla studiowania prawa prywatnego są konstytucyjne wolności i prawa człowieka. Swobodne poruszanie się w zakresie prawa publicznego i prywatnego wymaga dobrej znajomości konstytucyjnego systemu źródeł prawa oraz relacji prawa krajowego i prawa międzynarodowego. Studiowanie prawa konstytucyjnego nie jest sprawą prostą z dwóch powodów. Współcześnie, gdy Konstytucja jest nie tylko aktem programowym, ale również aktem wiążącym wiele problemów konstytucyjnoprawnych, wiąże się ściśle z problemami występującymi w prawie administracyjnym, cywilnym, karnym oraz w innych gałęziach prawa. Rozwiązywanie problemów występujących na gruncie poszczególnych gałęzi prawa jest obecnie niemożliwe bez znajomości prawa konstytucyjnego. Analiza problemów konstytucyjnoprawnych wymaga więc podejścia interdyscyplinarnego. Dodatkowa trudność tkwi w tym, że studenci spotykają się z tymi problemami przed poznaniem podstawowych gałęzi prawa. Biorąc pod uwagę znaczenie prawa konstytucyjnego, z uznaniem należy przywitać wszelkie pomoce dydaktyczne przydatne w jego studiowaniu. Do takich należy zaliczyć niniejsze repetytorium. Charakteryzuje się ono nowoczesnym podejściem do nauczania prawa konstytucyjnego i powinno być użyteczne dla studentów prawa, administracji oraz wszystkich innych osób, które interesują się tą gałęzią prawa. Repetytorium oparte zostało co do zasady na systematyce Konstytucji RP. Pozwala to zachować przejrzystość prezentowanych w nim zagadnień. Omawiając poszczególne kwestie, autorzy rozpoczynają od krótkiego przedstawienia problemów filozoficzno- i teoretyczno-prawnych, następnie w oparciu o przepisy Konstytucji RP oraz obowiązujących ustaw i innych aktów normatywnych analizują zagadnienia dogmatyczno-prawne. Na tym jednak nie poprzestają i odwołują się do orzecznictwa sądów i trybunałów. Takie podejście zasługuje na akceptację. Pozwala ono przedstawić prawo konstytucyjne nie jako zbiór oderwanych od siebie formuł, które student powinien pamięciowo opanować, lecz jako powiązany w oparciu o określone mechanizmy zespół zagadnień. 19

18 Wstęp Repetytorium z natury rzeczy ma pewne ograniczenia, operuje skrótami, niektóre zagadnienia jedynie sygnalizuje i odsyła do innych źródeł. Nie stanowi to jednak jego wady, wręcz przeciwnie ułatwia studiowanie prawa konstytucyjnego. Z tych wszystkich względów jest ono godną polecenia pomocą dydaktyczną. Dr hab. Piotr Tuleja, prof. UJ 20

19 OD AUTORÓW OD AUTORÓW W toku studiów na wydziałach prawniczych polskich szkół wyższych prawo konstytucyjne jest pierwszym przedmiotem, podczas którego studenci muszą zapoznać się z tekstem obowiązujących przepisów i orzecznictwem organów sądowych. To trudne zadanie starają się ułatwić profesorowie, którzy w tym celu przygotowują podręczniki akademickie i posiłkują się wieloma przykładami w czasie wykładów. Niemal każdy przedmiot na studiach prawniczych rozpoczyna się od wykładu na temat jego konstytucyjnych aspektów. Podstawowe gwarancje prawa karnego (nullum crimen sine lege) czy prawa administracyjnego (zasada legalizmu) lub postępowania sądowego (gwarancja postępowania co najmniej dwuinstancyjnego) są uregulowane właśnie w Konstytucji. Prawa człowieka, w zgodzie z międzynarodowymi standardami, są gwarantowane z najwyższą mocą właśnie w Konstytucji. Tam też znajdziemy odpowiedź na pytanie, co w Polsce może być uznane za źródło prawa. To prawo konstytucyjne reguluje ustrój i funkcjonowanie władz publicznych. Konstytucja wreszcie wyznacza kierunki i cele, które ma realizować każdy organ władzy w państwie. Dzięki temu przedmiotowi poznajemy też podstawowe zasady funkcjonowania innych państw współczesnych. To wiedza niezbędna nie tylko na studiach. Egzaminy wstępne na aplikacje prawnicze i wszystkie prawnicze egzaminy zawodowe polegają m.in. na sprawdzeniu wiedzy z zakresu prawa konstytucyjnego. Także w codzienności zawodowego prawnika wiedza z tego zakresu jest konieczna, np. sędzia musi wiedzieć, że może w pewnych sytuacjach odmówić zastosowania rozporządzenia, a adwokat lub radca prawny nie może ignorować skargi konstytucyjnej, skoro jest powołany do ochrony praw i wolności swojego klienta. Repetytorium, przygotowane przez studentów dla studentów, zawiera zasadnicze informacje, których znajomości wymaga się podczas egzaminu z prawa konstytucyjnego. Należy jednak pamiętać, że nazwa tej publikacji nie jest bez znaczenia. Dlatego autorzy zachęcają do korzystania przede wszystkim z zajęć dydaktycznych, przepisów prawa, podręczników akademickich i orzecznictwa. Nie można pominąć faktu, że wykłady na różnych uczelniach mają często charakter autorski, więc mogą się różnić swoim zakresem od tego repetytorium. Autorzy pragną także podziękować pracownikom Katedry Prawa Konstytucyjnego Uniwersytetu Jagiellońskiego, a zwłaszcza jej kierownikowi prof. Piotrowi Tulei, za wszelką pomoc okazaną podczas przygotowywania niniejszej publikacji. Autorzy 21

20

21 Michał Podsiadło Rozdział 1 PODSTAWY TEORII PRAWA KONSTYTUCYJNEGO wolności i prawa człowieka i obywatela ustrój gospodarczy państwa 1.1. Zakres prawa konstytucyjnego Prawo konstytucyjne obejmuje normy prawne regulujące: podstawy aksjologiczne państwa podmiot władzy suwerennej w państwie ustrój i funkcjonowanie organów władzy publicznej system źródeł prawa międzynarodowe aspekty funkcjonowania państwa i prawa 1.2. Rodzaje przepisów w prawie konstytucyjnym dyrektywy programowe wskazujące pożądane kierunki prawodawstwa, np. art. 20 Konstytucji RP Z przepisów Konstytucji RP mogą wynikać: normy kompetencyjne, na których podstawie organy państwowe realizują swoje zadania, np. art. 185 Konstytucji RP prawa podmiotowe przysługujące jednostce wobec państwa, np. art. 38 Konstytucji RP w aspekcie materialnym obejmuje ogół norm prawnych należących do prawa konstytucyjnego 1.3. Pojęcie konstytucji Konstytucja w aspekcie formalnym to akt normatywny o szczególnych cechach i najwyższej mocy obowiązującej 23

22 Michał Podsiadło 1.4. Rodzaje konstytucji Kryterium podziału sposób powstania forma tryb zmiany zakres regulacji liczba aktów normatywnych czas obowiązywania Wyróżnione rodzaje oktrojowana nadana na podstawie decyzji władcy, bez decydującego udziału społeczeństwa uchwalana (obywatelska) przyjmowana przez podmiot posiadający legitymację demokratyczną lub/i w drodze referendum pisana gdy normy konstytucyjne wynikają z tekstu jednego lub więcej aktów normatywnych niepisana gdy normy konstytucyjne wyprowadza się z innych źródeł, np. z prawa zwyczajowego sztywne gdy zmiana konstytucji jest dokonywana w sposób szczególny, wymagający np. znacznego poparcia parlamentu lub referendum elastyczne gdy konstytucja jest zmieniana bez większych formalnych obwarowań, jak inne ustawy pełne obejmujące wszystkie lub większość takich norm, które nauka prawa przyporządkowała prawu konstytucyjnemu niepełne uściślające niektóre kategorie spraw regulowanych przez prawo konstytucyjne, najczęściej o charakterze tymczasowym, tzw. małe konstytucje jednolite to takie konstytucje, których przepisy w całości są umieszczone w jednym akcie normatywnym złożone (podzielone) konstytucje, których przepisy znajdują się w różnych aktach normatywnych o tej samej mocy prawnej trwałe gdy ta sama konstytucja obowiązuje przez wiele lat i jest aktem silnie ugruntowanym w tradycji prawnej państwa zmienne gdy w stosunkowo krótkich odstępach czasu dokonuje się częstych zmian całości lub poszczególnych postanowień konstytucji 1.5. Szczególne cechy konstytucji szczególna moc prawna szczególna treść szczególna forma zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii źródeł prawa żaden akt niższego rzędu nie może być z nią niezgodny akty niższego rzędu należy interpretować w sposób zapewniający realizację jej postanowień to zakres spraw, które reguluje konstytucja tylko konstytucja określa fundamentalne zasady organizacji państwa, prawa, statusu jednostki i władzy szczególna nazwa (konstytucja, ustawa rządowa, ustawa zasadnicza) odrębny od innych ustaw tryb przygotowywania i przyjmowania konstytucji 24

23 Karolina Drążkiewicz Rozdział 2 HISTORIA POLSKIEGO PRAWA KONSTYTUCYJNEGO 2.1. Mała Konstytucja z dnia 20 lutego 1919 r. (uchwała Sejmu Ustawodawczego z dnia 20 lutego 1919 r. o powierzeniu Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa, Dz. U. Nr 19, poz. 226 z późn. zm.) W okresie postępującego rozkładu państw zaborczych, jakimi były lata I wojny światowej, spotęgowała się polska myśl emancypacyjna 1. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Rada Regencyjna 11 listopada 1918 r. przekazała pełnię władzy wojskowej Józefowi Piłsudskiemu. Dnia 14 listopada 1918 r. Rada Regencyjna rozwiązała się mocą własnego dekretu, co spowodowało przekazanie pełni władzy państwowej Józefowi Piłsudskiemu. Zmienił on nazwę państwa z Królestwa Polskiego na Rzeczpospolitą Polską, przesądzając tym samym o republikańskim charakterze odrodzonego państwa polskiego. Mała Konstytucja uchwalona została przez Sejm Ustawodawczy zaraz po wyborach 20 lutego 1919 r. i była ustawą o najwyższej władzy państwowej RP. Zasady ustroju Małej Konstytucji z 1919 r. 1. Organizację aparatu państwowego oparto na zasadzie jednolitości władzy państwowej. 2. Władzę suwerenną, ustawodawczą i najwyższą sprawował Sejm, czego konsekwencją było podporządkowanie mu wszystkich innych organów, szczególnie wykonawczych. 3. Naczelnik Państwa miał wykonywać wolę Sejmu i być przedstawicielem państwa. Nie miał on możliwości wpływu na Sejm, z drugiej strony Sejm mógł odwołać Naczelnika i rząd. Naczelnik Państwa nie posiadał prawa do rozwiązywania parlamentu, został pozbawiony inicjatywy ustawodawczej. Akty prawne wydawane przez Naczelnika Państwa wymagały kontrasygnaty właściwego ministra. 4. Funkcję rządu pełniła Rada Ministrów (RM) na czele z premierem, był to swoisty komitet pozbawiony własnych, niezależnych od parlamentu uprawnień. 1 Polskie prawo konstytucyjne, red. D. Górecki, Warszawa 2007, s

24