BIELSKO-ŻYWIECKIE STUDIA TEOLOGICZNE

Transkrypt

1 BIELSKO-ŻYWIECKIE STUDIA TEOLOGICZNE TOM 5 (2004) BIELSKO-ŻYWIECKIE STUDIA TEOLOGICZNE TOM V

2 2 BIELSCENSIA-ZYVIECENSIA STUDIA THEOLOGICA TOM V INSTYTUT TEOLOGICZNY IM. ŚW. JANA KANTEGO BIELSKO-BIAŁA 2004

3 3 BIELSKO-ŻYWIECKIE STUDIA TEOLOGICZNE TOM V INSTYTUT TEOLOGICZNY IM. ŚW. JANA KANTEGO BIELSKO-BIAŁA 2004

4 4 Rada Programowa Ks. prof. dr hab. Tadeusz BORUTKA Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie Ks. dr hab. Andrzej Franciszek DZIUBA Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Ks. prof. dr hab. Adam DURAK SDB Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Ks. dr hab. Stanisław GŁAZ Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna Igatianum w Krakowie Ks. prof. UŚ dr hab. Jan GÓRSKI Uniwersytet Śląski Ks. prof. UŚ dr hab. Józef KIEDOS Uniwersytet Śląski Ks. prof. PAT dr hab. Zdzisław KIJAS OFMConv. Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie Ks. dr hab. Jarosław KORAL Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Ks. prof. dr hab. Jerzy LEWANDOWSKI Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Ks. prof. dr hab. Piotr NITECKI Papieski Fakultet Teologiczny we Wrocławiu Ks. prof. PAT dr hab. Jan ORZESZYNA Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie Ks. prof. PAT dr hab. Maciej OSTROWSKI Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie Ks. prof. dr hab. Stanisław PISAREK Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie Ks. prof. zw. dr hab. Henryk SKOROWSKI SDB Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Ks. prof. dr hab. Jan WAL Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie Ks. prof. PAT dr hab. Andrzej ZWOLIŃSKI Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie Komitet Redakcyjny ks. Tadeusz Borutka (przewodniczący) Dawid Jeziorek (sekretarz) Marek Bernacki (korekta) ks. Piotr Greger Tłumaczenie tekstów angielskich mgr Dariusz Wawak Adres Redakcji Instytut Teologiczny im. św. Jana Kantego ul. S. Żeromskiego 5, Bielsko-Biała 7 skr. pocz. 61 tel ; fax it-bielsko@bielsko.opoka.org.pl Opracowanie techniczne Tomasz Sekunda Projekt okładki Dawid Jeziorek ISSN Copyright by Instytut Teologiczny im. św. Jana Kantego, Bielsko-Biała 2004 Wydawnictwo «scriptum» Tomasz Sekunda tel , scriptum@scriptum.strefa.pl

5 BIELSKO-ŻYWIECKIE STUDIA TEOLOGICZNE TOM 5 (2004) SŁOWO WSTĘPNE W bieżącym roku przypada 10. rocznica erygowania Instytutu Teologicznego im. Św. Jana Kantego w Bielsku-Białej. Ten skromny jubileusz pozwala na spojrzenie w minione lata, aby dokonać podsumowania dotychczasowej działalności naukowo-dydaktycznej. W tym czasie studia ukończyły 154 osoby, uzyskując w oparciu o afiliację z Wydziałem Teologicznym Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie stopień magistra teologii. Wielu pracowników podniosło swoje kwalifikacje, zdobywając kolejne stopnie i tytuły naukowe. Swoją działalność na polu środowiska akademickiego Instytut zaznaczył też poprzez publikacje książkowe i artykuły, które ukazały się w wielu czasopismach naukowych, także zagranicznych. Oprócz wydawnictw książkowych, Instytut Teologiczny regularnie redaguje Bielsko-Żywieckie Studia Teologiczne. W tym kontekście pragniemy zachęcić do lektury V tomu tego periodyku. Tematyka rozpraw i artykułów oscyluje w obszarze zagadnień nie tylko z zakresu teologii, lecz odnosi się do literatury, filozofii, historii, psychologii, pedagogiki oraz prawa kanonicznego. Autorzy poszczególnych opracowań reprezentują różne ośrodki naukowe naszego kraju. W sposób szczególny należy podkreślić, że po raz pierwszy wśród autorów znaleźli się także absolwenci Instytutu Teologicznego. Ich opracowania stanowią skrótową myśl wysoko ocenionych prac magisterskich. Wszystkim Czytelnikom składamy tą drogą serdeczne podziękowania za wszelką okazaną życzliwość wobec naszego, młodego ośrodka akademickiego. Jednocześnie życzymy miłej lektury, owocnego spotkania ze słowem, które ma prowadzić do pełnego zjednoczenia z Tym, który będąc Słowem dla nas i dla naszego zbawienia stał się Ciałem (por. J 6, 14).

6

7 BIELSKO-ŻYWIECKIE STUDIA TEOLOGICZNE TOM 5 (2004) ROZPRAWY I ARTYKUŁY

8

9 BIELSKO-ŻYWIECKIE STUDIA TEOLOGICZNE TOM 5 (2004) Ks. Andrzej BACZYŃSKI ISTOTNE CECHY OSOBOWOŚCI TELEWIZYJNEJ JANA PAWŁA II Słowa kluczowe: telewizja, osobowość, Jan Paweł II. Key words: television, personality, John Poul II. Jan Paweł II i telewizja Regularną emisję programów telewizyjnych rozpoczęto w latach 30. XX wieku; w latach 50. pojawiła się telewizja kolorowa, a lata 60. zaznaczyły się wykorzystaniem do transmisji telewizyjnej sztucznych satelitów 1. Lata sześćdziesiąte otwierają również okres dominacji telewizji w systemie komunikacji społecznej. W następnych dekadach pojawiają się nowe technologie, wzbogacające i uzupełniające dotychczasowe techniki nadawania, przesyłania i odbierania programów telewizyjnych. Telewizja kablowa, a zwłaszcza satelitarna, zastosowanie na szeroką skalę mikroprocesorów, rozwój technologii cyfrowych, telewizja wysokiej rozdzielczości to symptomy nowej ery w przekazie audiowizualnym 2. Pontyfikat Jana Pawła II przypadł na lata dynamicznego rozwoju i wdrażania nowych technik telewizyjnych. W latach osiemdziesiątych telewizja jest już środkiem przekazu niezwykle atrakcyjnym, na tyle powszechnym, że w praktyce w coraz większym stopniu przejmuje funkcje głównego dostarczyciela informacji, wiedzy i rozrywki. Wpływ telewizji na życie przeciętnego widza stale rośnie, stając się z jednej strony źródłem różnorodnych zagrożeń, z drugiej zaś czynnikiem pozytywnych przemian: pobudzania postępu społecznego, rozwijania dobrych inicjatyw, kształtowania postaw solidarności a także ubogacania ludzkiego ducha i wzrostu poczucia jedności całego rodzaju ludzkiego. Ten dobroczynny wpływ telewizji na człowieka próbuje wykorzystać Kościół w swej działalności apostolskiej. Dla Kościoła, który w centrum swej duszpasterskiej troski stawia człowieka, telewizja staje się nową ambo- 1 E. Banaszkiewicz-Zygmunt (red.), Media. Leksykon PWN, Warszawa 2000, s B. Dobek-Ostrowska, Systemy telewizyjne na świecie, [w:] B. Dobek-Ostrowska (red.), Studia z teorii komunikowania masowego, Wrocław 1999, s. 132.

10 10 Ks. Andrzej Baczyński ną, nową formą katechezy i nowym środkiem ewangelizacji, zwłaszcza wobec tych, którzy z różnych powodów odeszli od Kościoła, ujawniają postawy obojętności dla religii lub oczekują na gest zaproszenia. Takie spojrzenie na telewizję, obecne w nauczaniu Kościoła od czasów ostatniego Soboru, szczególnie wyraźnie zaznacza się w nauce Jana Pawła II 3. W przeciwieństwie do swoich poprzedników, którzy rzadko pojawiali się w telewizji, Jan Paweł II uczynił z niej ważne narzędzie komunikacji Kościoła ze światem. Papież nie tylko rozumie język i naturę mediów, ale jest najbardziej medialnym papieżem, wykorzystującym techniczne środki przekazu do rozpowszechniania ewangelicznego przesłania 4. O Janie Pawle i mediach można mówić na dwa sposoby. Pierwszy z nich wynika z refleksji nad bogatym nauczaniem papieskim dotyczącym środków społecznego komunikowania. Wystarczy wspomnieć choćby orędzia na Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu, teksty encyklik i adhortacji z odniesieniami do świata mediów masowych, przemówienia do pracowników tegoż resortu, czy też nauki głoszone w czasie spotkań z dziennikarzami w Rzymie i podczas pielgrzymek apostolskich. Sposób drugi wypływa z obserwacji postawy papieża i jego zachowań wobec mediów, metod jakimi się posługuje wykorzystując ich obecność dla celów duszpasterskich. Jest to także refleksja nad osobowością papieża, która idealnie przystaje do najwyższych standardów obowiązujących w mediach (stąd mowa o medialności Jana Pawła II ), a zarazem je przerasta, wzbudzając ogromne zainteresowanie jego osobą. Niniejsze opracowanie dotyczy tego drugiego sposobu mówienia o papieżu. Dobra relacja z mediami charakteryzuje cały pontyfikat Jana Pawła II od samego początku po dzień dzisiejszy. Starość, choroby i cierpienie nadały tej relacji nową wartość, dzięki czemu widok papieża zmagającego się z własnymi słabościami nie jest na ogół elementem telewizyjnego widowiska, ale odrębną jakością o równie wielkiej sile przemawiania jak wówczas, kiedy kamery rejestrowały jego sprężysty krok i zdecydowane gesty gesty. Cechy nowego stylu pasterzowania w Kościele ukazały już pierwsze przekazy telewizyjne w dniu wyboru kardynała Karola Wojtyły na papieża. Spontaniczne zdania, wypowiedziane z balkonu bazyliki św. Piotra, ujawniły 3 W dekrecie soborowym Inter mirifica zapisano, iż Kościół uważa za swój obowiązek głosić orędzie zbawienia również przy pomocy środków społecznego przekazu oraz uczyć ludzi właściwego korzystania z nich (nr 3). Zdaniem autorów dekretu, środki te właściwie użyte oddają rodzajowi ludzkiemu wielką przysługę, ponieważ przyczyniają się do odprężenia i ubogacenia ducha oraz szerzenia i umacniania Królestwa Bożego (nr 2). Podobne myśli zawierają posoborowe instrukcje Papieskiej Komisji ds. Środków Społecznego Przekazu m.in. Communio et progressio (1971), Aetatis novae (1992), Etyka w środkach społecznego przekazu (2000), a także coroczne papieskie orędzia na Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu i teksty licznych przemówień Jana Pawła II kierowanych do pracowników mediów masowych. 4 K. Pokorna-Ignatowicz, Kościół w świecie mediów, Kraków 2002, s. 157.

11 Istotne cechy osobowości telewizyjnej Jana Pawła II 11 bezpośredniość, która odtąd będzie charakteryzować pontyfikat Jana Pawła II. Prawdziwym przełomem w kontaktach ze światem mediów okazała się konferencja prasowa na pokładzie samolotu podczas pierwszej zagranicznej pielgrzymki. Papież łamiąc zasady protokołu wyszedł wówczas do dziennikarzy, aby z nimi porozmawiać. Był to wyraźny znak nowych relacji głowy Kościoła z mediami. Naturalność i bezpośredniość, z jaką nowy papież potraktował dziennikarzy, zaowocowała pojawieniem się więzi, które nawet wśród niezbyt przychylnie piszących o Kościele publicystów czy reporterów powodowały rewizję ich dotychczasowych poglądów na papiestwo. Być może jak twierdzi F. Lombardi, dyrektor Watykańskiego Ośrodka Telewizyjnego na skutek codziennego obcowania ze światem pozbawionym wolności słowa w komunistycznym systemie totalitarnym, papież ten tym wyraźniej dostrzegał szansę związaną z otwarciem się na media w wolnym świecie, widząc w nich potencjalnych sprzymierzeńców, którzy mogliby mu dopomóc w dążeniach do przywrócenia nadziei na wyzwolenie uciśnionych Kościołów i narodów 5. W postawie papieża wobec mediów można wskazać przynajmniej cztery charakterystyczne cechy jej uzewnętrzniania. Po pierwsze otwartość, bez dostrzeganego u poprzedników dystansu (Paweł VI na przykład, podczas kontaktów z mediami, ograniczał się zazwyczaj do pozdrowień). Po drugie wyraźnie pozytywne nastawienie, bez uprzedzeń, lęku i nieufności. Po trzecie niezwykłą umiejętność reagowania na obecność mediów, zwłaszcza telewizji, naturalne wpisywanie się w reguły jej działania w konkretnej sytuacji, co ułatwia pracę ekipom realizacyjnym. Po czwarte okazywanie szacunku dla dziennikarzy i pracowników mediów. Wszystko to ma swoje źródła w bogatej osobowości papieża, nie jest wynikiem chłodnej kalkulacji, choć niewątpliwie Jan Paweł II jest świadom większej skuteczności swojej apostolskiej misji dzięki pośrednictwu radia i telewizji. O ile jego poprzednicy byli nastawieni przede wszystkim na wykorzystywanie prasy i radia, Jan Paweł II zwrócił szczególną uwagę na telewizję, o czym świadczy m.in. utworzenie Watykańskiego Ośrodka Telewizyjnego (Centro Televisivo Vaticano) i poparcie udzielane Telepace, włoskiej stacji katolickiej, która poprzez system ośmiu satelitów rozpowszechnia słowo Boże i nauczanie Kościoła na wszystkich kontynentach 6. Z pośrednictwa telewizji w komunikowaniu ze światem korzysta nie tylko papież, zyskuje na tym sama telewizja, która znalazła w nim mocnego sprzymierzeńca. Miał on odwagę powiedzieć błogosławiona telewizja, 5 F. Lombardi SJ, Jan Paweł II i media, L Osservatore Romano (wyd. polskie) 2003 nr 9, s Jan Paweł II, Głoście prawdę o Bogu i człowieku w Kościele i świecie. Przemówienie do pracowników włoskiej telewizji katolickiej Telepace z okazji 25. rocznicy jej powstania, L Osservatore Romano (wyd. polskie) 2003 nr 6, s. 35.

12 12 Ks. Andrzej Baczyński uczestnicząc w dwukierunkowym połączeniu satelitarnym pomiędzy sześcioma miastami uniwersyteckimi, podczas którego młodzież akademicką różnych krajów złączyło wspólne czuwanie modlitewne z papieżem 7. Cech szczególnej interaktywności nabrało telepołączenie z młodzieżą, zebraną w Kolegiacie św. Anny w Krakowie. Telewizja to wspaniała instytucja! W tej chwili, będąc w Rzymie, w tej auli, widzę kościół św. Anny w Krakowie, który bardzo dobrze znam (...) widzę studentów, którzy mają dziś innego kardynała, i jego też widzę dzięki telewizji. Więc obaj możemy powiedzieć: ta telewizja to wspaniała instytucja! 8. Paradoksalnie przeto, papież, który nie szczędzi krytyki pod adresem telewizji, zwłaszcza gdy sprzeniewierza się ona prawdzie, dobrym obyczajom i godzi w podstawowe wartości ludzkie, jest zarazem gorącym jej zwolennikiem, wręcz entuzjastą właściwego wykorzystania wspaniałych jej możliwości, w czym również należy doszukiwać się jednego ze źródeł jego medialnego sukcesu. Telewizyjna osobowość Jana Pawła II Określenie to jest w pewnym sensie nadużyciem, papież nie jest bowiem typem telewizyjnej gwiazdy, ani wytworem przemysłu audiowizualnego, nie podlega regułom występowania w telewizji (choć bezbłędnie odczytuje konkretne potrzeby telewizyjnego przekazu), nie zmienia się też według tego, co wyznacza moda i ciągle ewoluująca struktura telewizyjnego widowiska. Mimo to Jan Paweł II postrzegany jest jako osobowość telewizyjna. Kluczem do wyjaśnienia fenomenu medialnej popularności papieża jest niewątpliwie jego osobowość. Przez osobowość, najogólniej ujmując, rozumiemy zorganizowany system zachowań psychicznych, wolicjonalnych, intelektualnych, funkcjonującą w życiu codziennym całość nawyków, dyspozycji, postaw uczuciowych, które wyraźnie wyróżniają jednostkę od innych członków grupy, w której żyje 9. Osobowość tworzą: całe dziedzictwo psychogenetyczne i uwarunkowania środowiskowe. Współcześnie prawie aksjomatem wydaje się teza, iż człowiek staje się człowiekiem tylko wśród ludzi 10. Nie ulega wątpliwości, że bogactwo osobowości Jana Pawła II czerpie zarówno z wzorców rodzinnych, środowiska z którego wyrósł, doświadczeń wojny, studenckich fascynacji teatrem i literaturą, przeżyć religijnych i mistycznych doznań, a także z kapłańskiej posługi i licznych spotkań z ludźmi, którzy wywierali różnego rodzaju wpływ na przyszłego papieża. 7 Wydarzenie to miało miejsce 15 III 2003 r. 8 F. Lombardi SJ, Jan Paweł II i media, dz. cyt., s S. Siek, Osobowość a higiena psychiczna, Warszawa 1980, s L. Boros, Mysterium mortis, Warszawa 1974, s. 144.

13 Istotne cechy osobowości telewizyjnej Jana Pawła II 13 Z badań czynionych na początku pontyfikatu wśród młodzieży wynika 11, że Jan Paweł II jawi się jako osobowość o niezwykłej inteligencji, pracowitości, wytrwałości, sile wewnętrznej i bezkompromisowości w wypełnianiu swojej misji. Równocześnie jest osobą o ogromnej delikatności i subtelności. Łagodność i serdeczność z jaką podchodzi do ludzi, czyni go prawdziwym człowiekiem dobroci dla wszystkich bez wyjątku. W kontaktach z ludźmi uderza jego otwartość, bezpośredniość, szczerość i życzliwość. W przestrzeni wiary natomiast uwidacznia się głęboka miłość Chrystusa, zawierzenie Maryi i oddanie Bogu. Jest to człowiek zanurzony w ciągłej i żarliwej modlitwie, który odznacza się nie tylko skupieniem i pobożnością, ale po prostu świętością życia. Skromność, prostota, humor i emanujący z postaci spokój oraz zgodność tego, co głosi, z własnym życiem dopełniają bogaty obraz osobowości Jana Pawła II. Choć badania przeprowadzono ćwierć wieku temu, uderza ich trafność i aktualność. Mimo widocznych, również w telewizji, zmian fizycznych Jan Paweł II nie zmienił swych zwyczajów. Wciąż jest otwarty na nowe zjawiska (najświeższym na to dowodem występ polskich mistrzów breakdance w Pałacu Apostolskim), nadal pozostaje bardzo bezpośredni w kontaktach, chętnie uczestniczy w przedsięwzięciach telewizyjnych i wciąż jest w polu uwagi stacji telewizyjnych całego świata. Trzeba dodać, że przytoczone wyżej określenia osobowości papieża wcale nie przystają do kanonów rządzących kreowaniem telewizyjnych osobowości. Osobowość telewizyjna jest bardzo trudna do formalnego opisu. Pewne jej cechy twierdzi M. Iłowiecki są niewymierne bądź nieuchwytne. Zależy ona bowiem bardziej od innych czynników niż osobowość odbierana w kontaktach międzyludzkich i może się od niej zupełnie różnić. Najczęściej w bardzo niewielkim stopniu zależy ona od charakteru czy inteligencji, przyjmuje się nawet, że w ogóle nie zależy od takich cech, jak: uczciwość, skuteczność w działaniu, światopogląd, może je natomiast znakomicie kamuflować 12. Osobowości telewizyjne, kreowane przez współczesną telewizję to galeria postaci oryginalnych, barwnych, odznaczających się urodą, jak w przypadku prezenterów, czy też wyrazistością, kontrowersyjnością zachowań, łatwością przemawiania, a niekiedy agresywnością, jak w zwłaszcza w przypadku polityków. W tym drugim przypadku przekaz telewizyjny często na plan dalszy odsuwa wartości polityczne, a na pierwszy wysuwa sposób prezentacji. Na ogół jest to umiejętne połączenie efektów chwytów świadomie stosowanych przez twórców programu ze specyficznymi cechami osobowymi polityka 13. W świecie 11 Badania ankietowe przeprowadzono wśród młodzieży diecezji kieleckiej w pierwszą rocznicę wyboru. Uczestniczyło w nich 4320 dziewcząt i chłopców (głównie ze szkół średnich, byli też studenci). J. Śledzianowski, Mówić sobą, Kraków 1983, s M. Iłowiecki, Media, władza, świadomość społeczna, Kraków 1997, s Tamże, s. 133.

14 14 Ks. Andrzej Baczyński wysoko skomercjalizowanej telewizji osobowość telewizyjna jest więc sztucznym tworem, o cechach dobrze sprzedającego się towaru. Los tzw. osobowości telewizyjnych bywa chwiejny i zależny od wielu czynników, np. mody, gustów odbiorców, stopnia uległości wobec mediów i polityki. Telewizyjna osobowość papieża wymyka się spod wpływu wspomnianych czynników on jest po prostu osobowością. Jako głowa Kościoła, pierwszy papież Słowianin wzbudzał zainteresowanie mediów od początku. W ogóle bycie papieżem a dodatkowo bycie papieżem Słowianinem oznacza mocne wejście w przestrzeń medialnej komunikacji; przede wszystkim z tego powodu, że papież jest traktowany przez media jako źródło informacji pierwszej wagi, w globalnym zakresie. Wszystko, co robi, mówi czy pisze jest potencjalną informacją na skalę światową. Ubocznym efektem dużego nasycenia światowej opinii publicznej informacjami o papieżu jest niewątpliwie wzmocnienie jego pozycji jako swoistej gwiazdy telewizji. Bogata i niezwykła osobowość Jana Pawła II twierdzi M. Viatteau-Kwiatkowski wypełniła oficjalne ramy, związane z funkcjonowaniem papiestwa, tak dynamiczną treścią, że właściwie zeszły one na plan drugi 14, pozostał on, jako osoba obdarzona powszechnym autorytetem i rozpoznawalna w całym świecie. Jeśli więc mówimy o telewizyjnej osobowości papieża to tylko w sensie ogólnym, jest to bowiem wciąż ta sama osobowość Karola Wojtyły Jana Pawła II, nie przetworzona przez telewizję, ani też nie kreowana przez nią sztucznie. Jej siła polega w dużej mierze na ogromnej swobodzie i naturalności, a nie teatralnym treningu, któremu poddaje się wiele osobistości małego ekranu. Charakterystyczne cechy telewizyjnej osobowości papieża Wśród najistotniejszych cech z tego zakresu wymienić należy: świadectwo wiary, naturalność i bezpośredniość, czytelny gest, umiejętność posługiwania się żywym słowem oraz naturalną skłonność do dialogu. Umiejętne połączenie tych cech z głębokim rozumieniem języka i natury telewizji sprawia, że osobowość Jana Pawła II staje się telewizyjna nie przez stopień nasycenia nią telewizyjnych przekazów, ale przez wyrazistość i wewnętrzną siłę. Świadectwo wiary Tym, co uderza w telewizyjnych przekazach związanych z Janem Pawłem II jest niezwykła, silna i wyczuwalna od razu wiara papieża. Widoczna 14 M. Viatteau-Kwiatkowski, Telewizyjna osobowość papieża, [w:] Religijny wymiar telewizji, Olsztyn 1990, s

15 Istotne cechy osobowości telewizyjnej Jana Pawła II 15 zarówno w postawie, jak i w głoszonym słowie. Ankieta przeprowadzona wśród konwertytów w Japonii pokazała, że wielu z nich nawróciło się po pielgrzymce Jana Pawła II do tego kraju w 1981 r. Wśród czynników, które popchnęły ich do przejścia na katolicyzm, wskazywali oni przekazy telewizyjne, w których można zobaczyć było zatopionego w modlitwie papieża. Zobaczyłem po prostu, jak on się modli wyznał jeden z nawróconych 15. Krzysztof Zanussi twierdzi, że obraz telewizyjny wprowadza nową jakość obnaża wszelką hipokryzję, małość i próżność 16. Dla głosicieli słowa Bożego oznacza to surowy egzamin. W kulturze druku przekonuje reżyser łatwiej można było ukryć się za pięknym słowem. W telewizji nie liczą się gładkie zdania, liczy się świadectwo człowieka. Odbiorcy widzą twarz na ekranie telewizora, słyszą słowa i decydują, czy można zawierzyć tej osobie, czy też nie. Matka Teresa z Kalkuty mówiła niewiele, ale zgodność słów z jej postępowaniem czyniła z niej autentycznego świadka wiary. Podobnie jest z papieżem. Telewizja poprzez swoją wizualność odsłania prawdę. Odbiorca widzi więc papieża, który poprzez swoją modlitwę, poprzez słowo, które głosi, zarówno wtedy, gdy przemawia oficjalnie, jak i wtedy gdy prowadzi żartobliwy dialog wyraża zawsze siłę przekonań. Wrażenie to potęguje się szczególnie w chwilach ciszy, które papież wykorzystuje na krótkie medytacje, np. podczas liturgicznych spotkań. Cisza, która w telewizji zazwyczaj oznacza rodzaj awarii technicznej, w tym wypadku nabiera wymiaru świadectwa wiary. Szczególnym przypadkiem tego rodzaju doświadczenia była dla telewizji transmisja z wizyty Jana Pawła II w Katedrze na Wawelu podczas pielgrzymki do Ojczyzny w 2002 r. Trwająca ponad 40 minut modlitwa brewiarzowa, transmitowana w absolutnej ciszy, nadała przekazowi telewizyjnemu charakter niemal mistycznego przeżycia. Siłę przekonań papieża, jego świadectwo wiary telewizyjny odbiorca ma szansę zobaczyć podczas transmisji z pielgrzymek apostolskich, modlitwy Anioł Pański, uroczystości liturgicznych odbywających się w Watykanie, a także poprzez liczne filmy dokumentalne i reportaże, bowiem Jan Paweł II jest jedną z nielicznych postaci współczesnego świata, dostarczającą nieustannie coraz to nowych inspiracji dla dziennikarzy i twórców. Jest tak chyba również dlatego, że nie unika kontaktu z mediami, a wprost przeciwnie potrafi twórczo wykorzystać ich obecność dla wzmocnienia swej apostolskiej posługi. 15 Tamże, s K. Zanussi, Prawda czy towar?, [w:] Z. Kobylińska, R. D. Grabowski (red.), Dziennikarski etos. Z wybranych zagadnień deontologii dziennikarskiej, Olsztyn 1996, s

16 16 Ks. Andrzej Baczyński Naturalność i bezpośredniość Ta cecha osobowości zjednuje Janowi Pawłowi II najwięcej życzliwych reakcji nawet ze strony tych, którzy żywią odmienne przekonania. Przełamywanie barier, wychodzenie do ludzi, humor to nieodłączne atrybuty obecnego papieża. Będąc pod nieustanną obserwacją kamer telewizyjnych, zwłaszcza podczas pielgrzymek apostolskich i transmisji z nabożeństw, papież utrzymuje swoisty wewnętrzny dystans (nie zauważając bliskości technicznych urządzeń, oplatających kablami miejsce zgromadzenia) a jednocześnie zachowuje autentyzm i naturalność w postawie i gestach. Jest pierwszym papieżem, który świadomie twierdzi kard. A. M. Deskur tworzy wydarzenia medialne 17. Niewątpliwie pomocne okazują się tu talent aktorski i umiejętności, jakie Karol Wojtyła posiadł współpracując z Teatrem Rapsodycznym. Bezpośredniość papieża jest widoczna szczególnie w spotkaniach z młodzieżą. Jego autorytet połączony z otwartością na młodych, jego życiowy optymizm i humor sprawiają, że spotkania te przeradzają się w rodzaj katechezy, chętnie przyjmowanej przez młodzież. Papież, bez względu na wiek i stopień ograniczeń ruchowych, jest wciąż dla młodych idolem. Relacje telewizyjne ujawniają niezwykły rodzaj zażyłości, jaki istnieje pomiędzy nim a młodzieżą. Źródło sukcesu papieża w kontaktach z młodymi tkwi nie tylko w tym, co chce on im przekazać, ale też w tym jak to czyni. Jego siłą jest wyczuwalna miłość do młodych i naturalność, z jaką wobec nich się zachowuje, co jest uderzającą jego cechą jako człowieka. Naturalność tę warunkuje to, że Jan Paweł II jak podkreśla M. Skwarnicki nie używa żadnych masek ani nie przybiera póz. Jest zawsze sobą. Zbliżenia jego twarzy, nieodłączny element każdej transmisji telewizyjnej, ukazują otwarcie przeżywane przezeń uczucia i stany wewnętrzne człowieka, który ich nie skrywa, co robi duże wrażenie w świecie odwykłym od tak prostolinijnej naturalności 18. Naturalność i bezpośredniość papieża dotyczy zarówno jego nieoficjalnych głównie spotkań, jak i liturgicznych ceremonii, zwłaszcza Mszy świętych, celebrowanych w różnych miejscach na całym świecie: na stadionach, placach, lotniskach, w parkach. Mimo dzielącej go znacznej odległości od większości zgromadzonych tłumów, papież podtrzymuje atmosferę bliskiego spotkania. Pomaga mu w tym technika nagłośnienie, telebimy. Bezpośredniość skutkuje tym, że uczestnik liturgii odbiera spotkanie z nim jako rodzaj osobistego spotkania. Bariera dzielącej przestrzeni znika i jest to niewątpliwie zasługą papieża jego czytelnych gestów, mimiki twarzy, wyrazistości przeżyć, a niekiedy też 17 Wobec mediów. Z księdzem kardynałem Andrzejem Marią Deskurem rozmawiają Jan Chrapek CSMA i Jacek Żakowski, Powściągliwość i Praca 1988 nr 4, s M. Skwarnicki, Jan Paweł II jako osobowość telewizyjna, [w:] Religijny wymiar telewizji, dz. cyt., s. 88.

17 Istotne cechy osobowości telewizyjnej Jana Pawła II 17 niezaplanowanych wcześniej wypowiedzi kierowanych do zebranych. Niektórzy twierdzą, że jest to również zauważalne i dzięki temu, że papież zachowuje się bardziej naturalnie niż jego otoczenie. Czytelne gesty Jedną z najbardziej podkreślanych cech osobowości, cenioną szczególnie przez telewizję jest naturalna skłonność Jana Pawła II do gestów, które wnet nabierają symbolicznego znaczenia. Najczęściej powtarzający się gest to uniesione w górę dłonie, znany z pierwszych przekazów telewizyjnych. Gest prosty i odczytywany nie tylko jako serdeczne pozdrowienie, ale wskazanie kierunku dążeń ludzkich zawsze w górę, a także gest podnoszący człowieka, dający nadzieję. Słowa wypowiedziane podczas inauguracji pontyfikatu: Nie lękajcie się, otwórzcie drzwi Chrystusowi w połączeniu z gestem uniesionych dłoni, brzmiały przekonywująco i stały się dla wielu wezwaniem do otwarcia się na miłość Bożą. Gesty, będące tak pożądanym elementem wizualizacji obrazu człowieka w telewizji, nie są sprawą prostą. Widzowie zazwyczaj potrafią szybko ocenić jakość gestów telewizyjnych osobistości, zwłaszcza polityków. Obawa o tzw. fałszywy ruch paraliżuje niejednego z polityków przed kamerami. W polskim doświadczeniu medialnym kilka zaledwie gestów nabrało symbolicznego znaczenia m.in. gest uniesionych złączonych dłoni z hasłem Pomożecie w wykonaniu E. Gierka, tzw. gest Kozakiewicza, czy też litera V wyobrażona na uniesionej dłoni, na zawsze w świadomości społecznej związana z ruchem Solidarność. Ryzyko związane z gestem jako ocenianym jako fałszywy ruch jest tak wielkie, że postaci ze świata polityki najczęściej rezygnują z tego typu prezentacji. Dla papieża problem ten nie istnieje, równie naturalnie unosi w górę dłonie, jak i pastorał zakończony krzyżem, ciekawe oko kamery pokazuje go ziewającego, kichającego, wybijającego rytm muzyki nogą i nie ma w tym nic ośmieszającego. Wprost przeciwnie, papież w oczach odbiorców zyskuje. Kamery telewizyjne pokazują niecodzienne sytuacje, których inspiratorem jest papież. Można więc było zobaczyć go wkładającego na głowę kapelusz kowbojski, kask górnika czy indiański pióropusz. Papież klaszczący, papież roześmiany, papież grożący palcem, machający laską, przytulający, głaszczący po twarzy zapłakanych ze wzruszenia szczęśliwców, którym udało się być tak blisko niego, papież wsparty o Ścianę Płaczu w Jerozolimie archiwa telewizji pełne są takich kadrów, dzięki którym przekazy telewizyjne z Janem Pawłem II nabrały charakteru osobistego świadectwa. Do najbardziej przemawiających kadrów przekazanych przez telewizję pisze F. Lombardi należy obraz papieża podającego rękę zamachowcy Ali

18 18 Ks. Andrzej Baczyński Agcy 19. Jest to jeden z tych konkretnych obrazów, poprzez który telewizja w sposób niezmierzony pokazała moc chrześcijańskiego przebaczenia a jednocześnie ujawniła siłę swojego oddziaływania. Jan Paweł II potrafi wbrew panującym na Watykanie zwyczajom natychmiast zareagować na autentyczne oczekiwanie mediów. Tak stało się kilka dni po zamachu terrorystycznym 11 września 2001 r. w Nowym Jorku, papież wyraził zgodę na sfilmowanie modlitwy w intencji ofiar w swojej prywatnej kaplicy, dzięki temu cały świat mógł zobaczyć obraz pogrążonego w modlitwie papieża, dla wielu ludzi był to czytelny gest solidarności w cierpieniu. Jan Paweł posiada umiejętność posługiwania się gestami i znakami, bardzo mocnymi i wymownymi, poprzez które przekazuje orędzie ewangeliczne jeszcze skuteczniej niż słowem mówionym czy pisanym. Gesty wykonywane w miejscach o dużym znaczeniu symbolicznym, przekazane przez telewizję stają się własnością świadomości całego świata, są komentowane i zmuszają do refleksji. Takie gesty pozostały w obrazach dłoni papieża wkładającego kartkę papieru w szczelinę w murze przy Ścianie Płaczu w Jerozolimie czy papieża obejmującego stopy Ukrzyżowanego w Dniu Przebaczenia w roku Wielkiego Jubileuszu. Umiejętność posługiwania się żywym słowem W naszej potocznej świadomości świat obrazów i świat dźwięków istnieją razem, jako dwa systemy percepcji. Telewizja, przywołująca obydwa systemy percepcji, jest więc sztuką obrazu i sztuką słowa (szerzej dźwięku). Audiowizualny przekaz telewizyjny posługuje się obrazem i dźwiękiem jako językiem, bywa że w tej przestrzeni komunikacji dominuje obraz, innym razem zaś słowo (dźwięk) 20. W konkretnym telewizyjnym obrazie eksponującym mówiącego człowieka, słowo nabiera znaczenia pierwszorzędnego. Przekaz żywego słowa w obecności kamer telewizyjnych stanowi dla wielu ludzi trudność nie do pokonania. Świadomość obecności kamer paraliżuje występujących, nie omijając hierarchów kościelnych, ginie swoboda, pojawia się lęk, czego efektem jest wrażenie sztuczności, nie pomaga nawet pomoc techniki w postaci telepromptera (gotowych tekstów do odczytania z lustrzanego ekranu umieszczonego pod kamerą). Papież jest mistrzem słowa. Z równą swobodą przemawia w obecności kamer telewizyjnych do niewielkiej grupy osób, jak i do wielomilionowych tłumów. Jego obecna niedyspozycja zdrowotna, słaby głos powodują, że z tym 19 F. Lombardi, Jan Paweł II i media, dz. cyt., s M. Hendrykowski, Język ruchomych obrazów, Poznań 1999, s

19 Istotne cechy osobowości telewizyjnej Jana Pawła II 19 większą uwagą wsłuchują się oni w wypowiadane słowa. Komentarze i odniesienia do współczesnych wydarzeń wypowiadane podczas modlitwy Anioł Pański transmitowanej przez wiele stacji telewizyjnych na świecie stają się jedną z pierwszych wiadomości serwisów informacyjnych. Przez wiele lat papież świadomie operował walorami swojego głosu wzmacniając treść przemówień, homilii barwą i modulacją głosu, wprowadzając odpowiedni nastrój. Pomogły w tym wypadku wrodzone zdolności, zamiłowania teatralne w młodości, a zwłaszcza udział w pracach Teatru Rapsodycznego. Papież umiejętnie korzysta z wrodzonych i nabytych umiejętności przekazywania słowa uważa M. Skwarnicki tak, by mogło ono przekazać treści i te wartości, którym jednocześnie daje żywe i bogate świadectwo swoim duszpasterskim działaniem 21. Media masowe sprawiają, że nie tylko sylwetka, twarz ale i głos Jana Pawła II są bezpośrednio rozpoznawane przez miliony ludzi na świecie, przyczyniając się do wzmocnienia jedność i tożsamości Kościoła. Kiedy papież w wielu językach wygłasza pozdrowienia na Boże Narodzenie i Wielkanoc, ma świadomość że dzięki radiu i telewizji wykracza daleko poza granice Placu św. Piotra i dotyka prawie bezpośrednio uniwersalnego wymiaru Kościoła. To doświadczenie pisze F. Lombardi jest jednym ze źródeł niewzruszonego przekonania i konsekwencji, z jaką papież przemawiał i nadal przemawia przez pośrednictwo środków przekazu do szerokiej społeczności międzynarodowej, głosząc niestrudzenie orędzie o potrzebie miłości, sprawiedliwości i pokoju w świecie 22. Orędzie to jest bliskie podstawowym celom, jakie Jan Paweł II wyznaczył środkom przekazu, są nimi: głoszenie prawdy oraz umacnianie solidarności w rodzi nie ludzkiej 23. Telewizja (podobnie radio) w obecnej sytuacji, gdy papież nie dysponuje już mocno brzmiącym barytonem pełni jeszcze jedno, zgoła nieprzewidziane wcześniej zadanie, jest środkiem wzmocnienia jego głosu. Nie tylko poprzez techniczne zabiegi, ale przede wszystkim przez liczne komentarze, relacje, skróty i inne formy dziennikarskiej wypowiedzi. Naturalna skłonność do dialogu Jeśli wysoko ocenianą zaletą osobowości telewizyjnej jest umiejętność nawiązywania i prowadzenia dialogu, to należy przyznać, że obserwacja zachować Jana Pawła II w sytuacjach z innymi, wskazuje iż posiada on naturalną 21 M. Skwarnicki, Jan Paweł II jako osobowość telewizyjna, dz. cyt., s F. Lombardi, Jan Paweł II i media, dz. cyt. s Jan Paweł II, Przemówienie do uczestników zgromadzenia plenarnego Papieskiej rady ds. Środków Społecznego Przekazu, 25 III 2003, L Osservatore Romano (wyd. polskie) 2003 nr 6, s. 36.

20 20 Ks. Andrzej Baczyński skłonność do dialogu. Pielgrzymki apostolskie, a zwłaszcza spotkania z młodzieżą dostarczają na to wiele dowodów. Będąc w nieustannie zmieniającym się tłumie, jak podczas pielgrzymek, papież potrafi nadać nawet bardzo krótkim bezpośrednim kontaktom z poszczególnymi uczestnikami zgromadzeń charakter osobistego spotkania. Dialogi Jana Pawła II z okna Domu Biskupów w Krakowie młodzieżą, spowodowały powstanie nowej tradycji, powtarzającej się w kolejnych pielgrzymkach do tego miasta tradycji oczekiwania na pojawienie się papieża w oknie i wieczornej dysputy filozoficzno-teologicznej. wielu młodych odczytywało to spotkanie, jako wyjątkowe, bardzo osobiste i wzruszające. Dla telewizji obraz papieża dyskutującego z młodymi z okna to prawdziwie medialne wydarzenie. Cechą charakterystyczną telewizyjnych obrazów z Papież jest dynamizm. Kamery najczęściej pokazują papieża wśród ludzi. To dzianie się wokół jego osoby, jest nie tylko wyrazem zewnętrznego wydarzenia, ale ma często wymiar głęboko duchowy. Papieskie spotkania z ludźmi odbywają się w bardzo odmiennych miejscach, ich komponentem jest niekiedy dramatyczne napięcie. Szczególnie nośne telewizyjnie są spotkania z ludźmi chorymi, najuboższymi, odrzuconymi przez społeczeństwo, np. trędowatymi w Indiach, chorymi na AIDS, bezrobotnymi. Obrazy rozmowy papieża z nimi, proste gesty przytulenia, błogosławieństwo obiegają cały świat, uświadamiając trafność tezy o globalnej wiosce kanadyjskiego znawcy telewizji M. McLuhana. Uwyraźniony poprzez telewizję, zwłaszcza satelitarną dialog papieża ze światem, pokazuje równocześnie kierunek zmian, jakie zachodzą w dziedzinie informacji kościelnej. Znaną z poprzednich pontyfikatów dyskrecję Watykanu, która dziennikarzom sprawiała wiele trudności w wykonywaniu ich pracy, zastąpiła otwartość. Spotykając się z ludźmi papież wychodzi naprzeciw mediom, stawiając się niejako do dyspozycji. Ta nowa jakość kontaktów Jana Pawła II z mediami przynosi dobre owoce. W ostatnich latach pojawił się nowy sposób dialogu z wiernymi za pośrednictwem techniki telemostów.. Dzięki telewizyjnym łączom satelitarnym papież zaistniał w nowym medialnym wymiarze swej posługi. Mógł rozmawiać z uczestnikami spotkania znajdującymi się w miejscach, do których nie mógł udać się osobiście. Wspomniana już modlitwa różańcowa papieża z młodzieżą miast uniwersyteckich Europy ukazała europejskiej widowni nowy typ doświadczenia religijnego, natomiast telemost Rzymu z Łagiewnikami w dniu kanonizacji św. Faustyny, nabrał cech mistycznego wydarzenia (dzięki spełnieniu wizji św. Faustyna zanotowanej w Dzienniczku). Dla Jana Pawła II pośrednictwo techniki nie stanowi przeszkody w uzyskaniu atmosfery właściwej bezpośredniemu spotkaniu. Prowadząc swoisty dialog z rozproszonymi w przestrzeni uczestnikami modlitwy różańcowej, był obecny w każdym z miejsc na ekranach telewizyjnych i obecność ta miała swoją intensywność