UNIWERSALIZM CHRZEŚCIJAŃSTWA WOBEC ALTERNATYWNYCH PROPOZYCJI WSPÓŁCZESNOŚCI

Transkrypt

1 UNIWERSALIZM CHRZEŚCIJAŃSTWA WOBEC ALTERNATYWNYCH PROPOZYCJI WSPÓŁCZESNOŚCI

2 KATOLICKI UNIWERSYTET LUBELSKI JANA PAWŁA II WYDZIAŁ FILOZOFII Religijność 1 Alternatywna

3 UNIWERSALIZM CHRZEŚCIJAŃSTWA WOBEC ALTERNATYWNYCH PROPOZYCJI WSPÓŁCZESNOŚCI Redakcja naukowa Robert T. Ptaszek, Marek Piwowarczyk Wydawnictwo KUL Lublin 2012

4 Recenzent prof. dr hab. Andrzej Bronk Opracowanie redakcyjne Bożena Hryciuk Opracowanie komputerowe Jarosław Bielecki Projekt okładki i stron tytułowych Agnieszka Gawryszuk Copyright by Wydawnictwo KUL, Lublin 2012 ISBN Wydawnictwo KUL ul. Zbożowa 61, Lublin tel , fax wydawnictwo@kul.lublin.pl wydawnictwo.kul.lublin.pl Druk i oprawa elpil ul. Artyleryjska Siedlce info@elpil.com.pl

5 Spis treści Wstęp... 7 Część I: Chrześcijaństwo w kulturze Zachodu Zofia J. Zdybicka USJK (KUL) Kulturotwórcza rola religii Ks. Piotr Moskal (KUL) Chrześcijaństwo jako religia Logosu Ks. Marian Rusecki (KUL) Chrześcijaństwo jako fundament Europy Część II: Próby negacji chrześcijańskich korzeni Europy Henryk Kiereś (KUL) Modernizm vs postmodernizm a chrześcijaństwo Viara Maldjieva (UMK) Strategie językowe podważania prawd chrześcijańskich we współczesnej kulturze Zachodu Imelda Chłodna (KUL) Rola edukacji w tworzeniu społeczeństwa bezreligijnego Bogumiła Truchlińska (UMCS) Religia i kultura w kontekście rozważań o nowoczesności w polskiej myśli dwudziestolecia

6 6 Spis Treści Część III: Religijne alternatywy dla chrześcijaństwa Robert T. Ptaszek (KUL) Alternatywne formy religijności i duchowości Krzysztof Modras OP (KUL) Islamska kultura Europy? Ireneusz Kamiński (UMK) Kulturotwórcze aspiracje nowych ruchów religijnych jako alternatywa dla głównego nurtu kultury Anna Nowakowska Nowa era kultury? Dariusz Hryciuk Medialna promocja New Age. Omówienie wybranych produkcji filmowych propagujących elementy ruchu Nowej Ery Część IV: Pozareligijne alternatywy dla chrześcijaństwa Katarzyna Tempczyk Ceremonie humanistyczne jako alternatywa dla ich religijnych pierwowzorów Marek Nowak OP (IFiS UW) Gnoza, ezoteryzm a romantyzm Ks. Andrzej Wańka (USz) Zachodni ezoteryzm jako próba alternatywnego komentarza do Biblii Agnieszka Lekka-Kowalik (KUL) Nauka w poszukiwaniu boskości? Wojciech Daszkiewicz (KUL) Człowiek: homo religiosus czy tylko konsument? Noty o autorach

7 Wstęp Pomysł na tę książkę narodził się w trakcie lektury tekstów Vittoria Messoriego znanego włoskiego publicysty katolickiego. W jednej ze swoich książek Messori zawarł krótki, a zarazem bardzo syntetyczny obraz współczesnej kultury: Całą nowoczesną epokę [...] cechują takie oto wyróżniki: negacja grzechu oraz prze konanie, że nauka, kultura, edukacja i technologia są w stanie przemienić nasz glob w ziemski raj. Grzech nie istnieje, a już z całą pewnością nie ma grzechu pierworodnego. Dopiero gdy człowiek uwolni się od chrześcijańskich przesądów, postęp pokaże, do jakich materialnych i moralnych osiągnięć może być zdolny [...]. Odkupiciel, który zstąpi z nieba? Przestańmy się wygłupiać: tylko kroczący drogą postępu człowiek może przynieść zbawienie i odkupienie. A przecież doskonale wiemy, że historia udowodniła coś zupełnie odwrotnego, że wielkie świeckie nadzieje humanistów obróciły się przeciwko nim. W sposób bezlitosny doświadczyli oni, że samoodkupienie ludzkości prowadziło do samozagłady. Tyle że wówczas, w tym XIX wieku, w którym rodziła się nowoczesność, to że poszukiwania raju doprowadzą nas na manowce, nie było wcale takie oczywiste. [...] Logicznym i konsekwentnym wynikiem tych dziewiętnastowiecznych ideologii były narodziny nowych prądów, które chciały zastąpić chrześcijańską perspektywę. [...] W tamtych cza sach wielu chrześcijan mogło dać się przekonać (i wielu też to uczyniło). Mieli dość tej kuli u nogi w postaci grzechu, tego obskuranckiego balastu, powodującego opóźnienie w marszu ku radosnemu jutru 1. Ukazany przez Messoriego konflikt idei staje się dziś jeszcze bardziej widoczny. Obserwując proces dynamicznych zmian, którym kultura Zachodu podlega w pierwszych latach XXI w., stwierdzić można, że ich źródłem jest intensyfikacja działań mających na celu usunięcie z tej kultury chrześcijańskich poglądów oraz wartości. Z potrzeby ukazania inspiracji i konsekwencji tego procesu powstała monografia nie tylko prezentująca i charakteryzująca, ale także oceniająca źródła, z których współczesna kultura stara się 1 V. Messori. Opinie o Maryi. Warszawa: Fronda 2007 s

8 8 Wstęp czerpać idee oraz zasady postępowania mające zastąpić prawdy i normy chrześcijańskie, przez kilkanaście stuleci uważane za uniwersalne i niezmienne. W tytule książki pojawia się pojęcie uniwersalizm chrześcijaństwa, które może być interpretowane na kilka sposobów. Aby je właściwie zrozumieć, trzeba pamiętać, że prezentowana w książce dyskusja o uniwersalizmie chrześcijaństwa toczy się w sytuacji globalizmu, pluralizmu idei oraz ekspansji tradycji religijnych z innych kontynentów i kręgów kulturowych. Zjawiska te niosą ze sobą konkretne propozycje światopoglądowe, często zupełnie opozycyjne wobec chrześcijaństwa. Dlatego uniwersalizmu chrześcijańskiego nie należy rozumieć jako faktu historycznego czy społecznego (bo dzisiejsza Europa staje się coraz mniej chrześcijańska), ani tym bardziej jako ideologii, która miałaby być narzucana ludziom za pomocą środków politycznych czy prawnych. Mówiąc o uniwersalizmie chrześcijaństwa, stwierdzamy, że objawienie przekazane ludziom przez Jezusa Chrystusa dwa tysiące lat temu mimo zachodzących we współczesnym świecie zmian nadal jest aktualne. Przyjęcie zbawczej miłości Boga, który stał się człowiekiem i umarł, aby ludzie mogli osiągnąć zbawienie i życie wieczne, nie jest jednak obowiązkiem, lecz przywilejem. Chrześcijaństwo głosi, że każdy człowiek może być zbawiony, ale szanując ludzką wolność, nikogo nie zmusza do osiągnięcia wiecznej szczęśliwości. Taki sposób rozumienia uniwersalizmu chrześcijańskiego ma na myśli Joseph Ratzinger, gdy pisze: Już od pierwszej chwili wierzący w Jezusa Chrystusa czuli się zobowiązani do przekazywania swej wiary wszystkim ludziom. [...] Punktem wyjścia chrześcijańskiego uniwersalizmu nie było pragnienie władzy, lecz pewność, że przyjęło się zbawcze poznanie i zbawczą miłość, do której mają prawo wszyscy ludzie i na którą w głębi serca czekają 2. Wątpliwości czytelnika budzić może także fakt, że w wielu tekstach zamiennie stosuje się terminy religia i chrześcijaństwo. Dzieje się tak, ponieważ praca dotyczy wyłącznie obszaru kultury europejskiej, która ukształtowała się właśnie pod wpływem chrześcijaństwa. Religia chrześcijańska wraz z grecką filozofią i rzymskim prawem stanowi fundament tej kultury. Można powiedzieć, że kultura europejska jest zbudowana na trzech wzgórzach: Areopagu, Kapitolu i Golgocie 3. Aby podjęte zagadnienie umieścić we właściwej perspektywie, należało najpierw pokazać wyjątkowy charakter chrześcijaństwa oraz jego rolę w kształtowaniu i rozwoju kultury. Zagadnienie to omawia pierwsza część książki zatytułowana Chrześcijaństwo w kulturze Zachodu. Zawiera ona dwa teksty znanych filozofów religii reprezentujących lubelską szkołę filozoficzną (Zofia J. Zdybicka, Piotr Moskal) ukazujące kulturotwórczą rolę religii oraz racjonalność chrześcijaństwa. Z punktu widzenia kulturoznawcy na szczególną uwagę zasługuje obszerny artykuł teologa ks. Mariana Ruseckiego pokazujący, jak bardzo przeniknięte chrześcijaństwem są praktycznie wszystkie wymiary europejskiej kultury. 2 J. Ratzinger, Wiara prawda tolerancja. Chrześcijaństwo a religie świata. Kielce: Jedność 2004 s Autorem tych słów jest Theodor Heuss, pierwszy prezydent Republiki Federalnej Niemiec. Podaję za: P. Hahne. Dość tej zabawy. Koniec społeczeństwa przyjemności. Katowice: Księgarnia św. Jacka 2007 s. 51.

9 Wstęp 9 Autorzy tekstów zamieszczonych w części Próby negacji chrześcijańskich korzeni Europy wskazują i objaśniają mechanizmy, które sprawiły, że współcześnie ludzie przestają dostrzegać religijny wymiar kultury Zachodu. Wprowadzeniem w problematykę jest tekst Henryka Kieresia ukazujący i charakteryzujący prądy myślowe pokazujące tę zmianę sposobu widzenia kulturowej roli chrześcijaństwa. Natomiast Viara Maldjieva prezentuje konkretne strategie posługiwania się językiem (manipulacje językowe) wypaczające i dekonstruujące chrześcijańskie odniesienia zachodniej kultury. Imelda Chłodna omawia rolę, jaką w kształtowaniu dzisiejszych bezreligijnych społeczeństw odgrywają nawiązujące do idei oświecenia systemy edukacyjne, funkcjonujące dziś w Europie. Tę część książki kończy tekst Bogumiły Truchlińskiej pokazujący, że większości argumentów i sposobów krytyki religii, z którymi mamy do czynienia we współczesnej debacie, nie sposób uznać ani za nowe, ani nawet za oryginalne. Autorka podobne argumenty odnajduje w polskiej myśli dwudziestolecia międzywojennego choć, jak wynika z tekstu, wtedy posługiwano się nim w bardziej subtelny sposób. Omawia też ówczesne chrześcijańskie projekty przezwyciężenia kryzysu zachodniej kultury. Część trzecia jest szczególnie bliska redaktorom tomu, pracującym w Katedrze Teorii Religii i Alternatywnych Ruchów Religijnych KUL. Dotyczy bowiem kwestii, czy w doktrynach religii niechrześcijańskich lub też alternatywnych ruchów religijnych obecnych we współczesnej kulturze można znaleźć realne alternatywy dla chrześcijaństwa. Wprowadzeniem w to zagadnienie jest tekst Roberta T. Ptaszka zawierający typologię i charakterystykę najbardziej popularnych propozycji pretendujących współcześnie do roli alternatyw dla chrześcijaństwa. O. Krzysztof Modras krytycznie ocenia możliwość zastąpienia chrześcijaństwa przez islam religię pochodzącą z innego kręgu kulturowego. Z kolei Ireneusz Kamiński pokazuje, że do tworzenia alternatywnych form kultury coraz częściej aspirują dziś nowe ruchy religijne i parareligijne. Kulturotwórczych aspektów działalności najbardziej znanego współczesnego ruchu parareligijnego, jakim jest New Age, dotyczą kończące tę część książki teksty Anny Nowakowskiej oraz Dariusza Hryciuka. Zawarty w książce przegląd alternatyw wobec chrześcijaństwa nie ogranicza się do propozycji religijnych. Autorzy tekstów zamieszczonych w ostatniej części tomu omawiają pozareligijne alternatywy dla chrześcijaństwa, z którymi mamy do czynienia we współczesnej kulturze. Katarzyna Tempczyk ukazuje i poddaje krytycznej analizie konkretne działania będące próbami przemiany rytuałów religijnych w ceremonie areligijne. Kolejni autorzy (o. Marek Nowak, ks. Andrzej Wańka) pokazują, że realną alternatywą dla chrześcijaństwa nie mogą stać się neognoza i ezoteryzm, choć w naszej stechnicyzowanej oraz pozornie racjonalnej kulturze zyskują coraz większą popularność. Również, co wykazuje w swoim tekście Agnieszka Lekka-Kowalik, realnej alternatywy dla religii nie stanowią ani nauka, ani technika. Mimo niezwykle intensywnego rozwoju tych dziedzin, składane przez ich twórców deklaracje, że są w stanie rozwiązać problemy człowieka i świata (także te, które dotyczą sfery duchowej), nie znajdują potwierdzenia. Za alternatywę dla chrześcijańskiej wizji człowieka trudno też uznać coraz częściej podejmowane dziś próby sprowadzenia osoby ludzkiej wyłącznie do roli konsumenta. Charakterystyka takich prób

10 10 Wstęp zawarta w kończącym książkę tekście Wojciecha Daszkiewicza pokazuje, że mamy tu do czynienia z postawą rezygnacji i kapitulacji: człowiek zostaje pozbawiony tego, co czyni go kimś wyjątkowym w świecie czyli właśnie człowiekiem. Książka otwiera nową serię wydawniczą poświęconą zjawisku alternatywnej religijności. Jej celem jest spojrzenie na tę problematykę z odmiennych, a zarazem uzupełniających się punktów widzenia. Toteż autorzy tekstów wywodzą się z różnych ośrodków naukowych i reprezentują różne dyscypliny badawcze (filozofia, teologia, socjologia, językoznawstwo, prawo). Są wśród nich uczeni o uznanych nazwiskach, a także osoby zaczynające dopiero swoje badania naukowe. Choć zawarte w tomie teksty są dosyć zróżnicowane, ich lektura prowadzi do wniosku, że współczesna kultura Zachodu, odrzucając chrześcijaństwo, nie jest w stanie zaproponować dla niego realnej alternatywy. Czy wnioski te opierają się na wystarczająco mocnych przesłankach i argumentach, oceńcie Państwo sami. Robert T. Ptaszek

11 Część I Chrześcijaństwo w kulturze Zachodu

12

13 Zofia J. Zdybicka USJK Kulturotwórcza rola religii Religia w naszym kręgu kulturowym od przeszło dwu wieków jest przedmiotem krytyki i negatywnych ocen. Już w XIX w. pojawiły się twierdzenia, że Bóg jest tworem człowieka, a bogiem człowieka jest człowiek (Feuerbach), pojawiło się hasło śmierci Boga, który hamuje ludzki rozwój i zagraża wolności człowieka (Nietzsche). W XX w., w okresie panowania scjentyzmu, rozwinięto wprawdzie szczegółowe badania nad religią religioznawstwo, psychologię religii, socjologię religii ale poszczególne dyscypliny najczęściej redukowały religię do fenomenu czy to psychicznego, czy społecznego (obecnie do kulturowego), pomijając problematykę podstaw, fundamentów religii, czyli problematykę antropologiczną (kim jest człowiek) i metafizyczną (czy Bóg istnieje obiektywnie i kim jest). Wszystko to powoduje deformacje w dziedzinie rozumienia religii oraz jak określił Benedykt XVI kryzys Boga Osobowego, tendencje oddzielania religii od Osobowego Boga. Obecnie powstaje coraz więcej religii, ale są to religie bez Boga i bez Kościoła 1. Stanowiska te są podbudowane błędami poznawczymi, zakwestionowaniem prawdy i jej fundamentalnej roli, na korzyść pluralizmu opinii czy relatywizmu, co generuje niewłaściwe koncepcje religii, a w konsekwencji niewłaściwe relacje między religią i kulturą. Dlatego określenie roli religii w kulturze domaga się ponownego przemyślenia natury i istotnych celów zarówno kultury, jak i religii 2. 1 Por. Bóg i świat. Z kardynałem Josephem Ratzingerem Benedyktem XVI rozmawia Peter Seewald. Tł. G. Sowiński. Kraków: Znak 2005 s Szerzej na ten temat zob.: Z.J. Zdybicka. Religia w kulturze. Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu 2010.

14 14 Zofia J. Zdybicka USJK 1. Kultura religia rozgraniczenie pojęć Spośród wielu określeń kultury i religii wybieram takie, które wydają się najbardziej ogólne i podstawowe oraz neutralne światopoglądowo. Kultura w przeciwstawieniu do natury obejmuje to wszystko, co zostało świadomie i celowo ukształtowane przez człowieka i pochodzi od człowieka. Człowiek dzięki rozumowi zmienia według swoich myśli, planów, idei i potrzeb zastany stan rzeczy, tzn. przyrodę, środowisko naturalne oraz samego siebie. Nie rodzi się on bowiem gotowy, lecz mając pewne możliwości związane ze swą naturą, może je realizować. Kultura jest więc humanizacją (intelektualizacją) natury. W tym procesie ważna jest rola intelektu (rozumu), który odczytując prawdę o zastanej rzeczywistości, zdolny jest do tworzenia nowych idei albo przejmuje je z zastanej kultury i zgodnie z nimi przetwarza świat i siebie. Podmiotem kultury, czyli twórcą kultury, jest c z ł o w i e k. Jednakże człowiek jest także przedmiotem kultury. Ostatecznym c e l e m kultury jest rozwój, doskonalenie człowieka, jego uprawa (wychowanie). Kultura jest także sposobem istnienia człowieka. Żyje on bowiem rozumem i twórczością (św. Tomasz). Człowiek więc zarówno tworzy kulturę, jak i kultura tworzy człowieka. By człowiek mógł tworzyć prawdziwie ludzką kulturę, musi poznać prawdę o otaczającej go rzeczywistości, a przede wszystkim prawdę o sobie, kim jest, skąd pochodzi i dokąd zmierza, w jakim kierunku ma rozwijać swoje możliwości, dyspozycje. Prawda o człowieku wyznacza hierarchię wartości, których realizacja przyczynia się do tworzenia różnych dziedzin kultury poznanie (nauka), moralność indywidualna i społeczna (dobro), sztuka (piękno) i religia (świętość). Poszczególne wartości: prawda, dobro, piękno i świętość przenikają się wzajemnie. Prawda jest wartością fundamentalną, na której budowane są wszystkie pozostałe. Poprzez prawdę, przede wszystkim prawdę o człowieku, istnieje nierozerwalna zależność między człowiekiem i kulturą. Kultura jest sposobem istnienia człowieka. Człowiek, realizując wartości, tworzy kulturę, kultura tworzy człowieka. Szczególne miejsce w kulturze zajmuje religia. Religia najbardziej znacząco związana jest z prawdą o człowieku i ona ostatecznie wyznacza kierunek, perspektywy życia, ostateczny cel-sens. Ważna, czy nawet fundamentalna, jest także rola filozofii. Jak określił Jan Paweł II: Filozofia jest zwierciadłem kultury. Religia jest świadomą i wolną relacją człowieka do jakiegoś transcendensu (bóstwa, Boga) wyrażoną w swoistym działaniu. Religia, będąc dziedziną kultury, równocześnie jest czymś, co kulturę przekracza. Człowiek ani Bóg (transcendens) nie są tworami kulturowymi. To powoduje, że religia zajmuje szczególne miejsce w kulturze. Każda religia, zwłaszcza religie monoteistyczne, objawione, wnoszą do kultury prawdy zdobyte rozumem i dopełnione prawdami objawionymi przez Boga, ukazując pełną prawdę o człowieku opartą na źródłach racjonalnych i pozaracjonalnych (nadprzyrodzonych, przyjętych wiarą). Wyznaczają one działanie (modlitwa, moralność, kult) kierowane ku

15 Kulturotwórcza rola religii 15 jakiemuś transcendensowi, w religii chrześcijańskiej ku osobowemu Bogu, nawiązując z Nim osobowy kontakt przez poznanie i miłość. W perspektywie religijnej człowiek, będąc osobą (naturą rozumną, duchową), istniejąc w świecie przyrody i w społecznościach, równocześnie wykracza poza nie żyje i rozwija się w perspektywie rzeczywistości transcendentnej Boga. Stąd wielka godność i wartość osoby ludzkiej i jej centralne miejsce w całej kulturze. Religia jest ogniskową całej kultury, a więc tym, co człowiekowi i wszystkim jego działaniom nadaje ostateczną wartość, sens i cel, a przez to usensawnia wszelkie działania kulturowe. 2. Religia fundamentem kultury osobowej W dotychczasowych dziejach naszej kultury i dziejach wszystkich innych kultur istniały ścisłe związki między kulturą i religią. Nie było takiej kultury w przeszłości pisał Fromm i jak się zdaje, nie może być takiej kultury w przyszłości, która by nie miała religii 3. Jednak wciąż w różnych kulturach, także europejskiej, pojawiają się tendencje antyreligijne, ateistyczne i laickie (XIX i XX w.). Przyczyn jest wiele: przede wszystkim zawirowania wokół prawdy, błędy antropologiczne generowane przez scjentyzm, pluralizm (opinie), relatywizm poznawczy i moralny ( dyktatura relatywizmu ). Toteż Benedykt XVI konstatuje obecnie kryzys Boga. Towarzyszy temu marginalizacja człowieka w kulturze (kultura naukowo-techniczna nastawiona na technikę, postęp), powstają nowe, dziwne religie. Jak zauważył Ecco: kiedy ludzie nie wierzą już w Boga, nie znaczy to, że w nic już nie wierzą. Wierzą we wszystko 4. Marginalizacja człowieka w kulturze bez Boga i religii pomaga lepiej rozumieć już od strony pozytywnej najistotniejsze więzy zachodzące między kulturą i religią. Każda religia ukazuje transcendentny wymiar człowieka, perspektywę trwania po naturalnej śmierci (życie wieczne), konieczność doskonalenia się oraz ontyczną, moralną i psychiczną więź z transcendensem (godność i wartość osoby ludzkiej). Osobową wizję człowieka i całej kultury zawierają wyższe formy religii, przede wszystkim chrześcijaństwo. Bóg chrześcijański, od którego człowiek pochodzi i do którego zmierza, jest społecznością osób związanych miłością (Bóg Trójosobowy). Stanowi On najdoskonalszy model relacji międzyludzkich. Poznanie i miłowanie Go jest celem kresem ludzkiego życia. Człowiek powołany jest do uczestnictwa w trynitarnym życiu Boga. Jest On również mocą (łaską), która od wewnątrz przynagla człowieka do aktua- 3 E. Fromm. Szkice z psychologii religii. Tł. J. Prokopiuk. Warszawa: Książka i Wiedza 1966 s Cyt. za U. Ecco. Trzecie zapiski na pudełku od zapałek Tł. A Osmólska-Mętrak. Poznań: Historia i Sztuka 1997 s. 119.

16 16 Zofia J. Zdybicka USJK lizacji wszystkich swoich możliwości. Chrystus, jednoczący w sobie osobę boską i naturę ludzką, stanowi konkretny model wyznaczający kierunek i cel oraz sposób rozwoju człowieka. Jam jest prawdą, drogą i życiem (J 14,6). Afirmacja osoby ludzkiej jako żyjącej w perspektywie Boga Ty transcendentnego jest już początkiem realizacji osobowego modelu kultury. Najbardziej ludzkim i najbardziej spełniającym osobę przeżyciem (czynem) jest miłość i w stosunku do Boga i między ludzkimi osobami. Toteż pełna afirmacja osoby w perspektywie miłości Boga gwarantuje postawę miłości w stosunku do innych osób. Religia, szczególnie religia chrześcijańska, wnosi sprawiedliwość i miłość jako budulec więzi społecznych we wszystkich społecznościach: rodzinnej, narodowej, międzyludzkiej, co prowadzi do cywilizacji miłości, w której budowanie Jan Paweł II włożył tak wiele wysiłków. Pełna afirmacja człowieka nie jest możliwa bez afirmacji osobowego Boga i Jego związku z osobą ludzką (źródło i cel). Wszelkie inne wartości są niższe od człowieka i przyjęcie ich jako wartości naczelnych degraduje osobę ludzką do roli narzędzia. Tylko przyjęcie Boga jako ostatecznego źródła istnienia człowieka, najwyższego dobra celu i modelu wszelkiej ludzkiej działalności gwarantuje pełny rozwój osoby ludzkiej, właściwą hierarchię wartości oraz funkcjonowanie całej kultury, w której człowiek jest rzeczywistością centralną. Człowiek nie może żyć bez miłości. Człowiek pozostaje dla siebie istotą niezrozumiałą, jego życie pozbawione jest sensu, jeśli nie objawi mu się Miłość, jeśli nie spotka się z Miłością, jeśli jej nie dotknie i nie uczyni w jakiś sposób swoją, jeśli nie znajdzie w niej żywego uczestnictwa. I dlatego właśnie Chrystus Odkupiciel [...] objawia w pełni człowieka samemu człowiekowi [...]. Człowiek odnajduje w Nim swoją właściwą wielkość, godność i wartość swego człowieczeństwa. Człowiek zostaje w Tajemnicy Odkupienia na nowo potwierdzony, niejako wypowiedziany na nowo. Stworzony na nowo 5. Filozofia realistyczna pokazuje, że nie można zrozumieć człowieka bez Boga (osoba ludzka posiada strukturę religijną, wymiar transcendentny). Chrześcijaństwo natomiast pokazuje, że nie można zrozumieć człowieka bez Chrystusa. Jakąż wartość musi mieć w oczach Stwórcy człowiek, skoro zasłużył na takiego i tak potężnego Odkupiciela [...]. Właśnie owo głębokie zdumienie wobec wartości i godności człowieka nazywa się Ewangelią, czyli Dobrą Nowiną. Nazywa się też chrześcijaństwem 6. Istotna rola religii (chrześcijaństwa) w kulturze polega na ukazaniu pełnej prawdy o człowieku i pełnej miłości, czyli pełnej afirmacji człowieka dla niego samego, wskazania na godność, nienarzędny charakter osoby ludzkiej oraz miłość jako stały element układów międzyludzkich życia społecznego, politycznego, czyli całej kultury. 5 Jan Paweł II. Encyklika Redemptor hominis Tamże.

17 Kulturotwórcza rola religii Motywacyjna, modelowo-wzorcza oraz sprawcza rola religii w tworzeniu kultury osobowej Chrześcijaństwo dostarcza więc wizję osoby ludzkiej pozostającej w dialogu z Bogiem i z osobami ludzkimi, wyznacza perspektywy, drogi rozwoju człowieka dokonującego się poprzez realny kontakt z Bogiem i z innymi osobami w czasie, w historii, w rzeczywistości ziemskiej w całej kulturze. Dopiero wówczas może być zrealizowany istotny cel kultury, jakim jest uprawa samego człowieka. Pociąga to za sobą afirmację życia i poszanowanie wszelkich jego przejawów, równość wobec praw ludzkich, określa styl życia będącego realizacją miłości, postawą wzajemnego posługiwania, a nie panowania, podporządkowania, przemocy czy użycia. Wyznacza to także właściwe miejsce i właściwy kierunek wszystkim pozostałym dziedzinom kultury: nauce, ekonomii, technice, polityce, które ze swej natury posiadają charakter narzędny i powinny być podporządkowane realnym potrzebom człowieka żyjącego w społecznościach: rodzinnych, narodowych, politycznych, ogólnoludzkich. Podstawowa rola religii w stosunku do kultury przejawia się w: a) poszerzeniu źródeł poznania, dotyczących przede wszystkim człowieka, dostępnych na drodze rozumu (filozofii) poprzez przyjęcie prawd objawionych przez samego Boga, szczególnie przez Chrystusa, który przyszedł na świat na to, aby dać świadectwo prawdzie (J 18,37), i obiecał: poznacie prawdę a prawda was wyzwoli (J 8,30). Dzięki temu dochodzą do kultury nowe prawdy, które oddziaływają na rozum ludzki, przyjęte na innej zasadzie niż te, które sam rozum wskazuje, na zasadzie zaufania i wiary, a więc aktów typowo osobowych. Prawdy religijne dotyczą najistotniejszych spraw człowieka: źródeł pochodzenia człowieka i perspektyw wiecznego trwania, przez co nabiera nieskończonej wartości wszelka działalność ludzka, a więc wszelkie działania kulturowe, które doskonalą człowieka i wpisane w człowieka zyskują ostateczny sens i wieczną trwałość; nieskończonych możliwości rozwoju człowieka: Bądźcie doskonali jak Ojciec wasz niebieski jest doskonały (Mt 5,48); ustalają hierarchię wartości zgodnie z najgłębszymi aspiracjami i przeznaczeniem (powołaniem) człowieka: prymat ducha nad materią, prymat osoby nad społecznością, prymat moralności nad techniką, prymat miłości nad sprawiedliwością. Transcendentne, duchowe przeznaczenie człowieka może być harmonijnie realizowane, jeśli w konkretnym postępowaniu ceni się wartości duchowe, rozwijające samą osobę. Powinność dążenia do rozwoju poprzez poznanie, miłość i twórczość należą do istoty człowieczeństwa. W kulturze, którą można by nazwać ludzką, powinno więc chodzić przede wszystkim o osoby (temu celowi ma służyć kultura), a nie tylko o mnożenie rzeczy czy nawet najdoskonalszych narzędzi pracy czy komunikacji mię-

18 18 Zofia J. Zdybicka USJK dzyludzkiej, którymi osoba się może posługiwać. Jest to ważne, ale pełni rolę instrumentalną. Tworzenie siebie jako osoby, kształtowanie materii swego człowieczeństwa, poprzez świadome i wolne czyny, przede wszystkim poprzez czyny miłości skierowane ku Bogu (religia) i innym osobom (życie społeczne), jest najważniejszą twórczością kulturową. Bóg powołał człowieka do istnienia, powierzając mu zadanie bycia twórcą. Ten element twórczości najbardziej zbliża go do obrazu Bożego. Dotyczy to przede wszystkim twórczości, przez którą kształtuje wspaniałą «materię» własnego człowieczeństwa. Dlatego zadaniem każdego człowieka jest być twórcą własnego życia: człowiek ma uczynić z siebie «arcydzieło sztuki» 7. Wiąże się z tym osobista odpowiedzialność człowieka za to, co z siebie uczynił, a także co zmienił w dotychczasowym układzie osób i rzeczy poprzez swoje działanie. Jest to odpowiedzialność wobec siebie, wobec drugiego człowieka oraz odpowiedzialność wobec Boga. W perspektywie religijnej człowiek-osoba jest pierwszym podmiotem-celem, a nie narzędziem lub środkiem działania wszelkich układów społeczno-kulturowych, wszystkich dziedzin kultury. Człowiek jako osoba jest bowiem podmiotem działania i podmiotem niezbywalnych praw. Z racji swej materialności człowiek jest zdeterminowany i realizacja związanych z tym praw dokonuje się niezależnie od woli człowieka, jakby automatycznie. Natomiast z racji wymiaru duchowego osoba jest bytem otwartym, niezdeterminowanym do końca przez czynniki zewnętrzne. Aby działać, musi siebie determinować i w pewnym sensie musi sama sobie prawa ustanawiać poprzez własne sumienie, odczytując prawdę o konkretnym dobru, które ma czynić przez świadome i wolne działania (czyny). Dlatego żadne układy społeczne czy kulturowe nie powinny człowiekowi uniemożliwiać jego samostanowienia (wolności) zmierzającego do doskonalenia osoby. Wyznacza to prymat moralności (miłość) nad techniką, co przejawia się w nieustannej trosce religii o rozwój samego człowieka, by miał świadomość swojej godności i godności innych osób, by jego postępowanie było dobre, by zasadą jego postępowania była miłość. Chrześcijaństwo czyni z niej prawo wszelkich układów między jednostkami, między społecznościami w każdej skali, wszelkich programów cywilizacyjnych, politycznych, ustrojowych. Jest to zasada personalistyczna, która wskazuje, że przedmiotem troski wszelkich społeczności ma być dobro osoby (dobro wspólne); b) religia poza pełną prawdą o człowieku wnosi do kultury motywację osobową. Wszystko powinno służyć dobru człowieka. Sam Chrystus stał się człowiekiem dla nas, dla naszego zbawienia. Religia pełni także funkcję modelową, wzorczą przez ukazywanie modeli życia. W chrześcijaństwie najdoskonalszym modelem jest Chrystus, Bóg-Człowiek. W innych religiach założyciele czy jednostki wybijające się w doskonałości; 7 Jan Paweł II. List do artystów (1999) 1.

19 Kulturotwórcza rola religii 19 c) wreszcie religia pełni rolę wspomagającą w prowadzeniu w pełni ludzkiego życia. W każdej religii spotykamy się z pomocą, która przychodzi z góry (łaska, sakramenty, modlitwa, obrzędy). W chrześcijaństwie są to środki nadprzyrodzone, które mają wzmocnić siły ducha ludzkiego w wybawianiu od zła, które zagraża człowiekowi, napawa lękiem i osłabia jego siły twórcze w realizowaniu najwyższych dążeń i celów. Te prawdy, idee, normy zachowania i pomoce, które przynosi religia (chrześcijaństwo) są niezbędne, bez nich człowiek nie spełniłby swego zadania. To ostatecznie waloryzuje człowieka i daje mu godność dziecka, syna Bożego. Przez nie zostały nam udzielone drogocenne i największe obietnice, abyśmy [...] stali się uczestnikami Boskiej natury (2 P 1,4). Obok zasadniczej roli religii w kulturze, ukazującą pełną prawdę o człowieku, miłość człowieka, religia stanowi ogromną siłę inspirującą pozostałe dziedziny kultury: naukę, moralność, sztukę (architektura, malarstwo, rzeźba, muzyka, literatura), które wyrażają przeżycia ducha ludzkiego i które go jako twórcę pobudzają i udoskonalają. Piękno, obok prawdy i dobra, posiada ogromne znaczenie kulturotwórcze i kulturogenne To przecież chrześcijaństwo, zwłaszcza Kościół katolicki, zbudowało zachodnią cywilizację. Wpłynęło na ocalenie skarbów kultury antycznej, inspirowało do tworzenia nowych dzieł sztuki, powstania uniwersytetów i szpitali, kształtowało początki rozwoju nauki i gospodarki, nadawało humanistyczny kształt zachodniego prawodawstwa oraz inne dobra, jakie dziś oferuje nam zachodnia cywilizacja 8. Wzajemnych relacji między kulturą i religią oraz religią i innymi dziedzinami kultury nie należy jednak wyobrażać sobie jednostronnie czy statycznie. Kultura ma charakter dziejowy, jej formy podlegają zmianom. Osoba ludzka, będąc bytem dynamicznym, rozwija się przez działanie w czasie, w zmieniających się warunkach. Trzeba brać pod uwagę zmieniające się aktualne uwarunkowania co do sposobu życia, komunikacji itp. Są jednak pewne konstansy: prawda o osobie ludzkiej, godność osoby ludzkiej, jej wartość i jej centralne miejsce w kulturze, źródła jej istnienia oraz perspektywy, a także obiektywne istnienie Osobowego Boga, którego człowiek może poznać, uznać i nawiązać z Nim relację przez poznanie i miłość i dać temu osobowy i osobisty wyraz. Poznanie prawdy jako podstawowej wartości, przede wszystkim prawdy o człowieku i Bogu, domaga się ze strony człowieka nieustannego wysiłku we wszystkich dziedzinach. Religia nie hamuje rozwoju człowieka i różnych dziedzin kultury, lecz go dynamizuje i troszczy się zawsze o prawdziwe dobro człowieka. 8 Zob. Th.E. Woods Jr. Jak Kościół katolicki zbudował zachodnią cywilizację. Kraków: Wydawnictwo AA 2006.

20 20 Zofia J. Zdybicka USJK Bibliografia Bóg i świat. Z kardynałem Josephem Ratzingerem Benedyktem XVI rozmawia Peter Seewald. Tł. G. Sowiński. Kraków: Znak Ecco U.: Trzecie zapiski na pudełku od zapałek Tł. A Osmólska-Mętrak. Poznań: Historia i Sztuka Fromm E.: Szkice z psychologii religii. Tł. J. Prokopiuk. Warszawa: Książka i Wiedza Jan Paweł II: Encyklika Redemptor hominis (1979). Jan Paweł II: List do artystów (1999). Woods Jr. Th.E.: Jak Kościół katolicki zbudował zachodnią cywilizację. Kraków: Wydawnictwo AA Zdybicka Z.J.: Człowiek i religia. Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu Zdybicka Z.J.: Religia w kulturze. Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu Religion Generates Culture The trend denying that religion generates culture has been growing for two centuries. In the article I argue that such criticism is unjustified. The first part of the paper contains a conception of culture and religion worked out by realistic philosophy. From this point of view religion fulfils a unique role in culture because neither a man nor God are cultural artifacts. Thus religion is focal giving a purpose to a man religion makes culture meaningful. Realistic philosophy shows that a man cannot be properly conceived without God. The source of full truth about God and a man is a unique religion Christianity. Religion understood in this way fulfils several very important functions. Firstly, it expands human cognition by knowledge revealed by God. This knowledge shows that a man is person who develops herself by rational, but based on love, conduct. Secondly, religion points out proper models of human life, gives inspirations and motivations for their realizations. Religion also provides means by which a man can achieve the aim of his life. Thus religion is a necessary factor of development of a man and culture.