FICINO I SAVONAROLA DWA OBLICZA FLORENCKIEGO RENESANSU

Transkrypt

1 ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXI zeszyt BEATA GAWROŃSKA-ORAMUS FICINO I SAVONAROLA DWA OBLICZA FLORENCKIEGO RENESANSU Zkońcem XV w. renesansowa Florencja przez ywa niezwyk y okres fascynacji osob a i naukami Hieronima Savonaroli. Po z otym wieku medycejskim nast api y Bruciamenti delle vanità, w trakcie których sp one o wiele przedmiotów zbytku, instrumentów muzycznych i bezcennych dzie sztuki. W rok później na Piazza della Signoria zgin a na stosie sam inspirator palenia marności 1. Reakcja na zeświecczenie czasów medycejskich nie opiera a sie na prostej negacji. Savonarola dzia a w środowisku przesi aknie tym wyrafinowan a, renesansow a kultur a z jej umi owaniem antyku i filozofii, w okresie rozkwitu Akademii Platońskiej. Analiza wzajemnej relacji g ównego autorytetu intelektualnego i duchowego Akademii Platońskiej Marsylia Ficina i Savonaroli moz liwa jest poprzez porównanie niektórych aspektów dzia alności kaz dego z antagonistów oraz opis narastania ich konfliktu, oparty na wybranych źród ach, i opracowaniach tematu 2. Mgr BEATA GAWROŃSKA-ORAMUS otwarty przewód doktorski w ISPAN w Warszawie na temat: Malarstwo florenckie mie dzy Ficinem a Savonarola; beata.gawronskaoramus@wp.pl 1 Bruciamenti delle vanità mia y miejsce z końcem karnawa u w latach 1497, Girolamo Savonarola zgin a na stosie 23 maja 1498 r. Zob. M. Adriani,Firenze sacra, Firenze 1990, s ; A. Ostrowski,Savonarola, Warszawa 1974, s ; J. Burchardt, Kultura Odrodzenia we W oszech, Warszawa 1991, s ; J. R. Hale, Encyclopaedia of the Italian Renaissance, London 1989, s Tekst niniejszego artyku u oparty jest na treści referatu na ten sam temat: Ficino i Savonarola. Dwa oblicza florenckiego renesansu, wyg oszonego w PAU 13 X 2011 r.

2 104 BEATA GAWROŃSKA-ORAMUS Podstawowymi źród ami s a tu: Savonarola, Prediche e scritti; Guida Spirituale Vita Cristiana; Apologetico: indole e natura dell arte poetica; De contemptu mundi oraz Ficina listy i Apologia contra Savonarolam, a takz e Pico della Mirandoli, De hominis dignitate. Dzia alność i pogl ady filozoficzne i estetyczne Marsylia Ficina ( ) omówione zosta y na podstawie kluczowych opracowań: Kristellera: Supplementum Ficinianum (Firenze 1937); Kristellera, Randalla, The Study of the Philosophies of the Renaissance ( Journal of the History of Ideas, t. II, 1941, s ); Kristellera, The Philosophy of Marsilio Ficino (New York 1943); tegoz, Il pensiero filosofico di Marsilio Ficino (Firenze 1988). T umaczenia tekstów Ficina podaje za: Janem Bia ostockim, Myśliciele, kronikarze i artyści o sztuce od staroz ytności do 1500 (Warszawa 1978, t. I, s ); W adys awem Tatarkiewiczem, Estetyka (t. III, Estetyka nowoz ytna, Warszawa 1991, s ) oraz Alicj a Kuczyńsk a, Filozofia i teoria pie kna Marsylia Ficina (Warszawa 1970). Interpretacje listów Ficina podaje za Stanleyem Meltzoffem, Botticelli, Signorelli and Savonarola. Theologia Poetica and Painting from Boccaccio to Poliziano (Firenze 1987). Jest to pozycja bardzo waz na dla analizy wzajemnych stosunków Ficina i Savonaroli, poruszaj aca kwestie ich oddzia ywań na styku polityki, literatury i sztuki. Znajduje sie w niej takz e omówienie Apologia contra Savonarolam Ficina. Tekst ten, uznany juz przez Kristellera za autentyczny re kopis Ficina, komentowany jest tez w: G. Savonarola, Selected Writings of Girolamo Savonarola: Religion and Politics (oprac. i t um. A. Borelli, M. C. Pastore Passaro, Yale 2006); oraz u Lucciano Bottoniego, Leonardo e l Androgino. L eros transessuale nella cultura, nella pittura e nel teatro del rinascimento (Milano 2002), natomiast najnowsze jego wydanie wraz z szerokim komentarzem Volkharda Welsa to A Manuscript of Marsilio Ficino s, Apologia contra Savonarolam (oprac. V. Wels, Dallas: Bridwell Library, Teksas 2006). Z pism Savonaroli przytoczone zosta y naste puj ace wydania: Girolamo Savonarola Prediche e scritti (oprac. M. Ferra, Milano 1930); Edizione Nazionale delle Opere di Girolamo Savonarola (oprac. R. Ridolfi, Firenze 1955); Guida Spirituale, Vita Cristiana (Torino 1952); OMi ości Jezusa i inne pisma, (t um. A. Kuciak, Warszawa Istotne by y takz e t umaczenia i opracowania tekstów: G. Savonarola, Apologetico: indole e natura dell arte poetica, (oprac. A. Stagnitta, Roma 1998); G. Savonarola, Selected Writings of Girolamo Savonarola (oprac. i t um. A. Borelli, M. C. Pastore Passaro). Cytuje równiez Medytacje wie zienne (wste p L. Lazzerini, t um. W. Olszaniec, Ke ty 2010), to niewolne od b e dów opracowanie zosta o przytoczone ze wzgle du na fakt, iz jest to najnowsze polskie t umaczenie tekstu Savonaroli.

3 FICINO I SAVONAROLA 105 Bardzo waz na dla poruszanego tematu jest polska literatura, szeroko omawiaj aca z oz one kwestie filozofii XV wieku: S. Swiez awskiego, Dzieje filozofii europejskiej w XV wieku (t. I-VI, Warszawa 1983) i tegoz, Mie dzy średniowieczem a czasami nowymi. Sylwetki myślicieli XV wieku (Warszawa 1983) oraz W. Tatarkiewicza, Historia filozofii (t. II, Filozofia nowoz ytna, Warszawa 1978) i tegoz, Historia estetyki (t. III, Estetyka nowoz ytna, Warszawa 1991). T o ogólne opisywanych zagadnień zosta o zarysowane na podstawie Botticelli from Lorenzo the Magnificent to Savonarola (red. Daniel Arasse, Florence 2004); J. Bia ostocki, Myśliciele, kronikarze i artyści o sztuce od staroz ytności do 1500 (t. I, Warszawa 1978); J. Burchardt, Kultura Odrodzenia we W oszech (Warszawa 1991); A. Chastel, Marsile Ficin et l art (Genève-Lille 1954); tegoz, Arte e Umanesimo a Firenze al tempo di Lorenzo il Magnifico (Torino 1974); E. Garin, Scienza e vita civile nel Rinascimento italiano (Bari 1965); tegoz, Filozofia Odrodzenia we W oszech (Warszawa 1969); J. Hale, Encyclopaedia of the Italian Renaissance (London 1989); J. Klaczko, Juliusz II (Warszawa 1965); G. Pico della Mirandola, De hominis dignitate (ed. E. Garin, Firenze 1942); A. Ostrowski, Savonarola (Warszawa 1974); G. Vasari, Z ywoty najs awniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów (t um. K. Estreicher, Warszawa Kraków 1985); D. Weinstein, Savonarola e Firenze (Bologna 1970). Relacje pomie dzy Ficinem a Savonarol a uk adaj a sie w ańcuch zaskakuj acych podobieństw i sprzeczności, które dotyczy y zarówno sfery z ycia prywatnego, jak i dzia alności publicznej, kwestii religii, moralności, duchowości, filozofii, sztuki i polityki. Zarówno Ficino jak i Savonarola urodzili sie w rodzinach lekarzy, pozostaj acych na us ugach znamienitych w oskich rodów panuj acych 3. To fakt znacz acy, poniewaz na ówczesnych medyków patrzeć nalez y raczej jak na me drców-filozofów, posiadaczy nagromadzonej od pokoleń wiedzy o cz owieku, w mniejszym zaś stopniu jako na praktykuj acych lekarzy, których zadania pozostawa y w gestii cyrulików-chirurgów. Prawdziwymi uczonymi, na miare swojej epoki, byli znakomici w oscy medycy: przede wszystkim sam Ficino, lekarz i syn lekarza, wyraziciel wszystkiego, co w medycynie w oskiej naj- 3 Ficino urodzi sie w 1433 r. jako syn Diotifeci d Angolo di Giusto, lekarza Cosima Medici. Zob. A. Kuczyńska,Filozofia i teoria pie kna Marsylia Ficina, Warszawa 1970, s Savonarola urodzi sie w 1452 r. w Ferrarze, dok ad jego rodzina przenios a sie z Padwy, kiedy dziad Girolama Michele Savonarola zosta powo any na dwór Nicolo III d Este, markiza Ferrary. Zob. N. Hugedé,Savonarola i Florentyńczycy, Warszawa 1988, s.7;a.brown,[introduction], w: Selected Writings of Girolamo Savonarola: Religion and Politics , oprac. A. Borelli, M. Pastore Passaro, Yale 2006, s. XV.

4 106 BEATA GAWROŃSKA-ORAMUS lepsze, ale tez Jacopo da Forlì, Hugon Benzi ze Sieny komentatorzy Galena, Michele Savonarola autor wielu uczonych ksi ag i dziadek Girolama, Antonio Benivieni, Leone Ebreo i inni 4. Uwaz ano, z e leczenie to proces wymagaj acy olbrzymiej i z oz onej wiedzy o naturze i ciele cz owieka, a takz e o ca ym wszechświecie. Lekarz powinien mieć rozeznanie we wszystkim, co ma wp yw na dyspozycje cia a ludzkiego, posiadać znajomość w aściwości minera ów, zió i cia zwierze cych, jak równiez wp ywów astralnych, znać fizyke, alchemie, botanike, zoologie, i astrologie a przede wszystkim psychofizyczn a nature cz owieka, aby być mistrzem uprawianej przez siebie sztuki 5. Tendencja dowartościowania elementu cielesnego, bardzo dynamiczna, zw aszcza u W ochów, wysz a ze środowiska uczonych humanistów, nie bez znacz acego udzia u obecnych w tym kre gu medyków. G oszono rozliczne pochwa y cia a. Ficino i Manetti byli przekonani, z e cia o ludzkie jest doskonalsze od zwierze cego i w pe ni przygotowane do goszczenia tak godnego ducha, jakim jest dusza ludzka 6. Podobny zachwyt organizmem ludzkim, jego poszczególnymi narz adami, wyraz a Michele Savonarola, podkreślaj ac tez doskona ość wymiarów i proporcji cz owieka 7. W jakimś stopniu pogl ady te musia y równiez oddzia ywać na m odego Girolama, którego edukacj a osobiście kierowa wybitny dziadek 8. Zapozna go z Pismem Świe tym, filozofi a tomistyczn a i pokierowa jego studiami uniwersyteckimi 9.Moz na przypuszczać, z e wiedza i pogl ady Michele by y nieobce i jego wnukowi. Obaj Ficino i Savonarola blisko przyjaźnili sie z Pico della Mirandol a, wybitnym humanist a, którego Mowa o godności cz owieka z 1486 r. by a szeroko znana i komentowana. Trudno przecenić wp yw, jaki wywar a, i sposób, w jaki odcisne a sie na wyobraźni wspó czesnych. Patrz ac na scene Stworzenia Adama w Kaplicy Sykstyńskiej, moz na by j a opisać s owami, jakie wed ug Pica Twórca Najwyz szy skierowa do Adama: 4 S.Swiez awski, Dzieje filozofii europejskiej XV wieku, t. VI, Warszawa 1983, s Tamz e, s Giannozzo Manetti ( ) by wybitnym florenckim humanist a, autorem: De dignitate et exellentia hominis libri IV ( ). 7 Swiez awski, Dzieje filozofii, t. VI, s Trwa o to do śmierci Michele Savonaroli w 1468 r., kiedy to Girolamo liczy sobie 14 lat. 9 Hugedé, Savonarola, s. 7-8.

5 FICINO I SAVONAROLA 107 Natura wszystkich innych istot zosta a określona i zawiera sie w granicach przez nas ustanowionych. Ciebie zaś, nieskre powanego z adnymi ograniczeniami, oddaje w twoje w asne re ce, abyś sw a nature sam sobie określi, zgodnie z twoj a wol a. Umieści em cie pośrodku świata, abyś tym atwiej móg obserwować wszystko, co sie wświecie dzieje. Nie uczyni em cie ani istot a niebiańsk a, ani ziemsk a, ani śmierteln a, ani nieśmierteln a, abyś jako swobodny i godny siebie twórca i rzeźbiarz sam sobie nada taki kszta t, jaki zechcesz. Be dziesz móg degenerować sie i staczać do rze du zwierz at; i be dziesz móg odradzać sie i moc a swego ducha wznosić sie dorze du istot boskich 10. Obraz natury ludzkiej przedstawiony w Mowie o godności cz owieka, wynikaj acy z przekonania o wysokiej pozycji cz owieka jego wyj atkowych moz liwościach fizycznych, intelektualnych i duchowych, obecny jest zarówno w pismach Ficina jak i Savonaroli. Pogl ady obu kszta towa y sie wkre gach wykszta conej patrycjuszowskiej elity. Ojciec Ficina, tak jak i dziadek Savonaroli, by nadwornym medykiem najznamienitszych rodów w oskich. Na edukacje Ficina decyduj acy wp yw wywar sam Cosimo Medici, on tez zleci m odemu filozofowi przek ad dzie Platona i uczyni go kierownikiem Akademii Platońskiej. Po śmierci Cosima opieke nad Ficinem i Akademi a Platońsk a sprawowali kolejno jego syn Piero i wnuk Lorenzo. Moz na śmia o powiedzieć, iz Ficino by domownikiem i przyjacielem trzech pokoleń Medyceuszy a takz e intelektualnym filarem ich najbliz szego kre gu. Villa Careggi, pod Florencj a, ofiarowana na potrzeby Akademii Platońskiej przez Cosima Medici, by a miejscem spotkań i wymiany pogl adów wybitnych myślicieli i artystów. Trzon tej grupy, poza jej kierownikiem i czo owym teoretykiem Marsilio Ficinem oraz samym Lorenzo il Magnifico, stanowili ich znakomici przyjaciele. Savonarola dorasta na dworze rodziny d'este w Ferrarze i mia okazje osobiście poznać zarówno ksie cia Borso d Este, jak i jego brata Ercole, s ynnego kondotiera, kolekcjonera dzie sztuki, posiadacza imponuj acej biblioteki i protektora artystów. Rodzina d Este, obok s ynnych z mecenatu artystycznego Medicich, nalez a a do grona znakomicie wykszta conych, wspieraj acych sztuke i lubuj acych sie w wyszukanych rozrywkach, w oskich rodzin panuj acych Traktat o godności cz owieka (De hominis dignitate) napisa Giovanni Pico della Mirandola ( ) w 1486 r. Stanowi on przedmowe do 900 tez dotycz acych ca ości ludzkiej wiedzy, które sformu owa, zache caj ac do dyskusji na ich temat wszystkich ówczesnych uczonych. Powzi a pomys zorganizowania wielkiego, powszechnego zjazdu filozofów. Wierzy, z e pozwoli by on na wypracowanie wspólnego stanowiska uczonych i stworzenia jednej, uniwersalnej filozofii. G. Pico Della Mirandola, De hominis dignitate, Firenze: wyd. E. Garin 1942, s Ercole I d Este po oz y wielkie zas ugi dla rozwoju Ferrary. Rozbudowa miasto wed ug

6 108 BEATA GAWROŃSKA-ORAMUS Obydwaj, Ficino i Savonarola byli dobrze zaznajomieni z elitarnym środowiskiem dworskim, jednak poprowadzi o ich to ku diametralnie róz nym wyborom. Ficino d ugi czas pozostawa domownikiem Medyceuszy. Korzysta z ich hojności. Znakomicie czu sie w towarzystwie wykszta conej, wyrafinowanej i ustosunkowanej elity, oddaj acej sie filozoficznym dysputom. Czar, jaki Medyceusze, szczególnie Cosimo i Lorenzo, wywierali na wspó czesnych, polega wed ug Burckhardta tylez na umieje tnie prowadzonej przez nich polityce, ile na ich przoduj acym stanowisku w ówczesnej kulturze. To Cosimo tchn a w swoje otoczenie przekonanie, iz filozofia platońska jest najpie kniejszym przejawem myśli staroz ytnej, przyczyniaj ac sie do jej odrodzenia w obre bie humanizmu. Ficino móg sie uwaz ać za duchowego syna Cosima. Pozosta tez do końca wierny Medicim, równiez po ich politycznym upadku i wygnaniu z Florencji naste pcy Lorenza jego syna Piera. Savonarola wcześnie zerwa kontakty z dworem w Ferrarze i jako zdeklarowany republikanin wyraz a zdecydowane przekonanie, z e wszelkie z o wz yciu spo ecznym wynika z ograniczania wolności, dotychczasowych swobód i praw obywateli. Co za tym idzie, nie ukrywa swojego, wrogiego nastawienia wobec tyranii rz adów oligarchii medycejskiej we Florencji 12. W swoim traktacie O pogardzie dla świata (De contemptu mundi) pisa : Kto, przeciwnie odziera z ich mienia, ubogich, sieroty i wdowy, ten jest po prostu przebieg y; m adry, kto gromadzi pieni adze; szanowany, kto z wie ksz a bystrości a potrafi znaleźć chytre s ówko 13. Jest to czytelna aluzja do osoby Lorenza il Magnifico, który zabra z kasy miejskiej pieni adze przeznaczone na posag dla ubogich i sierot. Savonarola wpisa sie tym samym, w nurt kontestacji zastanej rzeczywistości, nieobcej innym obywatelom miasta, świadomym zachodz acych przemian, skutkuj acych kryzysem wolności. Świadectwem takiego pogl adu s a chociaz by dialogi Alamanna Rinucciniego 14. projektów Biaggio Rosettiego, zatrudnia licznych malarzy, w tym Ercole Robertiego. Patronowa muzyce wokalnej i teatrowi, zgromadzi takz e wspania a biblioteke. Jego dzieci otrzyma y staranne wykszta cenie i w swoim czasie Beatrice Sforza, Izabella Gonzaga i kardyna Ippolito zas yne li jako znani kolekcjonerzy i mecenasi sztuk. Hale, Encyclopaedia, s. 126; B u r- chardt, Kultura Odrodzenia, s S.Swiez awski, Mie dzy średniowieczem a czasami nowymi, Sylwetki myślicieli XV wieku, Warszawa 1983, s. 101; G. Savonarola, Kazanie XIII nad Aggeuszem, w: Selected Writings of Girolamo Savonarola, s H.Savonarola, OMi ości Jezusa i inne pisma, t um. A. Kuciak, Warszawa 2004, s Alamanno Rinuccini ( ) urodzi sie w patrycjuszowskiej rodzinie, od XIV w. odgrywaj acej waz n a role we Florencji. By wybitnym humanist a, studiowa filozofie u Argyro-

7 FICINO I SAVONAROLA 109 Wed ug E. Garin jego De libertatem to pe ne bólu i goryczy pote pienie Lorenza de Medici. Idea em Rinucciniego by o harmonijne po aczenie z ycia czynnego z z yciem kontemplacyjnym, a niezbe dnym warunkiem takiego dzia- ania by a i jest wolność. Jedynie w wolnym spo eczeństwie cz owiek moz e w pe ni wyrazić samego siebie. Ale juz nie we Florencji, gdzie tyran Medyceusz spe ta obywateli sieci a k amstw. I przysz o im wybierać pomie dzy deprawacj a moraln a, za cene której moz na pe nić publiczne urze dy, a opuszczeniem miasta 15. Gdy zabraknie wolności na arenie politycznej, cz owiek zamyka sie w sobie i szuka wolności me drca. W ten sposób dokonuje sie przejście od Sokratowskiej koncepcji filozofii, skupionej na cz owieku i jego z yciu doczesnym, na p aszczyzne zyskuj acej na sile tradycji Platońskiej. We Florencji, kiedy Savonarola przypuści ostatni, z arliwy szturm na tyranie, która wszystko wypacza i wyja awia. Ficino zdawa sie szukać w pozaziemskiej sferze bezpiecznego portu, gdzie móg by sie schronić przed nawa nicami świata 16. Savonarola gorliwie podj a sie próby przekszta cania rzeczywistości, uczestnicz ac czynnie w z yciu Florencji i Kościo a. Jego kazania, be d ace gwa townymi wyst apieniami przeciwko chciwości kleru, zepsuciu obyczajów, niesprawiedliwym rz adom, ści aga y tak wielkie t umy s uchaczy, iz przeniesiono je do katedry Santa Maria del Fiore. Kiedy w 1491 roku zosta przeorem klasztoru San Marco, jak pisze Burchardt: Cz owiek ten ca y z ognia i p omienia, dokonywa niebawem jeszcze wie kszego cudu; w asny jego klasztor dominikański, a naste pnie wszystkie klasztory tego domu w Toskanii przejmuj a sie jego duchem i dobrowolnie przeprowadzaj a wielk a reforme 17. Po upadku rz adów Medyceuszy i wkroczeniu wojsk francuskich do Florencji, to Savonarola przekona dowodz acego armi a króla Francji Karola VIII, poulosa, sam t umaczy teksty z greki na acine. Znacz aco przyczyni sie do odrodzenia filozofii we Florencji. Nalez a do obozu politycznego przeciwnego dominacji Medyceuszy, skutkiem czego, pomimo jego wybitnych walorów osobistych, marginalizowano jego osobe w z yciu publicznym. 15 E.Garin, Filozofia Odrodzenia we W oszech, Warszawa 1969, s Tamz e, s W swojej opinii Garin pomija fakt, z e Ficino bra udzia w zakulisowych dzia aniach na rzecz przywrócenia pozycji Medyceuszy we Florencji, a przede wszystkim w walce z wp ywami Savonaroli. Fakt ten opisuje S. Meltzoff, Botticelli, Signorelli and Savonarola. Theologia Poetica and Painting from Boccaccio to Poliziano, Firenze 1987, s ; M. F i c i n o, Apologia contra Savonarolam, w: Selected Writings of Girolamo Savonarola..., s Burchardt,Kultura Odrodzenia..., s. 288.

8 110 BEATA GAWROŃSKA-ORAMUS aby oszcze dzi miasto i podj a dzia ania na rzecz odnowy ca ego Kościo a. Od tego momentu zakonnik, polityczny idealista, sta sie nieformaln a g ow a odrodzonej na nowo republiki florenckiej i jej niekwestionowanym autorytetem moralnym. Savonarola by wielkim ore downikiem wolności obywatelskich. Przeprowadzi analize form i regu rz adów, świadectwo tego znajduje sie w jego kazaniach, w których precyzyjnie i wnikliwie omawia wyz szość rz adów republikańskich nad rz adami jednostki 18. Rozwaz a tez zalety róz nych modeli republik, z czego szczególnie interesowa go model wenecki 19. Narzuci obywatelom surowe normy obyczajowe. Nad ich przestrzeganiem czuwa a specjalnie powo ana milicja. Mia tez swój udzia w zreformowaniu systemu rz adów, które mia y być obywatelskie i wolne od wszelkiej tyranii 20. Wed ug jego proroctw Florencja powo ana zosta a do roli Nowego Jeruzalem, w którym ponownie odrodzić sie mia o chrześcijaństwo 21. Pod przewodem swojego proroka Florentyńczycy obwo ali Chrystusa królem Florencji 22. Nie tyle jednak reformy obyczajowe Savonaroli, ile jego starania o zwo anie Soboru, reforme Kościo a, a przede wszystkim pozbawienie w adzy papieskiej Aleksandra VI Borgii, doprowadzi y do jego śmierci na stosie w 1498 r. 23 Dominikanin ten prowadzi otwart a walke z Aleksandrem VI Borgi a, którego uznawa za niegodnego zasiadania na Stolicy Apostolskiej, 18 W Kazaniu XIII nad Aggeuszem (12 grudnia 1494) Savonarola rozwaz a, pod jakimi wzgle dami rz ady jednostki uste puj a rz adom grupowym. (w: Selected Writings, s. 151, 152). 19 Kazanie XIII nad Aggeuszem, s Spisane zasady rz adów z czasów Gonfaloniera Giuliana Salviatiego znajduj a sie wselected Writings, s Savonarola mówi o tym obszernie w kazaniu XXIII nad Aggeuszem, 28 grudnia 1494 roku (Florencjo Bóg wybra to miasto). Selected Writings, s Mia o to miejsce w roku 1494, po przywróceniu Florencji ustroju republikańskiego. Hugedé, Savonarola, s W kazaniu XXIII nad Aggeuszem Savonarola mówi wprost o tym, z e królem Florencji jest Chrystus (Selected Writings, s ). W kazaniu na Niedziele Palmow a 1497 r., Savonarola nazywa Florencje Nowym Jeruzalem i odwo uje sie do w adzy jej króla Jezusa Chrystusa (tamz e, s. 235). 23 Informacje dotycz ace Savonaroli pochodz a z:m.ferrara, L'influenza del Savonarola sulla letteratura e l arte del quattrocento, w: Girolamo Savonarola Prediche e Scritti, red. M. Ferrara, Milano 1930; E. Garin,Filozofia Odrodzenia we W oszech, Warszawa 1969; A. Ostrowski, Savonarola; Swiez awski, Dzieje filozofii...; t e n z e,mie dzy średniowieczem a czasami nowymi, s ; Meltzoff, Botticelli, Signorelli and Savonarola ; Hale, Encyclopaedia of the Italian Renaissance, s. 291; Selected Writings, s

9 FICINO I SAVONAROLA 111 a jego rz ady porównywa do kary Boz ej 24. Nie waha sie oskarz ać go o zdrade Kościo a i niemoralność, uz ywaj ac bardzo mocnych s ów 25. Savonarola czynnie dzia a na rzecz reformy Kościo a. Stawia sie go obecnie w jednej linii z XVI-cznymi reformatorami, takimi jak Luter i Kalwin 26, natomiast Ficino to przede wszystkim teoretyk, filozof pozostaj acy beneficjentem zastanego systemu, którego sposobu funkcjonowania nie kwestionowa. Zarówno Ficino jak i Savonarola byli ludźmi wykszta conymi, o szerokich horyzontach intelektualnych i bardzo duz ym dorobku piśmienniczym. Pozostaj ac kap anami katolickimi, czuli sie w szczególny sposób powo ani do obrony religii. Fakt pod az ania do tego celu w odmienny i wzajemnie wykluczaj acy sie sposób by jak s adze jednym z najpowaz niejszych źróde konfliktu pomie dzy nimi. Ficino humanista, filozof, zafascynowany myśl a neoplatońsk a, pragn a nawracać za pomoc a argumentów zaczerpnie tych z filozofii. Pracuj ac nad dzie em odnowienia i przywrócenia doktryny platońskiej, widzia w tym cel swojego z ycia i uwaz a sie za instrument opatrzności Boz ej 27.Wliście do swego przyjaciela Pico della Mirandoli s awi wiedze platońsk a jako sieć ryback a, w któr a owi umys y niewierz ace i nawraca na wiare chrześcijańsk a 28. Ficino poszukiwa w staroz ytności, w tekstach hermetycznych, worfica, a nade wszystko u Platona i Plotyna potwierdzenia tezy, z e istnieje jedna zgodna ze sob a we wszystkim szko a odwiecznej teologii. D az y do pogodzenia doktryny Kościo a z tradycj a przedchrześcijańsk a. Przyczyn z a upatrywa w braku z ycia duchowego, kontemplacji i m adrości, a wole i intelekt uwaz a za najpote z niejsze motory naszego uwewne trznienia 29. Savonarola w filozofii widzia przeszkode dla rozwoju wiary. Mówi wprost, z e wiara szerzy a sie szybciej, zanim pojawi y sie liczne argumenty 24 Mówi o tym obszernie w Dialogu o prawdzie proroczej ( ). Selected Writings, s Czytelny obraz sprzeciwu wobec papiez a zachowa sie w listach wymienianych pomie dzy Stolic a Apostolsk a a Savonarol a w latach Kaznodzieja przeciwstawia w nich swój autorytet moralny i dar proroczy ca ej pote dze Instytucji Kościelnej pod w adz a Aleksandra VI Borgii. W obliczu ekskomuniki decyduje sie na upublicznienie swoich opinii poprzez pisanie listów otwartych (do przyjació 1495, do wszystkich wierz acych Chrześcijan 1497). Selected Writings, s P.Lisicki,[Wste p],w:savonarola, Omi ości Jezusa..., s Tak szereguje dzia alność Savonaroli G. Mazzotta ([Foreword], w: Selected Writings, s. XI). 27 P.O.Kristeller, Il pensiero filosofico di Marsilio Ficino, Firenze 1988, s Tamz e, s Swiez awski, Mie dzy średniowieczem, s. 217.

10 112 BEATA GAWROŃSKA-ORAMUS rozumowe. Te skni do odnowy Kościo a i przywrócenia mu prostoty pierwszych chrześcijan. Oto jak brzmi jego modlitwa za Kośció : Jezu mój, s odka pociecho i dobro wielkie wszelkiego serca, które tu cierpia o, otocz opiek a sw a Rzym, mi ości a sw a doskona a. Spójrz litościwie, jak a burze srog a Twa cierpi oblubienica; ilez śród nas z a nastanie, jez eli Twoja prawica, któr a raduje zawsze przebaczanie, jej nie przywiedzie, rad a i przestrog a, w pokój, co zna j a ubog a 30. Kaznodzieja ten by wielkim ore downikiem modlitwy myślnej i wewne trznej kontemplacji, wiele jego rozwaz ań przepe nionych jest mistycyzmem 31. Za cel stawia sobie nawracanie i nak anianie grzeszników do pokuty oraz odnowe Kościo a, czuj ac sie do tego powo anym przez Boga 32. Wobec tak daleko posunie tych róz nic, spór rozgorza wokó pobocznego z pozoru problemu astrologii. Odrodzone praktyki astrologiczne by y w Italii szczególnie popularne i uznawane za istotn a dziedzine wiedzy 33. Ficino interesowa sie wp ywem planet na z ycie ludzkie, dostrzega moz liwość wykorzystania astrologii w medycynie. Uznawa astrologie za wiedze wyz sz a nawet niz dar proroctwa 34. Stawia horoskopy dzieciom z rodu Medyceuszy, o ma ym Giovannim, późniejszym Leonie X, mia powiedzieć, z e zostanie papiez em 35. By tez Ficino autorem traktatu astrologicznego De vita coelitus comparanda i trzeciej jego cze ści De triplici vita, wieńcz acej dwie pierwsze cze ści o treści filozoficzno-medycznej 36. W Italii to Ficino, uwaz any za g ównego ore downika i obrońce astrologii odegra waz n a role w polemice 30 Savonarola, Modlitwa za Kośció, w:tenz e, Omi ości Jezusa..., s Tenz e, Na obrone i pochwa e modlitwy myślnej, tamz e, s Burchardt, Kultura Odrodzenia, s ; P. Lisicki, [Wste p], w: Savonarola, Omi ości Jezusa, s Swiez awski, Dzieje filozofii, t. VI, s Kristeller, Il pensiero filosofico, s Zob.Burchardt, Kultura Odrodzenia, s Wszystkie trzy cze ści ukaza y sie razem we Florencji w 1489 r., ale to w aśnie De vita coelitus comparanda pos a Ficino na We gry królowi Maciejowi Korwinowi. Swiez awski,dzieje filozofii, t. VI, s. 255.

11 FICINO I SAVONAROLA 113 z obozem przeciwnym, którego g ównym mentorem by Savonarola, autor traktatu antyastrologicznego L astrologia divinatrice 37. Kaznodzieja zwalcza zagorzale astrologie, zarzucaj ac jej mie dzy innymi ograniczanie ludzkiej wolności 38.Oimpii astrologi powiada non é da disputar (con loro) altrimenti che col fuoco, nie nalez y z nimi dyskutować inaczej niz ogniem, wskazuj ac dla nich miejsce na stosie 39. Natomiast samego siebie przeor San Marco postrzega jako proroka, na wzór starotestamentowych, zes anego Florencji przez Boga, aby j a przestrzec i nawrócić, przepowiadaj ac jej przysz e losy 40. Ficino w trzynastej ksie dze Teologii pomie dzy ludźmi, którzy czasowo oddzielaj a sie od cia a, wspomina na ostatnim miejscu wieszczów i proroków, i mówi, z e ich proroctwa powstaj a bez sztuki i refleksji, podczas gdy astrolodzy, wróz biarze opieraj a sie na intelekcie kompetentnym. Powo uje sie na proroctwa antycznych wieszczów i sybilli, na proroków biblijnych, na świadectwo filozofów platońskich i na doświadczenie snów 41. Zasadniczy i g e boki spór toczy sie mie dzy tymi, którzy poza przyrodniczymi prognozami przyjmowali nadprzyrodzony dar proroctwa jako źród o przepowiadania przysz ości i tymi, którzy wszelkie proroctwo usi owali t umaczyć jako przejaw wp ywów astralnych, a wie c jako zjawisko najzupe niej przyrodzone. Natchnionym przedstawicielem pierwszego stanowiska by Savonarola, uznaj acy boskie i demoniczne (anielskie i szatańskie) źród a prorokowania, i który sk oni Pica do podje cia frontalnej krytyki astrologii 42. Savonarola zache ca Pica do napisania wielkiego dzie a Contra hostes Ecclesiae. Pierwsz a jego cze ści a by ydisputationes adversum astrologiam divinatricem 43. Równocześnie z Disputationes w 1495 r., ukaza o sie ich streszczenie w je zyku w oskim dokonane przez Savonarole. Świadczy to dobitnie o zgodnym i celowym wspó dzia aniu filozofa z przeorem San Mar- 37 Tamz e, s Tenz e, Mie dzy średniowieczem, s Burckhartdt, Kultura Odrodzenia, s. 386, przyp Savonarola napisa osobny traktat De veritate profetica, w którym dowodzi, z e Bóg moz e jeszcze, jak robi to niegdyś w Judei, zsy ać na ziemie proroków, i czu sie jednym z jego wybrańców. Por. J. Klaczko, Juliusz II, Warszawa 1965, s Kristeller, Il pensiero filosofico, s Swiez awski, Dzieje filozofii, t. VI, s Disputationes by y zarazem ostatnim pismem Pica, napisa je w 1489 a wyda w 1495 r.por.swiez awski, Dzieje filozofii, t. VI, s. 285.

12 114 BEATA GAWROŃSKA-ORAMUS co. Swoj a polemike podj a Pico z pozycji obrony religii i wolności. Odrzuci tez pogl ad przypisuj acy greckim filozofom sympatie astrologiczne. Zarzuci astrologii kwestionowanie wszechmocy Boz ej, a takz e to, z e niweczy wolność woli i jest w swych orzeczeniach niedok adna. Obrona wolności by a jedn a z g ównych przyczyn jego namie tnej krytyki astrologii. Pico w końcowym etapie swego krótkiego z ycia by równie gorliwym obrońc a tej ludzkiej wolności jak i w pierwszych swoich pismach 44. Silne przekonanie o kluczowym dla istoty cz owieczeństwa znaczeniu wolności wspólne jest pogl adom Pica i Savonaroli. Konsekwencje ataku na astrologie mog y dotkn ać Ficina, przeciw któremu, si a rzeczy kierowa o sie ostrze krytyki Pica. Chc ac prawdopodobnie os onić przyjaciela, Pico pie tnuj ac jego sk onność do przes adów, usi owa wykazać, z e w rzeczywistości Ficino jest wrogiem astrologii, której broni jedynie z uwagi na us ugi oddawane przez ni a medycynie 45. Istotnie spe niaj acy role obrońcy astrologii i promuj acy medycyne astrologiczn a Ficino zdecydowanie dystansowa sie od róz nych przesad i wypaczeń wiedzy astrologicznej. Swego czasu i on sposobi sie do napisania, wraz z Pico della Mirandol a, pisma przeciwko naduz yciom w astrologii. Stworzy zarys traktatu w obronie wolności i Opatrzności, którego jednak nigdy nie opublikowa 46. Opinia, do której przyczyni y sie Disputationes Pica, z e Ficino jest g ównym protektorem szerz acych sie przes adów astrologicznych, by a w gruncie rzeczy krzywdz aca i zapewnie zupe nie przez Pica niezamierzona 47. Zaatakowano s aby punkt Ficina. Jego traktat astrologiczny De vita coelitus comparanda przyczyni mu juz wcześniej problemów, staj ac sie podstaw a oskarz enia Ficina przed papiez em Innocentym VIII 48. Pomimo wysi ków Pica, aby atakuj ac astrologie wskazać na szlachetne pobudki zainteresowań astrologicznych przyjaciela, Ficino zosta niejako naznaczony na przywódce obozu przeciwnego. Mog o na tym zalez eć Savonaroli, który za jednym zamachem os abia pozycje Ficina oraz wi aza ze swym obozem tak wybitn a umys owość jak Pico. Zajad ość toczonego sporu wskazuje na jego osobisty charakter. Mamy tu prawdopodobnie do czynienia ze starciem proroka z astrologiem o prymat 44 Tamz e, s ; Burchardt,Kultura Odrodzenia, s Swiez awski, Dzieje filozofii, t. VI, s Mia o to miejsce oko o 1477 r. Por. Swiez awski, Dzieje filozofii, t. VI, s Por. tamz e, t. VI, s Tenz e, Mie dzy średniowieczem a czasami nowymi, s. 209.

13 FICINO I SAVONAROLA 115 źróde ich inspiracji, a co za tym idzie, o w adze nad umys ami czy tez raczej nad duszami wiernych. W gronie zwolenników i przyjació zarówno Ficina jak i Savonaroli znajdowali sie czo owi humaniści. Bardzo znacz acy jest, omawiany juz przyk ad, Pica della Mirandoli, który znaczn a cze ść swego z ycia spe dzi w środowisku Akademii Platońskiej 49, a zarazem przyjaźni sie z Savonarol a. Z czasem tak dalece podda sie jego wp ywowi, z e id ac za naukami zakonnika, rozda swe dobra i na oz u śmierci przywdzia habit dominikański 50. Fakt ten zaistnia w szerszym kontekście: grupa zwolenników Savonaroli, z któr a Pico coraz ściślej sie wi aza, pod pewnym wzgle dem by a bardzo bliska szkole Ficina, a nawet sie z ni a po aczy a poprzez g e bokie zaangaz owanie religijne 51. Giovanni Nesi, neoplatonik, uczeń Ficina nalez a takz e do piagnoni (p aczków) stronnictwa Savonaroli i zachwala jego wymowe, jako Sokratesa z Ferrary 52. Savonarola oddzia a na twórczość poetyck a Girolama Benivieniego i Christophora Landino 53. Na tym tle wybory dokonywane przez artystów wydaj a sie mniej zaskakuj ace. Zwi azany z kre gami medycejskimi Lorenzo di Credi rzuci swoje prace w ogień w trakcie s ynnych bruciamenti delle vanità. Autor wielu nudi, Baccio della Porta zosta zakonnikiem w klasztorze San Marco 54. Zjawisko przemiany z ycia i sztuki w róz nym stopniu dotyczy o tez wielu innych twórców 55. Jest to tym bardziej zrozumia e, z e fanatycznie oddany religii kazno- 49 W.Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. II, Warszawa 1978, s Burchardt, Kultura Odrodzenia, s Garin, Filozofia Odrodzenia, s Tamz e, s D.Weinstein, The Myth of Florence, w:florentine Studies, red. N. Rubinstein, London 1968, s Girolamo Benivieni i Christophoro Landino byli humanistami zwi azanymi blisko z dworskim kre giem Lorenza Medici. Christophoro Landino ( ) poeta, teoretyk literatury w Dispitationes Camaldulenses pozostawi zapis filozoficznej debaty neoplatończyków, w tym rozmowy Wawrzyńca Medyceusza z Albertim, na temat z ycia czynnego (vita attiva) i kontemplacyjnego (vita contemplativa) oraz Albertiego i Ficina o dobru najwyz szym. Ponadto wspó cześni zawdzie czali mu znacz acy komentarz do Boskiej Komedii Dantego oraz rozpowszechnienie pogl adu stawiaj acego poezje wyz ej sztuk wyzwolonych. Girolamo Benivieni ( ) poeta, bliski przyjaciel Pico della Mirandoli, podobnie jak on zosta z czasem gor acym zwolennikiem Savonaroli. T umaczy na w oski Della semplicità della vita cristiana Savonaroli, którego ideom pozosta wierny nawet po egzekucji kaznodziei w 1498 r. 54 G.Vasari, Z ywoty najs awniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, t. IV, t um. K. Estreicher, Warszawa Kraków 1985, s Vasari jako stronników Savonaroli przedstawi : Fra Bartolomea, Botticellego, Lorenza

14 116 BEATA GAWROŃSKA-ORAMUS dzieja mia nie tylko pe ne kompetencje filozoficzne, ale równiez rozleg e zainteresowania estetyczne. Wed ug Tatarkiewicza w kazaniach Savonaroli czy tez w jego traktacie O prostocie z ycia chrześcijańskiego 56,moz na znaleźć wie cej myśliopie knie i sztuce, niz u któregokolwiek z humanistów. Rzecz jeszcze szczególniejsza: te myśli Savonaroli by y podobne do g oszonych przez humanistów. By ich zagorza ym przeciwnikiem w metafizyce i etyce, nie w estetyce. Na temat sztuki i pie kna humaniści i przeor San Marco mieli przewaz nie przemyślenia podobne, w aściwe epoce 57. Ficino i Savonarola silnie oddzia ywali na umys y wspó czesnych. Ficino ukszta towa elity florenckie, mia niekwestionowan a pozycje najwie kszego znawcy filozofii platońskiej nazywano go lekarzem dusz, a jego wyk ady, rozpoczynaj ace sie s owami Najmilsi w Platonie, przyci aga y rzesze s uchaczy 58. Savonarola porwa Florencje swoimi kazaniami, odnosz ac sie do najistotniejszych kwestii religijnych, moralnych, politycznych swego czasu. Doprowadzi do rozpalenia wielkich emocji, w ślad za którymi posz y przemiany obyczajowe i ustrojowe. Szczególn a pozycje zawdzie cza on swojemu darowi prorokowania, jego wielokrotnie spe niaj ace sie przepowiednie budzi y strach i szacunek wiernych. Przepowiada kare Boz a: upadek Medyceuszy, nadejście obcych wojsk, zagroz enie miasta 59. Pre dzej czy później musia o dojść do konfrontacji pomie dzy lekarzem dusz a natchnionym prorokiem. W swojej opozycji do Savonaroli, Ficino by w wydi Credi, rodzine Della Robbia, Szymona Pollaiuolo zwanego Kronak a, Marca Tasso, Baccia z Montelupo, a takz e w kontekście fascynacji dzie ami kaznodziei wspomnia o Michale Aniele. S a toświadectwa mówi ace o przynalez ności artystów do grona zwolenników Savonaroli, o decyduj acych zmianach z ycia pod wp ywem jego nauk, a takz eog e bokiej refleksji nad religijno-moralnym przes aniem zawartym w jego kazaniach i pismach (by y one powszechnie doste pne, poniewaz prawie na biez aco ukazywa y sie drukiem w latach ). 56 Della semplicità della vita cristiana stanowi cze ść Guida Spirituale, w której Savonarola nawo uje do odz egnania sie od luksusu i powrotu do prostoty i skromności aposto ów. De simplicitate Christianae vitae, dedykowana ksie ciu Ferrary 10 stycznia 1496 r., opublikowana zosta a po acinie we Florencji 27 VIII 1496 r., a w październiku roku 1497 wysz o jej w oskie t umaczenie. 57 W.Tatarkiewicz, Historia estetyki, t. III: Estetyka nowoz ytna, Warszawa 1991, s. 79. Temat ten omawiam szerzej w: Ficino i Savonarola. Florencki dwug os o pie knie, prostocie i sztuce, w:limen expectationis, ksie ga pamiatkowa ku czci śp. ks. prof. Zdzis awa Klisia, Kraków Kuczyńska, Filozofia i teoria pie kna, s W Dialogu o prawdzie proroczej ( ) Savonarola sam wspomina o spe nieniu sie jego przepowiedni co do śmierci Lorenza de Medici i papiez a Innocentego oraz zmiany rz adów we Florencji. Selected Writings, s.73.

15 FICINO I SAVONAROLA 117 raźnie niekorzystnej sytuacji. G e boko wierz acy chrześcijanin, rozumiej acy wszystkie za oz enia rozumowania Brata, ogólnie aprobowa jego program reform. Wielu z kre gu samego Lorenza de Medici, tak jak wie kszość florentczyków, szybko i entuzjastycznie popar o kaznodzieje. Nawet Ficino, chociaz utrzymywa wszystkie swoje pogl ady, wydawa sie s adzić, z e istnieje moz liwość porozumienia. Jego tolerancja i przekonanie, za św. Augustynem, z e mi ość i mi osierdzie s a esencjonalne dla religii, prowadzi y go raczej do znoszenia ataków i wycofania sie, niz do stawiania oporu 60. Ficino s ucha kazań Savonaroli, natomiast Savonarola nigdy bezpośrednio nie wspomina o Ficinie i nie zdradzi sie czy czyta jego prace, tak szeroko naówczas komentowane 61. Nie ma tez śladu w źród ach o spotkaniu tych dwóch ludzi. Jednak w swoim Apologeticus kaznodzieja pisze o próz nych i g upich pytaniach, i moralnych naduz yciach filozofa, którego nie waha sie nazwać Princeps huius seculi, co w pierwszej kolejności odnosi sie do diab a, a w tym kontekście do zwodniczych myślicieli, robi ac czyteln a aluzje do osoby Ficina 62. O narastaniu konfliktu świadcz a listy Ficina, opublikowane na biez aco ibe d ace reakcj a na dzia alność kaznodziei. To w aśnie listy sta y sie broni a Ficina w batalii pomie dzy nim a Savonarol a. Ficino pisa je w formie krótkich esejów na dany temat, broni ac swego stanowiska w kwestiach wiary, filozofii i sztuki, w czasie kiedy Florencja znajdowa a sie pod rosn acym wp ywem przeora dominikanów z San Marco. Ficino, świadomy znaczenia treści zawartych swoich listach, sam zebra je, zatytu owa i opublikowa w 1495 r. Porz adek i wybór opublikowanych listów zosta dokonany przez samego Ficina, zawiera wie c dok adnie taki zapis opinii oraz wersji wydarzeń, jaki chcia on ukazać 63. Pierwszy list pochodzi z 1491 r., kiedy Savonarola zyskiwa juz na znaczeniu i popularności, prowadz ac swoje nauczanie, po tym jak w roku 1490 osiad we florenckim klasztorze dominikanów w San Marco. Dzia o sie to jeszcze za z ycia Lorenza, a list adresowany do jego syna Piera de Medici wyk ada neoplatońsk a teorie na temat pochodzenia róz nych rodzajów mi ości i sztuk nimi inspirowanych oraz bóstw, które je personifikuj a i talentów, 60 Meltzoff, Botticelli, Signorelli and Savonarola, s Tamz e, s. 75; zob. tez Weinstein, The Myth of Florence, s Meltzoff, Botticelli, Signorelli and Savonarola, s Listy Ficina zosta y wydane poza Florencj a w Norymberdze i Wenecji w 1497 r. i by y dość szeroko znane. Omawiane listy pochodz a g ównie z czasów po śmierci Wawrzyńca Medyceusza i upadku rz adów medycejskich we Florencji, kiedy to Ficino zosta pozbawiony ich moz nego protektoratu. Meltzoff,Botticelli, Signorelli and Savonarola, s

16 118 BEATA GAWROŃSKA-ORAMUS jakimi obdarzaj a ludzi. Kiedy list ten zosta opublikowany w 1495 r., musia być czytany jako odpowiedź na napisany w roku 1491 Apologeticus Savonaroli i wspomnienie o niez yj acym juz Lorenzo i jego synu Piero, wówczas juz na wygnaniu z Rzymie. Zawarte w nim przekonanie, z e poezja inspirowana przez róz ne rodzaje boskiej mi ości, podobna jest do proroctw i misteriów, pozostawa o w jawnej sprzeczności ze znanym juz zdaniem Savonaroli, iz poezja to lubiez ne swe dzenie uszu, maj ace na celu oszukiwanie s abych umys ów i odwodzenie ich od wyz szych prawd. Apologeticus nie sk ada sie z samych brutalnych ataków na poezje, zawiera wiele racjonalnych argumentów, powaz nie uzasadnionych i dobrze umocowanych w tradycji. Savonarola odrzuca wszelkie wzorce antyczne dla poezji religijnej oraz odmawia poezji jej funkcji pedagogicznej, a czyni to z pozycji doktrynalnej czystości religii chrześcijańskiej 64. Drugi list Ficina z 1492 r., takz e skierowany do Lorenza i Piera, mówi o podstawowej dla chrześcijaństwa wartości Platona, ukazanego przez Plotyna, Porfiriusza i Ficina, jako fundament. W roku wydania (1495) nabiera on znaczenia jako broni acy platonizmu w świecie chrześcijańskim, w którym jego pozycja by a juz zagroz ona. Ficino, za pośrednictwem pozostaj acych wtedy w Rzymie Piera i kardyna a Giovanniego de Medici oraz Filippa Valori, zwraca sie o opieke do papiez a w osobie Aleksandra VI Borgii. Trzeci list, datowany na 10 czerwca 1492 r. czas publikacji Apologeticus Savonaroli, adresowany by do Martinusa Uraniusa, bliskiego powiernika Ficina 65. Ficino napisa go nied ugo po śmierci Lorenza, w chwili duz ego emocjonalnego napie cia i rozliczania z w asnym sumieniem. Zaprzecza w nim, z e powierzy demonom szerzenie pogaństwa, o co oskarz a go kaznodzieja i cytowa d ugi Orficki hymn, aby pokazać, z e pogańskie misteria s a prefiguracj a chrześcijaństwa. Teologia orficka mia a specjaln a historie we florenckim neoplatonizmie, w waz nym dla renesansowego synkretyzmu szukaniu analogii pomie dzy spuścizn a grecko-rzymskiego antyku, judaizmem i chrześcijaństwem. 64 G.Savonarola, Apologetico: indole e natura dell'arte poetica, oprac. A. Stagnitta, Roma 1998, s. 53. Apologeticus de ratione poeticae artis powsta w 1491 r. jako odpowiedź na d ugi list zwolennika Savonaroli, poety Ugolina Verino, w którym ten ostatni stawa w obronie poezji. Tekst Savonaroli sta w absolutnej opozycji do znaczenia, jakie poezji chcieli nadać neoplatończycy. 65 Martinus Uranius (Prenninger) wybitny niemiecki prawnik, znawca prawa świeckiego i kanonicznego, studiowa na Uniwersytecie w Padwie, by zwi azany z kre giem Akademii Platońskiej we Florencji.

17 FICINO I SAVONAROLA 119 Czwarty list, ze stycznia 1493 r. adresowany by do Filippa Valori, florenckiego rzecznika na Watykanie. Ficino pisa w nim o che ci opublikowania De sole et lumine, traktuj acego o boskim świetle przenikaj acym świat, a takz e wspomina o walce Poliziana, Pica i Landina przeciwko nauczaniu fundamentalisty i jego prymitywnej teologii. Cze sto przytaczany list do Paw a de Middelburg z września 1492 r., znany jest jako kamień milowy w nowej klasyfikacji sztuk. Zawiera przejście od kategorii scholastycznych do poje ć sztuk wyzwolonych. Ficino pisze: Nasz wiek, wiek z oty wyprowadzi znów na świat o dzienne sztuki wyzwolone, które by y zaniedbane: gramatyke, poezje, retoryke, malarstwo, architekture, muzyke, i staroz ytny śpiew liry Orfeusza 66. List ten nieprzypadkowo powsta krótko po Apologeticus Savonaroli. S ynne określenie z oty wiek zrodzi o sie zatem w ogniu polemiki ze scholastyk a Brata. Savonarola rozpocz a Apologeticus od generalnej klasyfikacji sztuk i nauk, pod az aj ac za Tomaszem z Akwinu i Albertem Wielkim, i ich refleksjami nad Arystotelesem. W systemie Savonaroli poezja uznana zosta a za najniz sze odga e zienie logiki i retoryki. Jego stosunek do poezji antycznej by wrogi. Moz na domniemać, co myśla na temat śpiewu orfickiej liry, skoro nie waha sie powiedzieć, z e nawet chrześcijańska poezja i wymowa s a zaledwie pomyjami dla świń, dobrymi tylko dla zwierze cych natur 67. Nape dem sporu by a idea poezji. Poezja jako divine furor, inspirowany róz nymi rodzajami boskiej mi ości to by punkt widzenia Ficina. Savonarola zaś dawa jasno do zrozumienia, z e chrześcijańskie państwo powinno spalić pogańskie ksi az ki i wygnać poetów i filozofów 68. Ficino swego czasu przestudiowa dog e bnie pisma Tomasza z Akwinu i opiera sie na nim w badaniach nad Platonem. W swojej umieje tności godzenia przeciwieństw wierzy, iz pogodzi świat pogański i chrześcijański w sposób moz liwy do zaakceptowania zarówno dla platoników, jak i dominikanów. Cze ść Kościo a, nie wy aczaj ac papiestwa, stawa a sie humanistyczna, acze ść pozostawa a scholastyczna 69.Świadomość tego konfliktu istnia a po obu stronach. 66 Tatarkiewicz, Historia estetyki, t. III, s Meltzoff, Botticelli, Signorelli and Savonarola, s Kwestie dotycz ace poezji poruszane s a tu marginalnie, tylko w kontekście innych omawianych tematów. 69 Landino, Ficino, Poliziano byli ludźmi Kościo a. Meltzoff, Botticelli, Signorelli and Savonarola, s.87.

18 120 BEATA GAWROŃSKA-ORAMUS Savonarola wyakcentowa ponownie te sprzeczności, bezwarunkowo przytoczy wszystkie argumenty dominikanów przeciwko poezji, platonizmowi, pogaństwu i dzie om diab a. Dla niego by a tylko jedna teologia wszystko inne by o grzechem 70. Stosunek Ficina do Savonaroli w ci agu kilku lat uleg zmianie. W liście z grudnia 1494 r. do Giovanniego Cavalcanti Ficino przyznaje 71, z e przepowiednie kaznodziei o niebezpieczeństwie sie sprawdzi y, a unikn ać zagroz enia uda o sie tylko dzie ki świe tości i m adrości samego Savonaroli, którego nazywa on wybrańcem boz ym 72. Jednak juz kilka dni później, w naste pnym liście do Cavalcantiego cytuje Platona, pisz ac, iz charaktery ludzi i przysz e wydarzenia pokazuj a, czy s a oni prawdziwie obdarzeni boskimi darami 73. By y to dwa ostatnie listy z wyboru Ficina i zarazem jego ostatnie opublikowane s owa az doapologia conra Savonarolam z 1498 r. Tak sie szczególnie z oz y o, z e w Santa Maria Novella fresk przedstawiaj acy Ficina, Landina i Poliziana patrz acych, jak Anio objawia sie Zachariaszowi, znajduje sie niedaleko fresku, na którym św. Dominik pali heretyckie ksi az ki 74. Malowid a te, przedstawiaj ace rodzine Tornabuoni i innych, znacz acych florentczyków w scenach religijnych, zainspirowa y Savonarole do wyg oszenia najbardziej pamie tnego kazania przeciwko wszelkim marnościom świata, ukazywanym w malarstwie kościelnym 75. Poświe ciliście moj a świ atynie i moje kościo y Molochowi, bogu waszemu. Patrz, jakie obyczaje ma Florencja. [ ] To s a wasze idole, i takie umieściliście w mojej świ atyni. Wyobraz enia waszych bogów s a wyobraz eniami i podobiznami postaci, które kaz ecie malować w kościo ach. Potem m odzi id a mówi ac na te i na tamt a kobiete : Ta to jest Magdalena, a tamten to Świe ty Jan, oto Madonna, poniewaz wy kaz ecie malować postacie w kościo ach na podobieństwo tej czy tamtej kobiety, co jest bardzo z ym uczynkiem i wielk a wzgard a rzeczy Boskich. Wy malarze źle czynicie, i gdybyście wiedzieli, jakie zgorszenie za tym idzie, i to co ja wiem, nie malowalibyście ich. Wy umieszczacie wszystkie marności tego świata w kościo ach. Czy wy wierzycie, z e Dziewica Maria chodzi aby ubra- 70 Tamz e. 71 Giovanni Cavalcanti (1444?-1509) by bliskim przyjacielem Ficina, cz onkiem Akademii Platońskiej i poet a. 72 Ficino wspomina tu o zbawiennej roli, jak a Savonarola odegra w czasie inwazji francuskiej. 73 Meltzoff, Botticelli, Signorelli and Savonarola, s Spostrzez enie to zaczerpnie te zosta o od Meltzoffa (Botticelli, Signorelli and Savonarola, s. 87). 75 Tamz e, s

19 FICINO I SAVONAROLA 121 na w ten sposób, jak wy j a malujecie? Ja wam mówie, z e ona chodzi a ubrana jak biedaczka, skromnie i okryta tak, z e z trudności a widzia o sie jej twarz. Podobnie Świe ta Elz bieta chodzi a ubrana skromnie. Wy uczynilibyście bardzo dobrze wymazuj ac te postacie namalowane tak nieprzyzwoicie. Kaz ecie wyobraz ać sobie Marie Dziewice ubran a jak nierz adnica. Teraz do tego stopnia kult Boz y jest zdeprawowany 76. Kiedy Savonarola mówi ponownie o paleniu ksi az ek, pamie tano, iz robi to juz św. Dominik, tak jak wielu innych wcześniej i później oraz, z e heretycy be d a spaleni razem z ich ksi az kami. Wspomniani humaniści znaleźli sie w niebezpieczeństwie, ich z ycie i dzie a by y zagroz one. Ochrone mog a im zapewnić tylko w aska grupa wykszta conych, patrycjuszowskich rodzin, posiadaj acych jeszcze wp ywy i w adze, lecz pozostaj acych równiez w trudnej sytuacji 77. Wydarzenia z lat spowodowa y, z e Ficino móg sie obawiać zarówno o losy swoje, jak i o losy swojego dorobku intelektualnego 78. Konflikt narasta na wzór tragedii antycznej i juz nie by o odwrotu ani kompromisowego rozwi azania. Historia potoczy a sie tak, z e to Savonarola, zgin a na stosie 23 maja 1498 r. 79 Wcześniej straci oparcie w swym najpote z niejszym sojuszniku i protektorze, królu Francji Karolu VIII, który zmar w kwietniu tegoz roku. Konflikt pomie dzy przeciwnikami a zwolennikami kaznodziei wywo a zamieszki w mieście, a rz ad Florencji, nieprzychylny naówczas kaznodziei, doprowadzi do jego uwie zienia. Savonarola ob oz ony ekskomunik a przez 76 Kazanie: [Amos, V, 26] z 1496; G. Savonarola, Prediche e scritti, oprac. M. Ferrara, Milano 1930, s Cyt. t um. B. Gawrońska. 77 Interpretacja opisanych faktów zaczerpnie ta zosta a od S. Meltzoff, (Botticelli, Signorelli and Savonarola, s ). Nalez y tez zaznaczyć z e, sytuacja Ficina sta a sie dodatkowo trudna, gdy w roku 1494, po śmierci Lorenzo Il Magnifico (zm.1492) upad y rz ady Medyceuszy, a miasto przez y o inwazje wojsk francuskich Karola VIII. Dobieg wtedy końca najlepszy, klasyczny okres istnienia Akademii Platońskiej, bowiem tegoz 1494 roku, dziwnym zbiegiem okoliczności, zmar o kilku jej najwybitniejszych cz onków: Angelo Polizano, Pico della Mirandola i Filippo Vallori. Zob. Swiez awski, Mie dzy średniowieczem a czasami nowymi, s.207;hugedé, Savonarola, s Da temu wyraz w liście do Aldusa Manutiusa (Wenecja) pisz ac, iz nie czuje sie bezpieczny ani we Florencji ani w Careggi. V. Wels, [Intoduction], w: A Manuscript of Marsilio Ficino s, Apologia contra Savonarolam, Dallas 2006, s Egzekucja odby a sie na Piazza della Signoria. Savonarola zosta powieszony wraz z dwoma wspó braćmi, zaraz potem ich cia a spalono na stosie, prochy wrzucono do Arno, aby zapobiec ewentualnemu kultowi ich relikwii. Hale, Encyclopaedia, s. 92; Wels, [Introduction],s.10;A.Brown, [Introduction], w: Selected Writings of Girolamo Savonarola, oprac. A. Borelli, M. Pastore Passaro, s. XXX-XXXI.

20 122 BEATA GAWROŃSKA-ORAMUS papiez a Aleksandra VI Borgie, zosta poddany okrutnym procedurom s adowym. By przes uchiwany, torturowany i na koniec skazany 80. Wwie zieniu zd az y jeszcze napisać Medytacje Wie zienne, be d ace przejmuj acym świadectwem si y ducha i wiary w mi osierdzie Boz e. Szeroko znane i komentowane, dla zwolenników sta y sie dowodem jego świe tości, a dla przeciwników przyznaniem sie do winy. Zawieraj a wyznania cz owieka znajduj acego sie w sytuacji krańcowej. Czyni ac dobro z mi ości do Ciebie, zniose wszelkie z o. Nie uczynie tego dzie ki w asnej mocy lecz, be de wzywać imienia Pańskiego. Śluby moje wype nie przed ca ym ludem Twoim, poniewaz drogocenna jest w oczach Pana śmierć Jego czcicieli 81.B adź mi przeto Bogiem obrońc a. Obroń mnie przed moimi nieprzyjació mi. Moi nieprzyjaciele to moje grzechy, które przyzywaj a Twoj a sprawiedliwość przeciwko mnie. Nie zdo am sie jej przeciwstawić, jeśli mnie nie obronisz. Twoje mi osierdzie, Panie, jest moj a tarcz a, jako tarcza dobrej woli Twojej otocz mnie 82. Nie mam niczego, co móg bym ofiarować sprawiedliwości i czym z agodzi bym jej gniew 83. Reakcj a Ficina na tragiczny upadek Savonaroli by a Apologia Marsilij Ficini, pro Multis Florentinis ab Antichristo Hieronimo Ferrariense, napisana nied ugo po śmierci kaznodziei 84. Choć wed ug Volkharda Welsa przyczyny powstania Apologii mog y być z oz one, to stanowi ona dowód bezwzgle dności tocz acej sie walki, i zagorza ej nienawiści, z jak a by a prowadzona. Wels za znacz acy uwaz a fakt, iz Ficino pisa w imieniu wielu obywateli Florencji, którzy dali sie zwieść Savonaroli. Usprawiedliwiaj ac przed papiez em zwolen- 80 Ostrowski, Savonarola, s. 169; Hale, Encyclopaedia, s.92;wels, [Introduction],s.10;Brown,[Introduction], s. XXX-XXXI; L. Lazzerini, [Wste p], w: G.Savonarola, Medytacje wie zienne, t um. W. Olszaniec, Ke ty 2010, s Ps 116, 15, w t umaczeniu nie podano, z jakiego wydania Biblii pochodzi ten cytat. W wydaniu Pallottinum (Poznań ), brzmi on naste puj aco: drogocenna jest w oczach Pana śmierć Jego czcicieli. 82 Ps 5, 12, w t umaczeniu nie podano, z jakiego wydania Biblii pochodzi ten cytat. W wydaniu Pallottinum (Poznań ), Ps 5, 13 brzmi naste puj aco: Bo ty Panie, be dziesz b ogos awi sprawiedliwemu: otoczysz go aska jak tarcza. 83 G.Savonarola, Komentarz do Psalmu 31 ( W Tobie, Panie, Pok ada em Nadzieje ), w:tenz e,medytacje wie zienne, s A Manuscript of Marsilio Ficino s, Apologia contra Savonarolam, s ; Ficino, Apologia contra Savonarolam, s ; L. Bottoni, Leonardo e l Androgino. L eros transessuale nella cultura, nella pittura e nel teatro del rinascimento, Milano 2002, s. 42; Meltzoff, Botticelli, Signorelli and Savonarola, s ; P. O. Kristeller, Supplementum Ficinianum, Florencja 1937, vol. 1, p. cxli, vol 2, s