Ekon omia spo³eczna. wybrane aspekty roz woju. Fundacja Archidiecezji Warszawskiej Pomocy Bez rob otnym i Bied nym NADZIEJA

Transkrypt

1 Fundacja Archidiecezji Warszawskiej Pomocy Bez rob otnym i Bied nym NADZIEJA Ekon omia spo³eczna wybrane aspekty roz woju pod redakcj¹ Doroty Cho miak War szawa 2011

2 Publikacja powsta³a w ramach projektu Promocja mo liwoœci ekonomii spo³ecznej realizowanego przez Fundacjê NADZIEJA. Pro jekt dofi nan so wany ze œro d ków Pro gramu Ope racy j nego Fun dusz Ini cja tyw Oby wa te l skich. Reda k cja: Dorota Cho miak Copyr ight by Fun dacja Archid iece zji War szaws kiej Pomocy Bez rob otnym i Bied nym NADZIEJA, War szawa Wszel kie prawa zas trze one. Prze druk ca³oœci lub czêœci niniejs zej publik acji mo liwy jest wy³¹cznie za zgod¹ wydawcy. ISBN Wydawca: Fundacja Archidiecezji Warszawskiej Pomocy Bezrobotnym i Biednym NADZIEJA ul. Nowo gro dzka 49, War szawa tel , fax info@fundacja-nadzieja.org.pl Sk³ad, druk i oprawa: WEMA Wydawnictwo-Poligrafia Sp. z o.o War szawa, ul. Rolna 191/193 tel , fax wema@wp-wema.pl naœwie t la nie: stu dioctp.pl

3 Spis treœci Wstêp Jan Kabicz Zna cze nie eko no mii spo³ecz nej dla roz woju obsza rów sta g na cji gospodarczej Bar bara Sado wska Partnerstwa lokalne warunkiem dla zintegrowanych dzia³añ na rzecz roz woju gospo darki soli da r nej w œro do wi skach loka l nych Janusz Sul cze wski Spó³dzie l czoœæ socja lna instru menty wspa r cia Mag da lena Kostu l ska Wspó³praca przedsiêbiorczoœci spo³ecznej z biznesem na przyk³adzie doœwia d czeñ Pro gramu Naro dów Zjed no czo nych ds. Roz woju (UNDP) 79 Sta nis³aw S³owik Rozwi¹zywa nie pro ble mów spo³ecz nych œro do wi ska loka l nego w opa r ciu o poten cja³ us³ugowy orga ni za cji cha ryta ty w nych na przyk³adzie Caritas Diecezji Kieleckiej Noty o auto rach

4

5 Wstêp Eko no mia spo³eczna jest nowym, skutecznym narzêdziem aktywizacji spo³ecznoœci lokalnych oraz walki z wykluczeniem spo³ecznym, zw³aszcza dla regio nów s³abszych eko no mi cz nie, o du ej sto pie bez ro bo cia. Pozwala na wy - ko rzy sta nie uœpio nego poten cja³u tkwi¹cego w ludziach oraz w spo³ecz no - œciach loka l nych, daje mo li woœæ wyrwa nia siê z mara zmu i apa tii. W prze ci wie ñ stwie do tzw. bie r nych metod wspie ra nia osób bez ro bo t nych, bied nych czy wyklu czo nych, eko no mia spo³eczna nie utrwala zasta nej sytu a cji, ale uczy zaradnoœci, wzajemnego zaufania i zaanga owania dla wspólnego dobra, roz wija postawy oby wa te l skie. Eko no mia spo³eczna nie jest jak uwa aj¹ nie któ rzy powro tem do gospo darki socja li sty cznej, nie zabija ducha przed siê bior czo œci i nie rodzi nie - ucz ci wej kon ku ren cji. Wrêcz prze ciw nie, mo e byæ uzupe³nie niem gospo darki ryn ko wej, która co widaæ dosko nale po ponad dwóch deka dach od trans fo r - ma cji ustro jo wej nie radzi sobie z rozwi¹zywa niem pal¹cych pro ble mów spo³ecznych. Przedsiêbiorczoœæ spo³eczna powinna rozwijaæ siê w szczególno - œci tam, gdzie zawodz¹ mecha ni zmy ryn kowe, gdzie brak jest inwes ty cji i miejsc pracy. Budowa systemu przedsiêbiorstw spo³ecznych, które mog³yby absor bo - waæ znaczne iloœci osób bezrobotnych czy zagro onych wykluczeniem spo³ecz nym, jest powa nym wyzwa niem. Nie da siê tego zro biæ wy³¹cznie w opa r ciu o oddoln¹ ini cja tywê, ani te w for mie odgó r nych, zinsty tucjo nalizo - wanych dzia³añ. Dla rozwoju przedsiêbiorczoœci spo³ecznej konieczne jest wspó³dzia³anie wielu par t ne rów, od loka l nych orga ni za cji oby wa te l skich, po kluczowych przedstawicieli w³adz samorz¹dowych, a tak e budowanie szero - kiej œwia do mo œci na temat roli i zna cze nia eko no mii spo³ecz nej dla rozwi¹zywa nia loka l nych pro ble mów. W kraju, w któ rym poziom zaufa nia spo³ecz nego (a tym samym kapita³u spo³ecz nego), jest naj ni szy w Unii Euro pe j skiej, bar dzo trudno jest podej mo - waæ dzia³ania wymagaj¹ce zaanga owania obywatelskiego oraz podjêcia dodatkowych dzia³añ wykra czaj¹cych poza zakres ruty no wych obowi¹zków (w przy pa dku w³adz samorz¹dowych, insty tu cji rynku pracy i pomocy spo³ecz - nej i innych jed no stek pub li cz nych). Jed na k e nie któ rym siê to udaje.

6 6 Wstêp Fundacja Pomocy Wzajemnej Barka z Poznania, Caritas Diecezji Kielec - kiej czy Sto wa rzy sze nie Pomocy Wza je mnej Byæ Razem z Cie szyna od lat z po wo dze niem dzia³aj¹ na rzecz osób naj bar dziej potrze buj¹cych, w³¹czaj¹c do swo ich dzia³añ przed siê bio r czoœæ spo³eczn¹. Konie czne wydaje siê zaan ga - o wa nie kole j nych pod mio tów, zw³asz cza w³adz samorz¹dowych i ich jed no - stek, w pro pa go wa nie i wspie ra nie przed siê biorstw eko no mii spo³ecznej. Zlecanie przez w³adze publiczne niektórych zadañ przedsiêbiorstwom spo³ecz nym zatrud niaj¹cym osoby d³ugo trwale bez ro bo tne (np. utrzy my wa nie czystoœci w gminie/mieœcie, pielêgnacja terenów zielonych, prace remontowe, us³ugi opiekuñcze) wydaje siê najskuteczniejsz¹ metod¹ wsparcia przedsiêbior - czoœci spo³ecznej. Z kolei inicjowanie powstawania tych przedsiêbiorstw, przygoto wy wa nie doty ch cza so wych bene fi cjen tów pomocy spo³ecz nej do pod jê cia pracy, two rze nie pozy tyw nego kli matu wokó³ eko no mii spo³ecz nej, wydaje siê zada niem zarówno dla loka l nych orga ni za cji pozarz¹dowych, jak i pub li cz nych insty tu cji rynku pracy i opieki spo³ecz nej. Powtó rzmy jesz cze raz, naj le p sze efe kty daje wspó³praca mo liwie wielu lokalnych partnerów. Artyku³y sk³adaj¹ce siê na niniejsz¹ pub li ka cjê pre zen tuj¹ ró no rodne aspekty ekonomii spo³ecznej, od uzasadnienia jej miejsca w globalnej gospodarce, po przyk³ady kon kre t nych, sku te cz nych dzia³añ na polu przed siê bior czo œci spo³ecznej. Otwie raj¹cy ksi¹ kê artyku³ Jana Kabi cza zawiera z jed nej strony spo j rze - nie na eko no miê spo³eczn¹ w sze r szym kon te k œcie zmian, jakie dokona³y siê w ci¹gu ostatnich dziesiêcioleci w œwiatowej gospodarce i spo³eczeñstwach oraz na tle pal¹cych pro ble mów spo³ecz nych dzi sie j szej Pol ski; z dru giej strony daje propozycjê kilku praktycznych rozwi¹zañ maj¹cych usprawniæ tworzenie i dzia³anie systemu przed siê biorstw spo³ecz nych. Tekst Bar bary Sado wskiej, opa rty na ponad dwu dzie stole t nim doœwia d - czeniu Fundacji Barka, przybli a znaczenie oraz metodologiê tworzenia part - nerstw loka l nych, w ramach któ rych pro wa dzone s¹ zin te gro wane dzia³ania z udzia³em loka l nych par t ne rów, bêd¹ce fun da men tem dla roz woju przed siê - bior czo œci loka l nej i spó j no œci spo³ecz nej. Artyku³ opi suje poszcze gó lne etapy tworzenia partnerstwa, uwzglêdniaj¹c elementy edukacyjne i formacyjne, w tym powo³ywa nie Cen trów Inte gra cji Spo³ecz nej; zawiera rów nie opis dobrych pra ktyk. Janusz Sul cze wski w swoim arty kule przy bli a instru menty wspa r cia dostê pne dla spó³dzie lni socja l nych, takie jak mo li wo œci dofi nan so wa nia, bezp³atnego dora dz twa, pozy ski wa nia gran tów na dzia³alnoœæ po y tku pub li cz -

7 Wstêp 7 nego itp. Jako wie lo le tni pra ktyk przed siê bior czo œci spo³ecz nej daje rów nie sze reg rad przysz³ym i obe cnym spó³dzie l com socja l nym oraz wska zuje naj bar - dziej isto tne ele menty odró niaj¹ce spó³dzie l niê socjaln¹ od zwyk³ej dzia³alno - œci gospo da r czej. Problematykê wspó³pracy przedsiêbiorczoœci spo³ecznej z biznesem poru - sza w swoim tek œcie Mag da lena Kostu l ska. Zachêca do koo pe ra cji i wza je m - nego czerpania z odmiennych doœwiadczeñ, wskazuj¹c szereg korzyœci, jakie biz nes mo e mieæ ze wspó³pracy z przed siê bio r stwem spo³ecz nym. Pre zen tuje m.in. kon ce pcjê anio³ów eko no mii spo³ecz nej, dziêki któ rym ta wspó³praca mo e w pra ktyce mieæ mie j sce, a tak e za³o e nia ini cja tywy Glo bal Com pact dzia³aj¹cej pod auspi cjami ONZ, a odwo³uj¹cej siê do nowego wymiaru spo³ecz nej odpo wie dzial no œci biz nesu w duchu eko no mii spo³ecz nej. Artyku³ Ks. Sta nis³awa S³owika z kolei pre zen tuje nie zwy kle bogate i ró - norodne dzia³ania Caritas Diecezji Kieleckiej na polu rozwi¹zywania lokalnych pro ble mów spo³ecz nych. Przed siê bio r czoœæ spo³eczna zaj muje wœród nich mo e nie pierwsze miejsce, jednak e potencja³ us³ugowy Caritas Kieleckiej jest tak du y, e orga ni za cja ta jest na loka l nym rynku powa nym pra co dawc¹ (zatrud nia ok. 700 osób). Naszym zda niem Cari tas Die ce zji Kie le c kiej mo e s³u yæ za przyk³ad dla innych insty tu cji koœcie l nych, a tak e œwie c kich orga ni - za cji pozarz¹dowych, jak przy wyko rzy sta niu loka l nych zaso bów mo na sku te - cz nie poma gaæ na wielu polach. Mamy nadziejê, e publikacja bêdzie inspiracj¹ dla osób zainteresowanych roz wo jem eko no mii spo³ecz nej, zarówno w for mie dzia³alno œci orga ni za cji pozarz¹dowych, jak i spó³dzie lni socja l nych, z udzia³em i zaan ga o wa niem loka l nych w³adz i insty tu cji oraz przy wspó³pracy z biz ne sem. Dorota Cho miak

8

9 Jan Kabicz Zna cze nie eko no mii spo³ecz nej dla roz woju obsza rów sta g na cji gospodarczej Czêœæ I. Po co nam eko no mia spo³eczna? Mo li wo œci przed siê bior czo œci spo³ecz nej w kontekœcie problemów wspó³czesnej Pol ski i œwiata Po ponad dwóch deka dach libe ra l nej gospo darki i wiary, e mecha ni zmy rz¹dz¹ce rynkiem zapewni¹ równomierny rozwój i wzrost gospodarczy, widaæ, e rzeczywistoœæ wygl¹da zupe³nie inaczej. Nierównoœci w rozwoju gospodarczym s¹ obe c nie w Pol sce bar dzo g³êbo kie. Obok enklaw wzglêd nego dobro - bytu i ma³ego bez ro bo cia wystê puj¹ ca³e rejony zapa œci gospo da r czej z bo le s nymi pro ble mami ubó stwa, wyklu czeñ spo³ecz nych i wie l kiego stru ktu - ralnego bezrobocia, siêgaj¹cego nawet 30% 1. Sytu a cja nie zmie nia siê od lat, gospo darka czy sto ryn kowa nie zape wni³a roz woju tym rejo nom. Dla har moni j - nego roz woju pañ stwa, spó j no œci spo³ecz nej i ludz kiej spra wied li wo œci nie mo na pozo sta wiæ tego pro blemu, cze kaj¹c a mity czny rynek go rozwi¹ e i za - pe wni roz wój, bo to mo e nigdy nie nast¹piæ. Zasi³ki dla osób bez ro bo t nych w Pol sce s¹ bar dzo niskie (pod sta wowy wynosi obe c nie 717 z³ brutto) i s¹ przy zna wane na kró tki okres. Pol ska jest 1 W Pol sce (2007) by³o 80 powia tów, gdzie stopa bez ro bo cia by³a poni ej od 10%. Z dru giej strony w 80 powia tach stopa bez ro bo cia prze kra cza³a 20%, a w sze œciu powia tach prze kra cza³a 30%. Kra ñ cowe zró ni co wa nie stóp bez ro bo cia siêgnê³o 1 do 10. ( ) pos³ugiwanie siê œredni¹ stop¹ bez ro bo cia w skali ca³ego kraju i wypro wa dza nie st¹d wnio sków jest zupe³nym niepo ro zu - mie niem. Fakt, e w War sza wie stopa bez ro bo cia wynosi³a 3,9% nie ma wiê kszego zna cze nia dla 80 powia tów, gdzie prze kra cza 20% (Kabaj, Uœci ñ ska, Wra tny, 2007).

10 10 Jan Kabicz jedy nym kra jem w UE, w któ rym a 83% zare je stro wa nych bez ro bo t nych utraci³o prawo do zasi³ku. Zasi³ki s¹ zna cz nie poni ej wyso ko œci mini mum socja l nego. Dla tego osoby d³ugo trwale bez ro bo tne wraz ze swo imi rodzi nami s¹ naj bar dziej nara one na skra jne ubó stwo i wyklu cze nie spo³eczne. ród³o: Ubó stwo w Pol sce w 2010 roku Bezrobocie jest przyczyn¹ biedy i wykluczenia ze spo³eczeñstwa dziesi¹tków tysiêcy, czê sto bar dzo war to œcio wych osób, które mimo sta rañ nie mog¹ otrzymaæ pracy. Skutkuje to swoistym dziedziczeniem biedy i wykluczenia spo³ecz nego przez ich dzieci. S¹ to czê sto rodziny wie lo dzie tne. Jest to wie lki potencja³ i skarb narodowy, który jednak niezagospodarowany, zmarnotrawiony mo e byæ Ÿród³em pato lo gii i przy czyn¹ pro ble mów spo³ecz nych. Obe c nie w Pol sce 8,7 mln osób (czyli ok. 22,7% spo³ecze ñ stwa) nie ma zape w nio nego mini mum pozwa laj¹cego na skro mne ycie, tj. jedze nie i utrzy - manie ma³ego mieszkania. Z czego:

11 Zna cze nie eko no mii spo³ecz nej dla roz woju obsza rów sta g na cji ,2 mln osób yje na gra nicy mini mum egzy sten cji (mini mum egzy sten cji uwz glêd nia jedy nie te potrzeby, któ rych zaspo ko je nie nie mo e byæ od³o one w cza sie, a kon sum pcja ni sza od tego poziomu pro wa dzi do bio logi cz nego wyniszczenia organizmu). 6 mln 500 tys. (ok. 17% spo³ecze ñ stwa) yje w usta wo wej gra nicy ubó stwa (która upra w nia do przy zna nia œwia d cze nia z po mocy spo³ecz nej) i nie staæ ich na zaspo ko je nie pod sta wo wych potrzeb, jak: jedze nie, dach nad g³ow¹, higiena i edu ka cja. Skala ubó stwa w Pol sce

12 12 Jan Kabicz Wska Ÿ niki zagro e nia ubó stwem w 2010 r. w % osób ród³o: Sza cunki GUS na pod sta wie bada nia bud e tów gospo darstw domo wych. Juwenalizacja biedy Tym, co nega ty w nie i nie chlu b nie wyró nia Pol skê na tle innych kra jów w obszarze ubóstwa jest swoista juwenalizacja biedy. W Polsce bowiem, naj - bar dziej zagro one ubó stwem s¹ dzieci. Zagro enie ubóstwem dzieci i m³odzie y jest zna cz nie sil nie j sze ni w przy pa dku doros³ych. A 1/3 dzieci i m³odzie y do lat 18 w naszym kraju jest zagro ona ubó stwem. Ozna cza to, e pra wie dzieci potrze buje wspa r cia. W naj go r szej sytu a cji s¹ dzieci pochodz¹ce z rodzin wie lo dzie t nych oraz z tere nów pope e ge ro wskich i tzw. œciany wschod niej.

13 Zna cze nie eko no mii spo³ecz nej dla roz woju obsza rów sta g na cji Grupê spo³eczn¹ naj bar dziej zagro on¹ ubó stwem sta nowi¹ rodziny wie lo - dzie tne. W 2010 r. wœród rodzin, z co naj mniej czwo r giem dzieci ok. 34% osób y³o w sfe rze ubó stwa usta wo wego, a ok. 24% w sfe rze ubó stwa skra j nego. W skali ca³ego spo³ecze ñ stwa ok. 12% dzieci i m³odzie y y³o w rodzi nach, w któ rych poziom wyda t ków by³ ni szy od usta wo wej gra nicy ubó stwa, a ponad 8% dzieci i m³odzie y y³o w rodzi nach, w któ rych poziom wyda t ków by³ ni szy od mini mum egzy sten cji 2. Bada cze biedy nie mal od pie r - wszych lat pol skich prze mian ostrze gali, e charakterystycznym zjawiskiem okresu transformacji w Polsce jest rela - ty wny wzrost ubó stwa wœród dzieci 3 i opi sy wali ró nego rodzaju bariery, ograniczenia i zagro enia rozwoju dzieci 4. Ubó stwo dzieci to nie tylko dzie ci ñ - stwo w bie dzie, ale i zagro one ubó s twem doros³e ycie, to tak e nie bez pie czeñ stwo miêdzypokoleniowej transmisji warunków, wyklu czaj¹cych jed no stki i ca³e rodziny z ró nych form ucze st ni c twa w yciu zbio ro wym, wyrzu caj¹cych je na margines ycia spo³ecznego 5. W rapo r cie UNICEF z 2010 r. zatytu³owa nym Wyklu czone dzieci, na 24 pañ stwa OECD Pol ska zajê³a 21. mie j sce w ana li zach dotycz¹cych sytu a cji mate ria l nej. Ubó stwo dzieci jest w naszym kraju du ym pro ble mem wynika z pod su mo wa nia tego rapo rtu na temat ró nic w pozio mie ycia dzieci w poszcze gó l nych pañ stwach. Ju w 2008 roku Komi sja Euro pe j ska zwróci³a uwagê, e w Pol sce yje naj - wiê cej bied nych dzieci ponad 29%. Bijemy na g³owê nawet Bu³gariê i Rumu - niê, gdzie ten odse tek wynosi 19% 6. 2 Warunki ycia lud no œci Pol ski w latach , War szawa: GUS, 2007, s. 71; E. Tar - ko wska, Obli cza pol skiej biedy, Ana lizy Labo ra to rium WIÊZI nr 2, 2009; dane GUS za rok S. Goli no wska, B. Balce rzak- Para do wska, B. Ko³aczek, D. G³ogosz, Dzieci w trud nych sytu a cjach, War szawa: IPiSS, 1996, s B. Balce rzak- Para do wska (red.), Sytu a cja dzieci w Pol sce w okre sie prze mian, War szawa: IPiSS. 5 Ubó stwo dzieci w Pol sce, El bieta Tar ko wska, Insty tut Filo zo fii i Socjo lo gii PAN, Eks - per tyza przy go to wana w ramach pro je ktu EAPN Pol ska razem na rzecz Europy Socja l nej. 6 Dane GUS dotycz¹ce ubó stwa w Pol sce, sie r pieñ 2011.

14 14 Jan Kabicz Tabela 1. Odse tek osób w gospo da r stwach domo wych zagro o nych ubó stwem wg liczby dzieci Typ gospo da r stwa Odse tek osób poni ej mini mum egzy sten cji Odse tek osób poni ej ustawowej granicy ubóstwa Odse tek osób poni ej rela ty w nej gra nicy ubóstwa Ogó³em 5,7 8,3 17,3 Ma³ eñstwa: bez dzieci 1,5 1 6 z 1 dzie c kiem 2 2,5 7,3 z 2 dzieci 4,2 6,5 14,7 z 3 dzieci 9,3 14,9 27,9 z 4 i wiê cej dzieci 21,3 35,8 49,2 Matka lub ojciec z dzie æmi na utrzy ma - niu 6,4 8,9 16 ród³o: A. Szu kie³ojæ- Bieñ ku ñ ska, Ubó stwo w Pol sce. Zasiêg ubó stwa w Pol sce w 2009 r. na pod sta wie wyni ków bada nia bud e tów gospodarstw domowych (materia³ przygotowany w zwi¹zku z Euro pe j skim Rokiem Walki z Ubó stwem i Wyklu cze niem Spo³ecz nym). Coraz wiêcej osób zaanga owaniem w rozwój ekonomii spo³ecznej wyra a swój sprze ciw wobec wyklu cze nia ze spo³ecze ñ stwa dziesi¹tków tysiêcy rodzin oraz ich, czêsto, bardzo utalentowanych i pracowitych dzieci; sprzeciw wobec dalszego marnotrawienia tak wielkiej spo³ecznej wartoœci Ubóstwo dzieci (poni ej 16. roku ycia) SE DK FR CZ HU LV RO LT PL ród³o: Micha³ Boni, Eko no mia spo³eczna nowe szanse, Gdañsk Fun da cja Nad zieja przy znaje sty pen dia uta len to wa nym i œwie t nie ucz¹cym siê dzie ciom, z tych w³aœnie defa wory zo wa nych rejo nów, dla tego oso bi œcie mog³em prze ko naæ siê, jak wie lki poten cja³ drze mie w tych skra j nie ubo gich wie lo dzie t nych rodzi nach, gdzie œredni dochód na osobê czê sto nie prze kra cza 150 z³ mie siê cz nie.

15 Zna cze nie eko no mii spo³ecz nej dla roz woju obsza rów sta g na cji Zagro enie zapaœci¹ demograficzn¹ Dziœ, w obli czu nadci¹gaj¹cej kata strofy demo gra fi cz nej, któr¹ zafun - dowa³y nam kole jne rz¹dy przez sw¹ krót kow zro cz noœæ czy nie fra sob li woœæ w to le ro wa niu braku pra wdzi wej poli tyki pro ro dzin nej, nie powinno byæ zgody na dal sze mar no tra wie nie tego naro do wego poten cja³u. Skalê zagro eñ wynikaj¹c¹ z nadchodz¹cej zapaœci demograficznej, w po - staci gwa³tow nego wzro stu o 62,2% lud no œci w wieku popro du kcyj nym, przy jed no cze s nym sil nym spa dku o 29,2% osób w wieku pro du kcy j nym (co bêdzie olbrzy mim pro ble mem dla finan sów pub li cz nych i systemu eme ryta l nego), obra zuj¹ poni sze wykresy. 16 Liczba ludnoœci w Polsce w wieku produkcyjnym (18 44 lata) 15 Miliony Spadek o 29,2% (4,460 mln) Liczba lud no œci w Pol sce w wieku popro du kcyj nym (65 lat i wiê cej) Miliony 9 8,5 8 7,5 7 6,5 6 5,5 5 Wzrost o 62,2% (3,2 mln)

16 16 Jan Kabicz Uniwersalne znaczenie ekonomii spo³ecznej Dra mat rejo nów stru ktu ral nego, d³ugo trwa³ego bez ro bo cia, rejo nów mara - zmu i biedy doty czy nie tylko Pol ski. Jego spo³eczne sku tki tak opisa³ E.F. Schu ma cher: Jeœli ojco wie nie mog¹ niczego nauczyæ swo ich synów, a sy - no wie niczego przej¹æ od swych ojców, ycie i stru ktura rodziny ulega roz pa - dowi. ycie, praca i szczê œcie wszy stkich spo³eczeñstw opa rte s¹ na pew nych strukturach psy chi cz nych, bez cen nych i kru chych. Gdy struktury te s¹ naru - szone, zani kaj¹ oraz ule gaj¹ roz pa dowi rów nie takie war to œci, jak wiêÿ spo³eczna, wspó³praca, wza je mny sza cu nek, a przede wszy stkim sza cu nek dla w³asnej osoby ( ). Cz³owiek ulega rozk³adowi, je eli trawi go prze ko na nie o w³asnej nie u y tecz no œci. aden wzrost gospo da r czy nie zre kom pen suje tych strat 8. Cytuj¹c za papie em Bene dy ktem XVI: Zwo l nie nie z pracy na d³ugi okres czasu, albo przed³u aj¹ca siê zale noœæ od opieki pub li cz nej lub pry wa t nej, pod wa aj¹ wol noœæ i kre a ty w noœæ osoby oraz jej rela cje rodzinne i spo³eczne, powo duj¹c g³êbo kie cie r pie nia w wymia rze psy cho logi cz nym i ducho wym 9. Ekonomia spo³eczna ma znaczenie g³êbsze, uniwersalne, przekraczaj¹ce wymiar loka lny, doty czy bowiem pod sta wo wych zasad fun kcjo no wa nia spo³eczeñstw. Osta t nie zamie szki w Lon dy nie dobi t nie poka zuj¹, e skra jny eko no mi - czny libe ra lizm, gdzie jedyn¹ war to œci¹ jest zysk, pro wa dzi do auto de stru kcji spo³ecznej. Konie cz nym sta³o siê wzbo ga ce nie o ludzki wymiar zasad rz¹dz¹cych gospo dark¹ œwia tow¹, bowiem nie mo na zapo mi naæ o milio nach ludzi pozo - staj¹cych latami bez pracy, wege tuj¹cych w obsza rach mara zmu, ubó stwa i stru ktu ral nego bez ro bo cia. Doty czy to wszy stkich rejo nów œwiata. Nad szed³ czas na zasta no wie nie siê nad istot¹ i celem naszego roz woju eko nomi cz nego i spo³ecz nego. Eko no mia spo³eczna daje szansê na uzupe³nie nie o ludzki wymiar obe cnego systemu gospo darki ryn ko wej, który opiera siê na maksy - mali za cji jed no stko wego zysku, poprzez wzbo ga ce nie go o kry te rium po y tku dla ca³ej spo³ecznoœci, równie w wymiarze globalnym. Obe cny brak odpo wie dzial no œci biz nesu za roz wój spo³ecze ñ stwa jako ca³oœci powo duje tole ro wa nie ca³ych regio nów maso wego bez ro bo cia, bie - dy i wy klu cze nia spo³ecz nego oraz mar no tra w stwo poten cja³u ludz kiego. Rodzi w tych spo³ecz no œciach poczu cie odrzu ce nia i krzy wdy. Jest przy czyn¹ 8 E.F. Schu ma cher (1981), Ma³e jest piê kne, War szawa: PIW, s Bene dykt XVI (2009), Cari tas In Veri tate o inte gra l nym roz woju ludz kim w mi³oœci i w pra wdzie, Ency klika, Rzym.

17 Zna cze nie eko no mii spo³ecz nej dla roz woju obsza rów sta g na cji nawa r s twiaj¹cych siê kon fli któw spo³ecz nych w skali poszcze gó l nych kra jów, jak i w skali miê dzy naro do wej. W osta t nich kilku deka dach nast¹pi³y du e zmiany w syste mie fun kcjo no - wa nia gospo darki œwia to wej. Coraz wiêksz¹ rolê zacz¹³ odgry waæ w skali glo - ba l nej spe kula cy jny kapita³ inwes tycy jny, wymu szaj¹cy pogoñ za maksy - mal nym zyskiem. Dziœ szy bko prze nosi siê zarówno kapita³ inwes tycy jny, jak i œro dki pro du kcji. Fabryki prze no szone s¹ tam, gdzie ist nieje tañ sza si³a robo - cza i ni skie koszty ochrony œro do wi ska natu ral nego. Tu nie liczy siê zwi¹zek ze spo³ecz no œci¹ lokaln¹ i dba nie o jej dobro, nie ma mie j sca na spo³eczn¹ odpo - wiedzialnoœæ biznesu. Zrywana jest tradycyjna wiêÿ ze spo³eczeñstwem lokal - nym. Czasy, gdy w danej fabryce pra co wali ludzie od poko leñ nale ¹ do przesz³oœci. Nastê puj¹ coraz wiê ksze dys pro po rcje spo³eczne. Na przyk³ad w USA prze ciê tna roczna p³aca wyra ona w dola rach wzros³a z 32,5 tys. dol. w 1970 roku do 35,9 tys. w roku 1999, czyli o ok. 10% w ci¹gu 30 lat. W tym samym okre sie roczne wyna gro dze nia 100 czo³owych pre ze sów kor po ra cji wzros³o z 1,3 mln dol. (39-kro t noœæ œred niej p³acy) do 37,5 mln dol. (1000-kro t noœæ œred niej p³acy), czyli o ponad 2880% 10. W Polsce wystêpuje najwiêksze rozwarstwienie spo³eczne spoœród wszyst - kich pañstw Unii Euro pe j skiej. Jak wynika z danych Orga ni za cji Wspó³pracy Gospo da r czej i Roz woju (OECD), wska Ÿ nik roz wa r stwie nia spo³ecz nego w Pol sce wynosi 13,5 : 1. Ozna cza to, e naj bo ga tsi w naszym kraju zara biaj¹ nie mal 14 razy wiê cej ni naj bied nie jsi. Pol ska zna j duje siê na 4 mie j scu na œwie cie pod wzglê dem nie rów no œci docho do wych zaraz po Meksyku, USA oraz Turcji. Wœród pañstw o najni szym wskaÿniku rozwarstwienia znalaz³y siê te, które cha ra kte ry zuj¹ siê gospo dark¹ socjaln¹. Przyk³adowo, naj bo ga tsi oby - wa tele Danii i Szwe cji zara biaj¹ œred nio 5 razy wiê cej, ni ich naj bied nie jsi rodacy. Niewiele wy szym wskaÿnikiem charakteryzuj¹ siê Czechy (5,5 : 1) i S³owa cja (6 : 1) 11. Zdaniem wybitnego ekonomisty, laureata nagrody Nobla, Johna M. Keynesa, g³ównym moto rem roz woju wspó³cze s nej gospo darki jest chci woœæ i ego - izm, czyli te cechy, przed któ rymi prze strzega nas tra dy cy jna mora l noœæ i nauka koœcio³a. Czy w odnie sio nym t¹ drog¹ sukce sie nie tkwi zal¹ ek zag³ady? pyta E. Schumacher Podajê za: wywiad z prof. Tade u szem Kowa li kiem, Podajê za: mo ney.pl/arty kul/place-naj biedniejsi- polacy-zara biaja-14-ra zymniej- niz- bo ga ci E.F. Schu ma cher (1981), Ma³e jest piê kne, War szawa: PIW.

18 18 Jan Kabicz Tu tkwi fundamentalny problem i pytanie dzisiejszej ekonomii. Co jest praw - dziwym roz wo jem spo³ecz nym i gospo da r czym, je eli mimo rosn¹cego pro - duk tu krajo wego brutto i dochodu per capita w kra jach roz wi niê tych, spo³e - cze ñ stwa tra pione s¹ powszechn¹ alie nacj¹ i fru stracj¹ spo³eczn¹, bra kiem zasad mora l nych, rozk³adem rodziny? Gdy powstaj¹ roz leg³e obszary maso - wego, d³ugo trwa³ego bez ro bo cia, mar gina li za cji spo³ecz nej, ubó stwa i prze - stêpczoœci. Dla takich obsza rów biedy i bez ro bo cia szans¹ i nad ziej¹ jest eko no mia spo³eczna. Tam jest mie j sce na powsta nie loka l nych przed siê biorstw spo³ecz - nych. Na jej zna cze nie dla tych regio nów wska zuje rów nie Carlo Borzaga: ( ) glo ba li za cja i roz wój nowych tech no lo gii powo duj¹ dys kry mino wa nie obsza rów mniej roz wi niê tych (lub chyl¹cych siê ku upa d kowi), co powo duje zja wi sko b³êdnego ko³a. Aby prze ciw dzia³aæ tym pro ble mom i utrzy my waæ pro du kcjê lokaln¹, tra dy cy jne zachêty s¹ nie sku te czne. Nato miast nowe us³ugi spo³eczne i opie ku ñ cze w spo³ecz no œci loka l nej, które ( ) orga ni zo wane s¹ przez ma³e, loka lne orga ni za cje non - pro fit, mog¹ stwo rzyæ sta bi lne, loka lne zapotrzebowanie na si³ê robocz¹ 13. Cytuj¹c prof. Jerzego Wil kina: Wspó³cze sna gospo darka opa rta na mecha ni z mie ryn ko wym, pod da na coraz bar dziej dzia³aniom si³ w skali glo ba l - nej spra wia, e wiê kszoœæ ludzi ma poczu cie braku jakiej ko l wiek kon troli nad œro do wi skiem pracy i warun kami gospo da ro wa nia. [ ] Zja wi sko to powo duje upowszechnianie siê u ludzi poczucia niepewnoœci, alienacji, a nawet zniewole - nia. Zna czne grupy spo³eczeñstw, zarówno w kra jach wysoko roz wi niê tych, jak i roz wi jaj¹cych siê, nie zna j duj¹ swego mie j sca w tak fun kcjo nuj¹cym syste mie gospo da r czym, staj¹c siê ludÿmi bez robo t nymi i wyklu czo nymi. W opi nii wielu wybi t nych ana li ty ków ycia gospo dar czego i spo³ecz nego system gospo da r czy, oparty na mechanizmie rynkowym wykorzeni³ siê ze swego otoczenia spo³ecz nego. [ ] Eko no mia spo³eczna jest odpo wie dzi¹ na powy ej zasy gna - lizo wane zja wi ska; jest prób¹ po³¹cze nia gospo daro wa nia z budo wa niem wiêzi spo³ecznych, których zasadniczym celem jest wzmocnienie bezpieczeñstwa eko nomi cz nego i socja l nego ludzi 14. Do zape w nie nia, by roz wój gospo da r czy by³ dla ludzi, któ rzy go tworz¹, wzywa rów nie papie Bene dykt XVI. Papie widzi konie cz noœæ zmian eko no - mii œwia to wej i budowy nowych mecha ni z mów umo li wiaj¹cych dobry i spra - wie d liwy roz wój œwia to wej gospo darki. Wzywa by ludzie byli jego celem, 13 C. Borzaga (2008), Nowe trendy w sekto rze non - pro fit w Euro pie: poja wie nie siê przed siê - biorstw spo³ecz nych, [w:] Przed siê bio r stwo Spo³eczne. Antologia kluczowych tekstów, War - szawa: FISE. 14 J. Wil kin (2007), Czym jest gospo darka spo³eczna i jakie ma zna cze nie we wspó³cze s nym spo³ecze ñ stwie, Eko no mia Spo³eczna, nr 1/2007. Uni we r sy tet Eko no mi czny w Kra ko wie, s. 51.

19 Zna cze nie eko no mii spo³ecz nej dla roz woju obsza rów sta g na cji pod mio tem, a nie bez oso bo wym kosztem pro du kcji, przy po mi naj¹c, e ( ) pie r wszym kapita³em, który nale y oca liæ i doce niæ jest cz³owiek, osoba, w swo jej inte gra l no œci. Cz³owiek, bowiem jest twórc¹ ca³ego ycia gospo dar - czo- spo³ecz nego, jego oœro d kiem i celem pisze Bene dykt XVI w Ency klice Cari tas in veri tate 15. Potrze bna jest dziœ zupe³nie nowa filo zo fia w podej œciu do eko no mii i gospo darki oraz spo³ecze ñ stwa, jako do ca³oœci, w któ rej ludzie, a nie rzeczy, s¹ g³ównym pod mio tem dzia³añ. System, któ rego g³ównym kry te rium oceny i celem bêdzie zamiast wska Ÿ nika PKB (pro dukt krajowy brutto), wska Ÿ nik jakoœci ycia 16. Potrze bna jest rów nie refle k sja nad mode lem ycia, by zamiast gor¹czko wej goni twy za zaro b kami (by naby waæ coraz wiê cej, czê sto nie po - trzebnych rzeczy), móc odzyskaæ twórcz¹ radoœæ z wykonywania sensownej i po y te cz nej pracy. Jak pisze E.F. Schu ma cher: Nowo cze sna tech nika ode - bra³a cz³owie kowi to, co sta nowi dla niego naj wiê ksze Ÿród³o rado œci twórcz¹, po y teczn¹ pracê r¹k i umys³u 17. Umo liwienie wykonywania po ytecznej pracy, na rzecz lokalnej spo³eczno œci, pracy pozwa laj¹cej na skro mne, ale godne ycie i utrzy ma nie rodziny, mo e byæ pocz¹tkiem wyj œcia z pu³apki d³ugo trwa³ego bez ro bo cia, mara zmu i be z na dziei dla wielu osób. Dla tego tak wielk¹ rolê mo e ode graæ tu eko no mia spo³eczna, spe³niaj¹c fun kcjê spo³ecz nej odpo wie dzial no œci wobec tych defa - wory zo wa nych regio nów. Jest nie zbêdna dla rozwi¹zania pro ble mów spo³ecz - 15 God noœæ osoby i wymogi spra wied li wo œci doma gaj¹ siê, aby zw³asz cza dzi siaj decy zje eko no mi czne nie pro wa dzi³y do powiê ksza nia siê w spo sób nad mie rny i mora l nie nie do przy jê - cia ró nic w posia da niu bogactw i aby nadal sta rano siê o osi¹gniê cie jako prio ry tet celu, jakim jest dostêp wszy stkich do pracy i jej utrzy ma nie. Patrz¹c rozs¹dnie, domaga siê tego rów - nie racja ekonomiczna. Syste mowe zwiê ksza nie siê nie rów no œci miê dzy gru pami spo³ecz nymi w tym samym kraju i poœród lud no œci ró nych kra jów, czyli masowy wzrost ubó stwa w sen sie rela ty w nym, nie tylko zmie rza do niwe cze nia wiêzi spo³ecz nych, i dla tego wysta wia na ryzyko demo kra cjê, ale ma tak e nega ty wny wp³yw w zakre sie eko no mi cz nym przez postê puj¹c¹ ero zjê kapita³u spo³ecznego, czyli ca³ego zespo³u rela cji zaufa nia, wia ry god no œci i posza no wa nia regu³, nie od zo w nych w ka dym wspó³ yciu obywatelskim. Benedykt XVI. (2009). Caritas In Veri tate o inte gra l nym roz woju ludz kim w mi³oœci i w pra wdzie, Ency klika, Rzym. 16 Jakoœæ ycia to nie tylko poziom dochodu krajo wego na osobê, ale i takie jego ele menty, jak prze ciê tna d³ugoœæ ycia, poziom opieki zdro wo t nej, dostêp do pracy i edu ka cji, poziom bez - ro bo cia, wyklu cze nia spo³ecz nego i prze stê pczoœci, itp. Program Narodów Zjednoczonych ds. Roz woju (UNDP) w rocz niku Human Deve lo p ment Report 2007/2008, przed sta wia zbio r czy wska Ÿ nik roz woju ludz ko œci (HDI), ³¹cz¹cy ró ne miary i aspe kty stopy ycio wej, dochodu, edu - ka cji, poziomu zdro wia. USA zna j duj¹ siê dopiero na 13. mie j scu, za takimi kra jami jak: Nor we - gia, Austra lia, Kanada, Szwe cja, Bel gia czy Szwa j ca ria. Pol ska zaj muje 41. mie j sce, a Rosja 71. Osta t nia, na 158 mie j scu, jest Nige ria. 17 Nie wy klu czone, e st¹d bie rze siê du a czêœæ wspó³cze s nych neu roz. Wg Œw. Toma sza z Akwinu cz³owiek jest istot¹ obda rzon¹ móz giem i rêkoma, i dla tego spra wia mu natu raln¹ radoœæ wyko ny wa nie twó r czego, pro du ktyw nego zajêcia, w którym wykorzystuje jedno i drugie. E.F. Schu ma cher (1981), Ma³e jest piê kne, War szawa: PIW.

20 20 Jan Kabicz nych, budowy spó j no œci spo³ecz nej, har moni j nego roz woju. Rów nie w wy mia rze glo ba l nym zasady gospo darki spo³ecz nej mog¹ zmnie j szyæ Ÿród³a kon fli któw, umo li wiæ loka lny roz wój bazuj¹c na w³asnych zaso bach, w posza - no wa niu loka l nych war to œci i tra dy cji. Eko no mia spo³eczna przy czy nia siê do zmnie j sze nia naci sku na migra cjê za wszelk¹ cenê do kra jów roz wi niê tych. Eko no mia spo³eczna nie jest powro tem do gospo darki socja li sty cznej; jest uzupe³nie niem gospo darki ryn ko wej, tam gdzie jej mecha ni zmy zawodz¹; gdzie nastê puje mar no tra w stwo ludz kiego poten cja³u, ska zuj¹ce tysi¹ce ludzi na marazm, biedê i wege ta cjê. Zamiast przy mu so wej migra cji za prac¹ do miast lub za gra nicê, sku t kuj¹cej roz dzie le niem rodzin i dzieci (dra mat pol skich eurosierot ), przedsiêbiorczoœæ spo³eczna mo e daæ pracê oraz produkcjê dóbr i us³ug dopa so wan¹ do loka l nych potrzeb, które prze cie s¹ inne ni potrzeby boga tych wiel ko mie j skich rejo nów. Two rzy to loka lny popyt i o y wie nie gospodarcze, wzrasta aktywnoœæ spo³eczna w wielu wymiarach, powstaje kapita³ ludzki, który jest wa nym ele men tem roz woju spo³ecz nego. Isto tne jest tu dosto so wa nie nowo cze s nych tech nik i skali pro du kcji do ma³ych loka l nych roz mia rów i potrzeb, oraz dopa so wa nie ich do poziomu zaso bów i kwa li fi ka cji si³y robo czej, by to praca by³a dla ludzi, a nie na odwrót. God nymi naœla do wania s¹ tu doœwia d cze nia bry ty j skiej agen cji Inter me - diiate Tech no logy Deve lo p ment Group (ITDG), która pomaga okre œliæ, jakie tech no lo gie s¹ dostê pne i usze re go waæ je w zale no œci od sto p nia kapita³och³onno œci i pra coch³onno œci od naj bar dziej pry mi ty w nych (wyma - gaj¹cych tylko naj pro stszych narzê dzi i umie jê t no œci), a po naj bar dziej z³o one i kapita³och³onne Wiê cej o dzia³alno œci ITDG na: