a r c li i tek fu i Imi «łomnic fmo

Transkrypt

1 a r c li i tek fu i Imi «łomnic fmo architektura i budownictwo L. 1 ' - hrchitektiini i budownictwo architektura i budownictwo Architektura i budownictwo architektura i budownictwo Architektura i budownictwo architektura i budownictwo Architektura i budownictwo \\rchitektura i budownictwo ii rcli i tektura i budownictwo architektura i budownictwo architektura i Budownictwo architektura i budownictwo architektura i budownictwo architektura i budowniriwo architektura- i budownictwo architektura i budownictwo architektura i budownictwo architektura i budownictwo architektura i budownictwo architektura i budownictwo architektura i budownictwo irchitoktura i budownictwo irchitektura i budowoielwo architektura i budownictwo irchitektura i budownictwo architektura i budownictwo architektura i budownictwo irchitektura i- budownictwo irchitektura i budownictwo irchitektura i budownictwo irchitektura i budownictwo irchitektura i budownictwo archi tekt u W A R i l A W A architcktóra i outro wmci? irchitektura i budowni a.*»» Z

2 EGZYSTUJE O D 1875 R O K U. EGZYSTUJE O D 1875 R O K U - F A B R Y K A M A T E R J A Ł Ó W I Z O L A C Y J N Y C H GUDRONIT" Wl. Ciszewski bud. W A R S Z A W A, KRAK.-PRZEDMIEŚCIE 17. TELEFON i Zabezpieczenie budowli od wilgoci. Niszczenie grzyba drzewnego w budowlach. Konserwacja drzewa. Krycie dachów i tarasów nowoczesnemi materiałami i sposobami. Izolacja mostów. Roboty asfaltowe. Dostawa wszelkich materjałów izolacyjnych własnej produkcji. Q7KT A QlINl4lY 1)0K0NSTRUKCYJ olhhtl u U lii 1A ż e la z o - b e t o n o w y c h T-wa ST. GOBAIN, C H A U N Y ET CIREY FABRYKA LUSTER - PRZEDSIĘBIORSTWO ROBÓT SZKLARSKICH 1 A W Q7f TI f WARSZAWA> NOWY-ŚWIAT 5 9 stropy łd b c to w c j^ to.o w a n ic m J j i j L I, i m L j U I i v TELEFON 7 65~94 i 7 65~32 Składnica przyborów kreślarskich i zakład wyświetlania rysunków oraz oprawy planów A L B I N Z A B O R S K I W ARSZAW A, W ID O K 22 T E L E F O N W Y Ł Ą C Z N A S P R Z E D A Ż papierów światłoczułych, utrwalanych na sucho, jedynej krajowej wytwórni papierów światłoczułych O Z A L 1D właśc. O T T O N SÓDERSTRÓM, Łódź G E N E R A L N E P R Z E D S T A W IC IE L S T W O maszyn do wyświetlania i utrwalania rysunków oraz: planów wszechświatowej fabryki R. R E I S S W L E IB EN W ER D A K A T A L O G I, C E N N I K I, P R Ó B K I O R A Z D E M O N S T R A C J E M A S Z Y N W R U C H U N Ą K A Ż D E Ż Ą D A N IE '. m m m m g g m b iw ^ m ^ m mm, ZAKŁADY PRZEMYSŁOWO-BUDOWLANE BRACIA HORN i RUPIEWICZ SPÓŁKA AKCYJNA Gm ach,,p. W. P. W. Budow ę wykonała firma B -C IA H O R N i R U P IE W IC Z S. A. W A R S Z A W A. ZARZAD: 4r W A R S Z A W A, M A Z O W IE C K A 7. TELEFON > FABRYKA: L U D N A 6/8.

3 N A G R O D Z O N Y Z Ł O T E M I M E D A L A M I : na Wystawie Budowlanej V I T a rg ó w W sc h o d n ic h w e L w o w ie 1926 roku i na p ó łn o cn ych D ru g ich T arg ach w W iln ie w 1930 roku. HYDROFU GE CASTOR zabezpiecza od przeciekania, wstrzymuje ciśnienie W O D Y we wszystkich przypadkach, jako ttttt n r t p T to: izolacji rezerwoarów, murów, kanałów, basenów, tuneli, tarasów, fasad, I L O U U I szczytów i fundamentów. H Y D R O F U G E C A S T O R PRZEDSIĘBIORSTW O BUDOWLANE M A U R Y C Y KARSTENS W L ondynie przy placu P iccadilly C lrcur, największa z istn iejących kolej p odziem n a została uszczeln ion a H Y D R O F U G E C A S T O R E M. S P R Z E D A Ż w W arszaw ie K o szyk o w a 7, tel W K ra k o w ie : ul. K lep arz 5, B iu ro C A S T O R. tel W K a to w icach : inż. K a z im ie rz W re to w sk i, G en, Z ajączka 19, tel W W iln ie, B iu r o H a n d lo w e M. Ja n k o w s k i, S -to Ja ń s k a N r. 9. ZNACZNE OBNIŻENIE KOSZTOW BUDOWY W ykonan ie stropu ISTEG ( m 2) przy b u d o w ie d om u o ficerskiego w W arszaw ie, K oszykow a 79 z polecenia Funduszu o. S T R O P Ż E L B E T O W Y 1S T E G C H R O N I O N Y P A T E N T E M TAŃ SZY OD ST R O P Ó W KLEINA O 2 5 % TAŃ SZY OD ST R O P Ó W ŻELBETOW YCH ŻEBROW YCH O 15% P OLS TROP SPÓŁKA D LA BUDOWY S T R O P Ó W ŻEL.-BET. LWÓW, UL. STASZICA 8. TEL WŁAŚCIWOŚCI: o g n i o t r w a ł y, m a ł a w y s o k o ś ć K O N S T R U K C Y JN A, L E K K I ( t 8 0 kg/m -), SZYBKI W W Y K O N A N IU, N IE W S T R Z Y M U JE B IE G U R O B Ó T M U R A R S K IC H, N IE W Y M A G A D E S K O W A N IA A N I STEM PLO W AN IA Na żądanie kosztorysy i porady bezpłatnie. EKSPOZYTURA N A W A R S Z A W Ę I W O J E W Ó D Z T W O W A R S Z A W S K IE PR ZE D S IĘ - B IO R S T W O R O B Ó T I N Ż Y N I E R Y J N O -B U D O W L A N Y C H A. R E I N B E R G i J. S P IE G E L INŻYNIEROW IE Warszawa, ul. Wspólna 54. Tel ,283-18, I

4 HERAKLITH W IL L A P. A R P A D A C H O W A N C Z A K A W Ł O C H O W IE O B O K W A R S Z A W Y. P rojektow ał: lnx.~w aclaw W eker (K onstrukcja : ściany zewnętrzne 1 działow e z heraktlthu) Szkielet: drzew o (Czas budow y : 4 tygodnie). Stosowanie płyt budowlanych i izolacyjnych H E R A K L IT II urzeczyw istnią wszelkie wymogi nowoczesnej techniki budownictwa m ieszkaniowego. W ysoce izolacyjne, ognio i-wilgocioodporne, nieakuslyczne i wolne od robactwa płyty h erak lilh o w e,'k ló ren ii okłada się szkielet, wbudow uje się rekordowo szybko, i dzięki strukturze swej tworzą wraz z konstrukcją monolit ojnieograniczonej trwałości. W ysoka zdolność izolacyjna zezwala na zastosowanie cienkich ścian przy pelnem zabezpieczeniu ciepłoty m ieszkań, oszczędzając tem sam em, dzięki specyficznej lekkości płyt na kosztach fundam entów i konstrukcyj nośnych. Budownictwo heraklithow e wprow adza w budowę dzięki wielkiem u a poręcznemu form atowi płyt nieznaczną tylko ilość wody, temsamem są domy heraklithow e bezw zględnie suche i natychm iast zam ieszkalnc. T yn ku i zapraw y zużywa budownictwo heraklithow e jed yn ie 1/20 część w porównaniu do budownictwa z cegły. Tem sam em są budynki z heraklithu 'natychm iast po wykończeniu suche i zainicszkalne, am ortyzują się więc znacznie szybciej. P O W Y Ż S Z A W IL L A W Y K O N A N Ą Z O S T A Ł A W Z U P E Ł N O Ś C I D O K L U C Z A W C IĄ G U 4 T Y G O D N I. Prosimy ż ą d a ć bezpłatnych szczegół, wyjaśnień, prospektów i kart konstrukcyjnych od autory zowanych reprezent.: N A WOJEWÓDZTWA: W A R S Z A W S K IE, P O Z N A Ń S K IE, Ł Ó D Z K IE, L U B E L S K IE, K IE L E C K IE, B IA Ł O S T O C K IE, O B S Z A R G Ó R N E G O Ś L Ą S K A I P O M O R S K IE : Firm a T ow.-h an dl.-p rzcm. M ieczysław Zagajski S. A.., ul. Żóraw ia 3. O ddziały: K atow ice, ul. M ickiew icza 12. Łódź, ul. Sienkiewicza 53. N A WOJEWÓDZTWA: K R A K O W S K IE I Ś L Ą S K C IE S Z Y Ń S K I: Firm a E d. Rzcchaczek, Bielsko obok Białej, G raniczna j. N A WOJEWÓDZTWA: W IL E Ń S K IE, N O W O G R Ó D Z K IE, P O L E S K IE I W O Ł Y Ń S K IE : Firm a G. Piotrow ski, W ilno, ul. H olendernia 2, m. 4. N A WOJEWÓDZTWA: L W O W S K IE, T A R N O P O L S K IE I S T A N IS Ł A W O W S K IE : Firm a Bracia M und we Lw ow ie ul. Sykstuska 23. II

5 S O W P O L T O R G W W A R S Z A W I E G E N E R A L N E p r z e d s t a w i c i e l s t w o T O W A R Z Y S T W A A K C Y J N E G O S O j W P O L T O R G W M O S K W I E S P Ó Ł K A Z O G R A N IC Z O N Ą O D P O W IE D Z IA L N O Ś C IĄ WARSZAWA, S-TOTKRZYSKA 27, TELEFON Dostarcza: Uralski magnezyt kaustyczny Chlorek magnezu Talk Azbest Do podłóg ksylolitowych i t. p. OBRABIARKI DO DRZEWA n a jn o w s z y c h m o d e li, w /g o s ta tn ic h w y m a g a ń t e c h n ik i z całk o w ite m u rz ą d z e n ie m d la s to la r ń, ta r t a k ó w e tc., o ra z p o je - d y ń c z e m a s z y n y -d o s ta rc z a n a n a jd o g o d n ie js z y c h w a ru n k a c h T o w a r z y s t w o A k c y jn e Z a k ła d ó w Ż E L A Z N Y C H 1 S T A L O W Y C H DAW NIEJ GEORG FISCHER FABRYKA MASZYN RAUSCHENBACH, SC H A F F H A U SE N (SZWAJCARIA) N a sz e Z a k ła d y ro z p o rz ą d z a ją s p e c ja ln ie w y s z k o lo n y m i in ż y n ie r a m i - te c h n ik a m i, p o c h o d z ą c y m i z P o ls k i, d z ię k i zaś s t u le t n ie m u d o ś w ia d c z e n iu fa b r y k a je s t w m o ż n o ś c i u d z ie la ć o d p o w ie d n ic h p o r a d te c h n ic z n y c h. K O R E S P O N D E N C J A W E W S Z Y S T K I C H J Ę Z Y K A C H A dresow ać:+ G F + Schaffhausen, Schweiz. ' Ś W IE Ż O J O P U Ś C IŁ O I P R A S Ę W Y D A W N I C T W O A D M IN IS T R A C J I p r ;z e ;g l ą d u m i e r n i c z e g o ( W A R S Z A W A, U L. Z Ł O T A 29 M. 6. T E L ) PRAWO BUDOWLANE I ZABUDOWANIE OSIEDLI (ZBIÓR P RZEPISÓW DOR. 1931) C E N A 10 Z Ł. D la P P. P r e n u m e r a t o r ó w c z a s o p is m a Architektura i Budownictwo 10 /0 ra b a tu. W y d a w n ictw o o b ejm u je 40 różn ych u staw (d ek retó w ), w zględnie rozporządzeń z 38 egz. D zien n ik a U sta w, k tó rych koszt w ynosi około 30 zł. W yd aw n ictw o to zaw iera: dekret Pana Prezydenta Rzeczyp o sp o litej o p raw ie b u d o w la n e m i zab u d ow an iu o sied li, w szystkie rozporządzenia w ykon aw cze oraz w szystkie te przep isy u zu p ełn iające (ustaw y, d ekrety i rozporządzenia), które m ają bezpośredni zw iązek z dziedziną prac bu dow lanych i zab u d o w an iem o sied li. T A M Ż E DO N A B Y C I A : W s z e lk ie w y d a w n ic tw a z z a k r e s u m ie r n ic t w a, k a ta s tru, r e fo r m y a g r a r n e j, fo t o g r a m e t r ji. P a p ie r d o p la n ó w m ie r n ic z y c h i t e c h n ic z n y c h. F o r m u la r z e g e o d e z y jn e (p o m iar k ątów, w zory tach ym etryczn e, n iw elacyjn e i t.p.), p a r c e la c y jn e (um ow y ku pna sprzedaży gru n tó w, p o d an ia i kw estjon ar- jusze do B anku Rolnego i t. d.). NIEŚCIERALNE, NIEPRZEPUSZCZALNE P O W Ł O K I D O ULIC, D ZIE D ZIŃ C Ó W, P O D Ł Ó G, SILO SÓ W, IZOLACJI I T. P. DJAMENTOBETON Prof. KLEINLOGLA STALOBETON P R Z E D S T A W IC IE L S T W O G E N E R A L N E Szym on WEGMEISTER P R Z E D S IĘ B IO R S T W O B U D O W L A N E W A R S ZA W A, W SPÓLNA 47, TEL III

6 TOWARZYSTWO SOSNOWIECKICH FABRYK R U R i Ż E L A Z A s A k c. W A L C O W N IE I R U R K O W N IE W Y R A B IA J Ą : RURY ŻEBROWE KUTE SYST. FAVIER do ogrzewania i chłodzenia RURY SPŁUCZKOWE (KLOZETOWE) WSZELKIE INNE RURY PROSTE I GIĘTE oraz łączniki do wodociągów i kanalizacji i t. p. R U RY SPA W A N E ELEK TRYCZN O ŚCIĄ do przewodów elektrycznych, mebli iinn. celów RURY SZCZELINOWE do ogrodzeń, barjerek, łóżek i t. p. SŁUPY RUROWE, BECZK I ŻE LAZN E ODLEWY ELEKTROST ALO WE ŻELAZO uniwersalne, kalibrowe, walcówka BLACHY normalne i specjalne. Biuro Sprzedaży: Warszawa, Moniuszki 10 P R Z E D S T A W I C I E L E : T-wo KERN - J. ANTCZAK Kraków, Lwów, Borysław J. SZW ARZ Gdańsk, Hopfengasse Nr. 89 Poznań, Ratajczaka Nr. 16,, Gdynia, Szosa Gdańska ARMATURY DLA N O W O C Z E S N Y C H GMACHÓW INFORMACJE PO R ADY PROJEKTY CELOWEGO OŚWIETLENIA W NĘTRZ B r a c i a BORKOWSCY Z A K Ł A D Y E L E K T R O T E C H N I C Z N E SP. A K C. W A R S Z A W A, J E R O Z O L I M S K A & IV

7 1. A r c h. A n t o n i D y g a t (W a rs z a w a ). G m a c h P o ls k i e j W y t w ó r n i P a p ie r ó w W a r t o ś c io w y c h w W a rsz a w ie G M A C H P O L S K I E J W Y T W Ó R N I P A P I E R Ó W W A R T O Ś C I O W Y C H Gmach ten, zaprojektowany w latach 1925 i 1926 przez arch. Antoniego Dygata, wzniesiony został w roku. Jest jedną z najw iększych budowli W arszawy nowoczesnej, i przez swe proporcje, rytm i w ym iary stanowi od strony W isły i Żoliborza silny akcent N ow ego Miasta, na którego krańcu się znajduje. Gmach ten wznosi się na terenach o powierzchni ca nv, między ulicami Zakątną, Zakroczym ską, Sanguszki i Rybakam i. W stanie dzisiejszym stanowi dopiero połowę możliwej rozbudowy W ytw órni na danym terenie. Plac ma kształt czw oroboku nieprawidłowego o powierzchni falistej, przyczem poziom narożnika ul. Zakroczym skiej i Sanguszki jest o 10 m. w yższy od poziomu narożnika ul. Zakątnej i R ybaków. Zadanie program ow e w ym agało orjentacji sal drukarskich m ożliwie śoiśle na północ. A u to r więc usytuował gmach pod kątem do ul. Sanguszki, zaś układ całości rozwiązał w kom pozycji, którąby określić m o żna, jako nieprawidłowo sym etryczną, z osią zasadniczą, skierowaną na środek b. fortu na terenie parku Traugutta, położonego z drugiej strony ul. Sanguszki. Zgodnie z klasycystyczną tendencją autora, na tej osi kom ponuje się, w około głównego podwórza, założenie centralne gmachu (dyrekcja i działy gospodarczo-m anipułacyjne), od którego na obie strony rozchodzą się skrzydła: sal drukarskich oddziału papierów wartościowych z jednej strony i sal oddziału druku banknotów z drugiej. Dla ułatwienia kontroli gmach posiada jeden dostęp na głównej osi przez bramę z furtką, nie przeryw a- 85

8 Dacii części centralnej gm achu. Sytuacia 1 i 250C. E lew acja o d ul. Sanguszki* 2 4. Arch. Antoni Dygat (Warszawa). Gmach Polskiej W ytw órni Papierów W artościow ych w Warszawie. 86

9 5 6 Arch. Antoni Dygat (). Gm ach Polskiej W ytw órni Papierów' W artościow ych w Warszawie. 87

10 7 8. A r c h it e k t A n t o n i D y g a t. F r a g m e n t y s ie n i i k o r y ta r z a w c z ę śc i d y r e k c y jn e j g m a c h u P o ls k ie j P a p ie r ó w W a r t o ś c io w y c h w W a rsz a w ie. W y t w ó rn i jącej jednostajności ogrodzenia kratowego terenu. N aw prost bram y znajduje się głęboki podcień z od- dzielnemi wejściami: do sieni i schodów dyrekcyj- nych, do sal kontrolnych, stanowiących wejścia dla personelu obu oddziałów, z dwóch stron drugiej bramy, prowadzącej na podwórze, i do pomieszczeń straży. Specyficzny charakter przeznaczenia gmachu nie pozwala nam ujawnić szczegółowych jego rzutów. Z samego jednak planu sytuacyjnego m ożem y ocenić jasność i celowość w rozkładzie ogólnych części gmachu. Sale drukarskie mają rozpiętość 8 i 9 m etrów, a stropy wszystkich trzech kondygnacyj nad parterem obliczone są na ciężar użytkow y kg. na m 2. Zewnętrzna, jak zresztą i wewnętrzna architektura gmachu jest ścisłym wyrazem jego konstrukcji: ustroju ciągłego żelbetowego z wypełnieniam i cegłą dziurawką, oprócz fasady północnej, która poza parapetami okien, parterem i poddaszem, składa się ze słupów, rozdwojonych od wewnątrz i wysadzonych na zewnątrz, i otw orów okiennych w ramach żelaznych. Dwie szpary dylatacyjne przecinają gmach w dwóch miejscach. 9. S y s t e m w e n t y la c ji w s a la c h d r u k a r s k ic h. 88

11 Fasada gm achu jest w ypraw iona terrazytem. W szystkie okna są żelazne. Posadzki z klepki dębowej na lepniku. Stopnie klatki schodowej dyrekcyjnej obłożone m arm uram i krajowem i. Konstrukcję obliczał inż. W acław Pawłowski, który był kierownikiem działu statycznego w biurze arch. Dygata. Biuro to opracow ało w szystkie projekty i ry sunki w ykonaw cze. K ierow nictw o robót strony architektonicznej prowadził arch. D ygat; stronę gospodarczo-techniczną i rachunkową miał w swej pieczy dział techniczny Banku Polskiego. Budow ę przep row adziła fir m a B - c ia H orn i R u p icw icz w p rzed siębiorstw ie ogólncm. Instalację centralnego ogrzewania i w entylacji firm a D rzew iecki i Jeziorań sk i". Instalację w od o ciągow o-kanalizacyjną w y k. firm a In stalato r, zaś instalacje elektryczne w y k. firm a P olskie T o w arzystw o E lek tryczn e". A paraturę sygnalizacyjną i telefoniczną dostarczyła firm a Siemens i S -k a ", w in d y firm a F lo h r", drzw i i instalacje skarbcow e firm a G o tsch a lk i firm y zagraniczne. Pod częścią fundam entu bito pale Raym onda. K rycia i izolacje dachów bitum iną i aquisolcm w y k. f. O rlo - ro g ". O szklenie w yk. f. Ja n Szulc", okna żelazne w itrażow e, główne drzw i wejściowe żelazne ozdobione miedzią, balustra- E r a m a z fu r t k ą w e jśc io w ą. dy mosiężne na schodach i tarasie w yk. 1. M io t". Bram a i fu rtk i m osiężne zawieszone na slupach konstrukcyjn ych w yk. f. H. Z ieleziń ski", wlaśc. inż. K ornel K ubacki. Podw órze wyłożone stalobetoncm syst. prof. Kleingolda przez f. S z y mon W cgm eister". Prace m alarskie zew nętrzne i w ew nętrzne w yk. f. Ja n B erg er". M aterjaly izolacyjne do fundam entów dostarczyła f. G u d ro n it", W l. Ciszew ski. W ypraw a fasady zapraw ą T e rra z y t. Z akl. Przcm. T e rra z y t" , Arch. A ntoni Dygat. Krata, okalająca gmach Polskiej W ytw órni Papierów W artościowych w Warszawie. 89

12 W labiryncie modernistycznych teoryj architektonicznych, będących zazwyczaj ekskluzywną i dogmatyczną rozbudową któregokolwiek z czynników niezmiernie skomplikowanego zagadnienia architektury, daja się zauważyć obecnie liczne głosy o tonie bardziej spokojnym, ale o ileż głębszym i istotniejszym. Restytuują się, tak dotąd' lekceważone, praw a człowie/ea, całego człowieka. Miernik dzieł architektury przesuwa się na naszych oczach z cech wtórnych, ja k ekonomja, funkcjonalizm gospodarczy racjonalizm rzutu, w ym agania konstrukcyjne, z żonglerki pojęciami abstrakcyjnemi, lub zaczerpniętemi z dziedzin obcych, jak mechanika, industrja i t. p., do ducha architektury, do wartołci momentu u>trusrenioujego. i daje się to zauważyć u.leaderów, u twórców architektury nowoczesnej. Corbusier żąda od architektury poatyczności, Ozcnfant liryki, Wright radości, piękna, Loos rzetelności... I\a ostatnim Kongresie Architektury Nowoczesnej w przemówieniu W altera-gropiusa uderza komentowanie słow a dom racjonalny" przedewszystkiem to sensie psychologicznym i społecznym. Proces uwspółcześnienia architektury z peryferji zagadnienia zaczyna sięgać rdzenia sprawy. W rozumieniu wielkiej wagi tego zjawiska. Redakcja uw aża za stosowne podać w tej sprawie szereg' gfosóiu najwybitniejszych przedstawicieli opinji architektonicznej. W każdym bądź razie, zestawienie chociażby dwu sądów: Wright a w numerze poprzednim, i Loos a, tu numerze obecnym, pozwala nam skonstatować odległość jakościową gatunku myśli, jaka dzieli je od lansownego u nas jeszcze w roku ubiegłym równie pompatycznego, jak płytkiego sadu, jednego z przedstawicieli naszej architektury modernistycznej: a u kład tych elemencótu (architektury) organizowany jest na nową zupełnie skalę: już nie skalę łokcia..., ani nawet na skalę F ID JA S Z A, ale na skalę motoru (Szymon Syrkus Tem po architektury, Praesens N r r. Zestawienie jest pouczającej. Redakcja. A R C H I T E K T U R A *) ADOLF LOOS Jezioro alpejskie, błękitne niebo, zielona woda, w szystko jest spokojne i czyste. O błoki i góry odbijają się w toni, a także domy, zagrody i kaplice, które w ydają się nie dziełem rąk ludzkich, lecz tw o rami tej samej pracowni boskiej, co góry i drzewa, obłoki i błękit nieba. Lecz cóż to? Fałszywa nuta mąci ten akord. Między domami wieśniaków jakaś willa w yróżnia się zgrzytliwie i niepotrzebnie. T o dzieło architekta. A rch i tekta dobrego, czy złego? N ie wiem... Czemże to się dzieje, że dzieło architekta, dobrego lub złego, bruka jezioro? Chłop go nie kala, ani inżynier, który zbudował tor kolejow y nad brzegiem, ani statki, wykreślające brózdy na jasnem zwierciadle wód. A rchitekt zaś, dobry lub zły, odwrotnie, zaśmieca toń. Bo architektowi, jak przeważnej ilości m ieszkańców miast, brak kultury. Chłop, któ ry ją posiada, jest nieomylnie pewny swej spraw y. Mieszkaniec miasta zaś jest człowiekiem, w yrw an ym z gruntu. K ulturą nazyw am tę *) L 'a rc h ite c tu re d 'a u jo u rd 'h u i", jn 2. B ou lo gn e (Sein e), równowagę między człowiekiem wewnętrznym i człowiekiem zewnętrznym, która jest warunkiem wszelkiej myśli i wszelkiej rozumnej czynności... Flistorja ludzkości nie znała epok bez kultury. Pierw szymi, którzy to stw orzyli, byli mieszkańcy miast z drugiej połow y X IX w. D o tego czasu kultura wzrastała i rozszerzała się, jak piękna uregulowana rzeka. Ludzie znali tylk o chwilę obecną, nie zaglądając ani naprzód, ani wstecz. W ówczas zjawili się fałszywi prorocy. Powiedzieli: Jakże nasza epoka jest uboga i brzydka i bezradosna! I zebrali szczątki wszelkich kultur, stłoczyli je w muzeach i rzekli: Żyliście dotąd w poniżeniu i brzydocie. Patrzcie, oto jest piękno. W muzeach tych znalazły się meble, które b y ły jako dom y z kolumnami i gzymsami, był aksamit i był jedwab, i przedewszystkicm były ornam enty... N ie znalazł się nikt, k tob y uczynił to proste spostrzeżenie: ze wzrostem rozw oju ku ltury zmniejsza się znaczenie ornamentu. Stopień kultury danego narodu ęceniam y stopniem p rostoty przedm iotów 90

13 użytkow ych. Papuas pokryw a ornam entam i wszystko, co mu wpadnie w ręce: swoją twarz, swe ciało, swój luk i wiosła. U nas jednak tatuowanie jest objawem degeneracji i spotyka się tylko u krym inalistów i w ynaturzonych arystokratów. C złow iek kulturalny tern się różni od m urzyna, że woli twarz nietatuowaną... G otyk? W yprzedziliśm y ludzi gotyku. Renesans? W yprzedziliśm y go. Staliśmy się bardziej delikatni, bardziej wym agający. N ie m am y już dość mocnych nerwów, aby móc pić z rogu z kości słoniowej, z w y rzezaną na nim bitwą amazonek. N ie m am y już w irtuozów zdobnictwa. Dzięki Bogu! M am y zato symfonje Beethovena. N ie m am y świątyń pstro zabarwionych, jak Partenon, na czerwono, zielono i biało. Nie, lecz poznaliśm y piękno nagiego kamienia... Prawo dobrze znane: każde dzieło sztuki powstaje z wewnętrznej konieczności tak imperatywnej, że w ykluczającego w tręt z obcego rodzaju sztuki. Powieść, z której łatw o m ożna zrobić dramat, jest powieścią albo dramatem chybionym. Obraz, któryby można reprodukować w postaci rzeźby z wosku, jest obrazem złym i zabraniam Muzeum G revin tak traktować Zachód Słońca M onet a lub akw aforty W histler a. Ale niema nic rów nie wstrętnego, jak w y k o nanie w kamieniu, żelazie albo szkle pięknego ry sunku architekta. Cecha rozpoznawcza pięknego dzieła architektonicznego: sprowadzone do dwóch w ym iarów przestaje w yw oływ ać wrażenie. W yo braźm y sobie, że niezwykle piękny gmach Renesansu, pałac Pittich został skreślony z naszej pamięci i że doskonały rysow nik przedstawiłby go jako projekt na konkursie. Ju ry kazałoby go zam knąć... Druga połowa w. X IX pełna była niekulturalnego k rzyku: nie m am y stylu. Jakiż błąd i co za głupota! W łaśnie ta epoka miała styl bardziej określony i bardziej odrębny, niż wszystkie epoki poprzednie, stwo- ' rzyła w yjątkow ą odmianę w kronikach architektury. Lecz fałszywi prorocy, jak zw ykle, pomieszali styl z ornamentem. G dybyśm y ogołocili z ozdób w szystkie dom y, nowe czy stare, to z trudem m oglibyśm y odróżnić dom z w. X V I od domu z w. X V II, ale każdy na pierwszy rzut oka rozpozna dom z wieku X IX... Styl X X w. jest całkiem inną sprawą. Otacza nas m nóstwo przedm iotów, będących najczystszym wiekiem X X -y m. Są to przedm ioty, wyrabiane przez robotników niezależnych, którym i się jeszcze nie zaopiekowano. A więc kraw cy, szewcy, w yrobn icy narzędzi precyzyjnych; jednem słowem, ci wszyscy, co uniknęli przeflancowania przez reform atorów, któ rym te zaw ody nie w ydały się dość znaczące, aby je zaprosić do korzystania z ich reform. T o są szczęśliwe w yjątki. Z tych resztek, przed 14 laty, mogłem rekonstruować stolarkę współczesną, taką, jakąbyśm y mieli, gdyby architekci nie wścibiali do niej swego nosa. Zabrałem się do tej pracy, jako artysta. Z drżeniem czeladnika zbliżyłem się do człowieka w błękitnym fartuchu i z szacunkiem prosiłem o nauczenie mnie jego sekretu. Gdzieniegdzie bowiem przy w arsztatach przechowały się jeszcze dobre stare tradycje, ukryw ające się w stydliw ie przed oczami architektów. I kiedy robotnicy zrozumieli, że jestem jednym, z nich, że nie zamierzałem razem z rysow nikam i rugować drzewa, które kochali, że nie byłbym w stanie packać na zielono lub fioletow o szlachetnego naturalnego koloru drzewa, duma zawodu do nich powróciła, przypom nieli sobie tradycje, odłożone nabok, i widziałem przepełniającą ich serca nienawiść do swych prześladowców. W ten sposób poznałem kunszt współczesnej boazerji w drewnianych panneaux, zakrywających rezerwoary starych W.-C.; znalazłem zam ki i okucia metalowe u w ytw ó rcy ku frów i u kupców fortepianowych. I odkryłem rzecz istotną: m iędzy stylam i r i 1800 zachodzi dokładnie taka sama różnica, jak między uroczystemi strojam i z r i z r. 1S00. Różnica nie jest wielka. Jedno było z niebieskiego sukna z guzikam i' złotemi, drugie z sukna czarnego z guzikam i czarnemi. Ubranie czarne jest ściśle w stylu naszej epoki, nikt temu nie zaprzeczy. W ym kn ęło się bowiem reform a torom, którzy nie uważali go za godne uwagi. T y lk o dlatego m am y ubrania w stylu naszej epoki, m y, którzy nie posiadam y dom ów współczesnych. G d y miałem zaszczyt być pow ołanym do zbudowania domu, rzekłem sobie: jeżeli w ciągu stu lat dom mój się zmienił, to właśnie tyleż, a w każdym razie nie więcej, co kształt naszych ubrań. P rzyjrzałem się więc, jak budowano w dawnych dobrych czasach, i stwierdziłem, że z wieku na wiek zauważyć się daje emancypacja od ornamentu Postanowiłem więc nawiązać łańcuch w tern miejscu, gdzie go zerwano. I aby pozostać w linji rozwojowej, musiałem bardzo silnie uprościć ornamentacje. Guziki złote zastąpiłem czarnemi. Dom współczesny nie powinien się w y różniać, zwracać uwagi. C zyż nie sformułowałem tej zasady: najlepiej ubranym człowiekiem, kostjumem najbardziej nowoczesnym, jest ten, któ ry najmniej zw raca na siebie uwagę... M ogą mi zarzucić, że architektura jest sztuką, a krawiectwo nią nie jest. Mój Boże, dobrze, zgadzam się chwilowo, ale czyż nigdy nie zauważyliście harmonji, jaka zachodzi w każdej epoce m iędzy strojem człow ieka a wyglądem dom ów? C zyż kostjum średniowieczny nie odpowiadał stylow i gotyckiem u, zaś pen

14 ruka à marteaux stylowi W ersalu? N ależy więc, aby i domy nowoczesne zgadzały się z naszym ubiorem. Boicie się jednostajności? Lecz czyż stare dom y nie były jednostajne w tym samym czasie i tym samym kraju? B y ły niemi do tego stopnia, żc ta jednostajność um ożliwiła nam obecnie ich klasyfikację, p rzyznanie im stylu i narodowości. N ieznana była dawnym mistrzom ta próżność nerwowa, niepotrzebna nerwowość, która pcha każdego architekta do robienia czegoś innego, niż sąsiad. T o były tradycje, które ustalały form y, nie zaś form y, które zm ieniały tradycje N ależy zaznaczyć, że starzy m istrzowie bynajmniej nie trzym ali się tradycji na ślepo, za wszelką cenę. W raz z nowemi potrzebam i, nowemi zadaniami, nową techniką, łamało się praw o i odnawiały form y. Ludzie każdej epoki byli zespoleni z architekturą swego czasu. K ażdy nowy dom podobał się wszystkim. Dzisiaj dom now y podoba się tylko dwóm osobom: właścicielowi i architektowi. Dom powinien podobać się wszystkim. T o odróżnia go od dzieła sztuki, które nie ma obowiązku podobać się każdemu. Dzieło sztuki jest sprawą pryw atną artysty. Dom zaś nie jest sprawą prywatną. Dzieło sztuki powstaje nic dlatego, żeby ktokolw iek czuł jego potrzebę. Dom odpowiada pewnej potrzebie. A r tysta nic jest odpowiedzialny przed nikim ; architekt jest odpowiedzialny przed wszystkimi. Dzieło sztuki w yryw a ludzi z ich błogostanu. Dom właśnie służy dla w ygody. Dzieło sztuki jest z istoty swej rew olucyjne, dom konserwatywny. Dzieło sztuki myśli o przyszłości, dom o teraźniejszości... W takim razie dom nie jest dzieleni sztuki? A rch i tektura nie jest sztuką? Trudno, należy się z tern pogodzić. T y lk o mała cząstka pracy architekta należy do dziedziny sztuk pięknych: grobowiec i pomnik. Cala reszta, w szystko, co jest użytkow e, co odpowiada jakiejś potrzebie, winno być wykreślone ze sztuki. Kiedy wreszcie zrozum iem y, że sztuka jest poza użytkowością- gdy w ykreślim y z naszych słowników termin sprzeczny i kłam liw y sztuki stosowanej, będziemy bliscy odkrycia architektury naszego czasu. A rtysta jest swoim własnym panem, architekt sługą społeczności. Pomieszanie sztuki z rzemiosłem zro biło ogromną krzyw dę sztuce i rzemiosłu *), krzywdę ogrom ną całei ludzkości... Prześladuje zaciekle artystę, starając się go osw oić, paraliżuje jego wysiłki. O no to oswaja artystę z podleganiem prawu w iększo *) Ż y w y m przykładem teg o tw ierdzenia m ogą słu żyć u nas w Polsce meble Ł a d u ", k tó rych charakterystyczn ie zdegenerowaną form ę m ieliśm y m ożność oglądać w Salonie Listopadow ym In stytutu Propagandy Sztuki w K am ienicy B aryczków (Przyp. Red.). ści. Ale artysta nie ma co robić z większością. Niema większości w jego państwie, które jest przyszłością... Dzieła architekta przemawiają do serca człowieka, budzą jego emocje. Zadaniem architekta jest w yw o ływ ać w rażenia właściwe. Pokój powinien być p rzyjem ny, dom uśmiechać się do przechodnia, zapraszając do wejścia. Gm ach trybunału winien w yw o ły wać wrażenie gestu prawa, które grozi, albo przestrzega. Bank powinien nam m ów ić: złóż swoje pieniądze, będą dobrze przechowane. Dla wyrażenia tych wrażeń, architekt nie ma potrzeby w ynajdyw ać nowego języka. Ja k pisarz, ma on m ówić, na swój sposób, językiem już ustalonym przez swych przodków. C hińczycy noszą żałobę na biało, my ją nosimy na czarno. O to dlaczego niemożliwością jest dla naszych architektów wyrażanie czernią radości i kom fortu. Jeżeli natrafim y w lesie na kopiec sześciu stóp długości i 3 stóp szerokości, zrobiony łopatą w kształcie piram idy, zatrzym ujem y się i jakby jakiś glos poważny nam m ówi: ktoś tu jest pochowany. O to sekret architektury. Nasza kultura opiera się całkowicie na antyczności klasycznej; nasza architektura na architekturze rzym skiej, nic na to nie poradzim y. Nasz sposób myślenia i czucia pochodzi od R zym ian. O d nich to nauczyliśmy się myśleć społecznie i powściągać nasze namiętności. T o nie przypadek, że Rzym ianie okazali się nieudolni do wynalezienia porządku kolum n, nowego ornamentu. G recy, którzy wynaleźli ozdoby, byli indywidualistami, zaledwie umieli rządzić swoją gminą. R zym ianie stw orzyli porządek socjalny i administrowali całym światem. G recy całą silę w ynalazczości wkładali w wypracowanie profilu, który jest indywidualny; Rzym ianie w rzut poziom y, który jest społeczny. Rzym ianie byli odmienni od G reków, m y jesteśmy inni niż Rzym ianie. W szyscy w ielcy m i strzowie architektury nowoczesnej chcieli budować jak Rzym ianie. W iem y, że się łudzili. Epoka, miejsce, klimat pogm atwały bardzo szczęśliwie ich kalkulacje. A le za każdym razem, kiedy mali architekci próbowali w yjść poza tradycje, za każdym razem, kiedy ornament znów stawał się obfitszy, znajdował się mistrz, przypom inał rzym skie pochodzenie naszej architektury i naw iązyw ał nić. Ostatni z wielkich mistrzów stał na progu w. X IX : Schinkel. Zapom nieliśmy o nim. O by cień tej wielkiej postaci dosięgną! naszego przyszłego pokolenia architektów. ADOLF LOOvS, 92

15 i. W agon restauracyjny Bernina-Bahn w Engadinie. F o t. S k in cr. St. M oritz JAN KAR ŻEW SK I W S P Ó Ł C Z E S N A A R C H I T E K T U R A S Z W A J C A R S K A HOTELE I SANATORJA. N o w y sp o rtow y hotel w ysokogórski w Szw ajcarji odznacza się tern, żc pokoje południow e mają w erandy do kąpieli słonecznych (rys. i, 3, 4). Upodabnia to w ygląd zew nętrzny tych hoteli do dawnych ty pów dom ów sanatoryjnych. M am y w ięc ciekaw y p rzykład w p ły w u wym agań nowoczesnej m gjenÿ: m ody kąpieli słonecznych i leżakow ania na architekturę. Przestronne loggie zastępują wszędzie dawne balkoniki. Różnica organiczna m iędzy hotelem a sanatorjum polegać w inna na w ym iarach p o k o i: dla sportow ca w ystarcza koja sypialna, dla pacjenta, skazanego na w ielom iesięczny a nieraz i w ieloletni pobyt w sanatorjum, trzeba projektow ać pokoje większe. Ideałem tych pokoi z.loggiam i b yłob y takie rozw iązanie, żeby weranada nic zabierała słońca pokojow i. W arunek ten dotychczas nie jest naogół b ran y pod uwagę, p crw sze p róby w tym kierunku robią we Fran cji arch itekci A braham et Le M êm e w now obudow anem sanatorjum luksusow cm w Sabaudji. W ysiłki w spraw ie osiągnięcia dobrego oświetlenia pokoi z w e randami widać już w jednym z pierw szych sanatorjów w yso kogórskich w S z w ajcarji: Schatzalp nad D avos na wys m tr. n. p. m orza (rys. y), (K o respo n d en cja specjalna dla red. Architektury i Budownictwa") Dom ten nawiasem m ów iąc żelbetow y i płasko k ry ty zbudow any był w roku 1899 przez znakom itego architekta M axa Haefcl;i ego, sen., k tó ry w raz ze w spólnikiem Pfleghardt'em w ystaw ił dużo cennych budowli. W Schatzalp poziom podłogi w erandy przesunięty jest w sto sunku do poziom u pokoju o 30 ctm. 2 stopnie w górę, dzięki czem u w eranda m niej zaciem nia pokoje niższego piętra. System ten utrudnia jednak wystaw ianie łóżek na leżalnię, uniem ożliw iając ich w ysuw anie, to też nadaje się raczej do hoteli sportow ych. D ziełem P flegh ard t'a i H acfcli cgo z roku 1906 jest też inne typow e sanatorjum w D avos ludow e uzdrow isko kantonalnc o rzucie trzykro tn ie załam anym (rys. 6). D aw ny ten typ stosow any też u nas w Zakopanem u D łu skiego nie jest obecnie pow tarzany, planów się nic załam uje, najlepsze położenie pokoju względem słońca stosuje się dla w szystkich pokoi. T ak sam o, gd y idzie o sanatorja, przeżytkiem jest ulubione daw niej dla w zględów pseudo estetycznych rozczłon kow yw anie budynku na ryzality, przeciw nie, zupełne rów noupraw nienie pokoi daje siln y i szczery akcent podziału i dobrą rytm ikę. Zam iast m yśleć o ryzalitach, kolum nach i łukach dba się o sto- 93

16 2. R o z b u d o w a h o t e lu s p o r t o w e g o T s c h u g g e n w A ro s ie ro k. 3. R o z b u d o w a h o t e lu s p o rto w e g o E x e ls io r w A r o s ie r o k. 5. A r c h. M a x H a e f e li. S a n a t o r iu m Schatzalp r o k. 6. Arch: P f le g h a r d t &. H a e fe li. S a n a to r iu m k a n to n a ln e w D a v o s ro k. 4. A r c h. W ie d e r a n d e r s ( D a v o s ). H o t e l P a la c e >v D a v o s. R o k 1865, p r z e b u d o w a w r

17 sow anic jak najw iększych płaszczyzn szyb, o ja k najlepsze usłonecznicnic, o celow ość i zd row otność tych dom ów zdrow ia W spom inani o tern dlatego, żc w ostatnich latach zbudow ano, czy też naw et w budow ie u nas będące niektóre sanatorja sto sują jeszcze przestarzałe fo rm y i m etody. Jesteśm y w tej dziedzinie spóźnieni o dobre 20 lat, winę ponoszą, jak zw ykle,-przedewszystkiem klienci, k tó rzy zmuszają architekta do teatralności, fałszyw ego patosu i takich lub innych, m otyw ów, p ro w adzących w rezultacie do zachwaszczania arch itektu ry... Jed n ym z pierw szych napraw d ę now oczesnych sanatorjów w Szw ajcarji b yło zbudow ane w 1915 roku w A rosic A ltcin, dzieło arch. Schafcr et Risch z C h u r. W szystkie pokoje rów noupraw niono, odrzucono wszelkie załamania, ryzality, kolum ny i t. p. ozdoby. D om jest k r y ty strom o, co ze względu na zam arzanie rynien zew nętrznych i tw orzenie się niebezpiecznych sopli lodu nie okazało się praktyczne. Podaję następnie zdjęcia kliniki chirurgicznej kostnej La M oubra w M ontanie (rys. 8 12), zbudow anej w roku A rch. M uralt tw ierdzi, że p ro jek t jego zniekształcono w w ykonaniu, od którego autora odsunięto. Załam ania tarasów -pokładów, usiłujące w sztuczny i papierow y sposób osiągnąć efekty osiowe, są nieistotne i błędne. Płaszczyzny okien dobre. T arasy przed p o k o jam i. uskoki w w a runkach górskich, ze względu na trudność usuwania śniegu, niepraktyczne (rys. 10). 7. A r c h.: S c h a e f e r &. R is c h. S a n a t o r ju m A lt e in r. 8. A r c h. v. M u r a lt. S a n a to rju m d r. D ucrey w M o n t a n ie r o k. 9. A r c h. v. M u ra lt. S a n a t o r ju m d r. D ucrey w M o n t a n ie. W id o k p ó łn o c n y, n a sale o p e r a c y jn e. 95

18 T arasy d o k ą p łcll_slon ecrn y ch. W inda. Sala operacyjna (reflektor camlaat lam py w lsiącej). / A r c h. v. M u r a łt. Sanatorjum d r. Ducreyf \ v * M o n ta n ie. p i 928 ro k. System uskokow y jest w skazany nac. orzegiem m orza południow ego, szczególniej g d y idzie o h e 1 i o t e r a p j ę. W górach przed system em tym należy przestrzegać. C h a rak tery styczn y zresztą p rzykład sanatorjum uskokow ego m am y w T atrach po czeskiej stron ic: Pałace w Sm okow cu, tarasy dla o ch ro n y przed śniegiem p rz y k ry te są dacham i ze szkła pod drutem, instalacja ta jednak jest nietrw ała i w y m aga ciągłych rcparacyj. W tejże M ontanie pow stały w roku ubiegłym dwa now e sanatorja dla chorób płucn ych : Bellalui i B ritish H all. (por. Arch. i Bud. N r. 8 / rys ). Bellalui operuje efektow nie form am i now oczesnem i (13 14)- Posiada jednak dużo niedociągnięć a naw et błędów. C zęść lekarska błędnie um ieszczona. L ab o rato rju m, rentgen a naw et sala operacyjna od południa. D ezyn fekcja podkadza głów ne wejście. Kuchnia podchodzi pod pokoje m ieszkalne. Sale tow arzyskie niepotrzebnie rozbite na dw óch poziom ach. Pokoje małe i zaciem nione przez w eran d y (13 ). Załam anie planu nieum otyw ow ane (16). 96

19 M im o to dom zaw iera dużo dodatnich szczegółów, ieżalnie na dachu (20), okna i t. d. ( 17 19), które poniekąd uspraw iedliw iają rozreklam ow any rozgłos jego architektury. P rojektow ał Bellalui arch itek t Steigcr z żoną S t e i g e r- C raw ford (Zurych ). D ozór i w yk o n an ie: arch. A. Itten z T h u n. P ro jek t w y k o n aw czy i obliczenia żelaza i żelbetu: dr. inż. B u rg d orfcr i Lauterburg (Bern). P o d k reślam często tu spotykaną w spółpracę k ilk u specjalistów. K o n stru k cja : podziem ie sk rz y n ia żelbetow a. Piętra szw ejsow any szkielet żelazny, usztyw niony kilkom a poprzcczncm i ścianam i ccm entow o-m urow anem i. Dach ze spadkiem do środka. K ubatura: 9640 m3. T ransport m aterjałów, jak zw ykle w górach bardzo kosztow ny, obciążał m tr. sz. io fr., kolejka zębata w tern blisko 5 fr./ m. sz. B udow a z fundam entow aniem 47 fr./ m. sz. Instalacje 24 fr. Instalacje m ed yczne: rentgen i t. p. 2,25 fr. M eble 3,8 fr. H on o rarju m praw ie 7 fr. Razem 89 fr./ m. sz. K oszt ogólny bez kanalizacji fr. 60 łóżek. Ł ó ż k o : fr. K ub m. sz./ló żk o. M eble i instalacje bardzo starannie zaprojektow ane. T elefo n y, radio w pokojach, sygnalizacja św ietlna. N a uwagę zasługują grzejn iki w sali operacyjn ej. Z azn aczyć muszę, żc w żadnej z now ych sal operacyjn ych nie m ontuje się obecnie daw n iej u żyw an ych lam p nad stołem. Zastępuje się je przez przenośne rcflektorki, które łatw iej utrzym ać w czystości. Sanatorjum Britisch H all nigdzie jeszcze nic reprodukow a ne, p ro jek to w ał arch. Bachm ann (22 26). Szkielet żelbetow y, u żyto doń 85 tonn żelaza. A rch itektu ra i plan popraw ne. Lcżalnia na dachu bardzo dobra. Instalacje bez zarzutu. W szystkie teraz pokazane dom y stoją p o w yżej m tr. n. poz. m orza w w arunkach zim ow ych, surow szych niż gdzickolw iekbądź w naszych górach. W id ok od podjazdu. W id ok od południa. Łrdgeschosi Obtr<fvschott PÓŁNOC P o k ó j. R tu ty parteru 1 4 piętra A r c h.: S te ig e r &. I t t e n. S a n a t o r ju m B e l l a l u i w M o n t a n ie. 97

20 Jadalnia. K u chn ia. Sala op era cy jn a A rch. Steiger &. ltten. S a n a t o r ju m B e lla l u i w M o n t a n ie. S Z P IT A L E. Przechodząc do analogicznych budyn ków w m iejscowościach nic-w 'ysokogórskich, trzeba zw rócić specjalną uwagę w pierw szym rzędzie na w spaniały nowy' gm ach szpitala im. L o ry w B ernie (27 47). L o ry u tw orzy! w roku 1909 fundację na cele szpitalnictw a i o d dal ją szpitalow i berneńskiem u In sel, założonem u z zapisu dobroczynnego w roku 13 ją. B ern jest m iastem konserw atyw n em, starem, o gotyck im i neopseudo-gotyckim charakterze arch itek tu ry. N a szpital L o ry ogłoszony b yl konkurs architektoniczny. Sąd konkursow y, 98