ŒRODOWISKA I ZASOBÓW NATURALNYCH

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "ŒRODOWISKA I ZASOBÓW NATURALNYCH"

Transkrypt

1 CHRONA ŒRODOWISKA I ZASOBÓW NATURALNYCH nr 33 Warszawa 2007 INSTYTUT OCHRONY ŒRODOWISKA

2 INSTYTUT OCHRONY ŚRODOWISKA INSTITUTE OF ENVIRONMENTAL PROTECTION OCHRONA ŚRODOWISKA I ZASOBÓW NATURALNYCH ENVIRONMENTAL PROTECTION AND NATURAL RESOURCES nr 33 Warszawa 2007

3 Komitet Wydawniczy Instytutu Ochrony środowiska Prof. dr hab. Barbara Gworek przewodnicząca, prof. dr hab. Apolonia Ostrowska, doc. dr hab. Grażyna Porębska. Opracowanie edytorskie Maria Bucka, Marta Radwan-Röhrenschef, Alicja Sienkiewicz Korekta techniczna Barbara Oksańska Copyright by INSTYTUT OCHRONY ŚRODOWISKA, Warszawa 2007 Wydawca DZIAŁ WYDAWNICTW IOŚ Warszawa, ul. Krucza 5/11 tel. (0-22) ; w. 58; fax: (0-22) CZASOPISMO RECENZOWANE ISSN: Przygotowanie do druku i druk Wydawnictwo Naukowe Gabriel Borowski

4 W czasopiśmie OCHRONA ŚRODOWISKA I ZASOBÓW NATURALNYCH prezentowane są interdyscyplinarne prace publikowane przez specjalistów z różnych dziedzin. W pracach tych prezentowane są wzajemne związki między reakcjami zachodzącymi w różnych elementach środowiska, związane z obiegiem składników w przyrodzie i odzwierciedlające zarówno procesy naturalne jak i oddziaływanie człowieka. Tematyka tych prac poświęcona jest także zagadnieniom społeczno-ekonomicznym, technicznym na poziomie UE, krajowym, regionalnym oraz lokalnym w aspekcie zrównoważonego rozwoju kraju. RADA PROGRAMOWA: Dr hab. Jadwiga Bernacka docent IOŚ Warszawa Prof. dr hab. Elżbieta Biernacka SGGW Warszawa Prof. dr hab. Danuta Czępińska-Kamińska SGGW Warszawa Prof. dr hab. Halina Dąbkowska-Naskręt ART. Bydgoszcz. Prof. dr hab. Marek Degórski PAN Warszawa Prof. dr hab. Ryszard Dębicki UMCS Lublin Dr hab. Marzena Dudzińska prof. PL Lublin Dr hab. Feliks Grądalski SGH Warszawa Prof. dr hab. Stanisław Kalembasa AP Siedlce Dr hab. Liliana Kalisz docent IOŚ Warszawa Prof. dr hab. Alina Maciejewska PW Warszawa Prof. dr hab. Maciej Sadowski IOŚ Warszawa (przewodniczący) Prof. dr inż. Jerzy Siepak UMK Poznań Prof. dr hab. Jan Siuta IOŚ Warszawa Wydanie dotowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego

5

6 Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 33, 2007 r. SPIS TREŚCI Krzysztof Biernat TECHNICZNE I ŚRODOWISKOWE UWARUNKOWANIA WYKORZYSTANIA BIOMASY DO CELÓW ENERGETYCZNYCH... 9 Andrzej Gawdzik, Stanisław Gajda, Marcin Rybotycki, Aleksander Sofronkow ELEKTROUTLENIANIE ODPADÓW PRZY PRODUKCJI BIODIESLA Kamilla Bzdawka-Piątkowska Stan obecny i perspektywy rozwoju energetyki odnawialnej w Polsce Jolanta Biegańska Zlokalizowane zanieczyszczenia środowiska pestycydami oraz niekonwencjonalne metody ich likwidacji Lidia Dąbek, Anna Picheta, Joanna Siejka WYKORZYSTANIE ZREGENEROWANYCH WĘGLI AKTYWNYCH JAKO SORBENTÓW ZANIECZYSZCZEŃ ORGANICZNYCH Mariusz Mazurek DEGRADACJA TOKSYCZNYCH SUBSTANCJI ARSENOORGANICZNYCH W PROCESIE ZESTALANIA Z SIARKĄ Hanna Miller, Maria Rutkowska THE BIODEGRADABILITY OF XYLENE IN SEA WATER Małgorzata M. Posmyk, Krystyna M. Janas, Renata Kontek EFFECT OF ANTHOCYANIN-RICH RED CABBAGE EXTRACT ON CYTOLOGICAL INJURY INDUCED BY COPPER STRESS IN PLANT AND ANIMAL TISSUES Grzegorz Lemańczyk, Dariusz Pańka, Leszek Lenc, Krzysztof Jankowski EFFECT OF DIFFERENTIATED FERTILIZATION WITH SULPHUR ON HEALTH STATUS OF WINTER OILSEED RAPE Mateusz Jakubiak, Małgorzata Śliwka REKULTYWACJA TERENÓW ZASOLONYCH Z WYKORZYSTANIEM STYMULACJI LASEROWEJ WYBRANYCH GATUNKÓW ROŚLIN Marta Kandziora, Małgorzata Heflik, Aleksandra Nadgórska-Socha, Ryszard Ciepał SYNTEZA ZWIĄZKÓW BOGATYCH W GRUPY -SH JAKO ODPOWIEDŹ NA PODWYŻSZONE STĘŻENIE METALI CIĘŻKICH U ROŚLIN SILENE VULGARIS (CARYOPHYLLACEAE) Elżbieta Krajewska, Krystyna Niesiobędzka WPŁYW EKRANÓW AKUSTYCZNYCH NA OGRANICZENIE EMISJI METALI CIĘŻKICH Z MIEJSKICH CIĄGÓW KOMUNIKACYJNYCH... 73

7 Spis Treści - Przeciwdziałanie Krystyna M. Janas, Katarzyna Szafrańska, Krystyna Górecka, Urszula Kowalska, Ryszard Górecki USING ANTHER CULTURE OF CARROT FOR SELECTION OF GENOTYPES RESISTANT TO TOXIC COPPER IONS Sławomir Klatka, Krzysztof Boroń, Marek Ryczek WYBRANE WŁAŚCIWOŚCI ODPADÓW POWĘGLOWYCH KWK SZCZYGŁOWICE W ASPEKCIE MOŻLIWOŚCI ICH REKULTYWACJI I ZAGOSPODAROWANIA PRZYRODNICZEGO Katarzyna Wystalska, January Bień Stałe i gazowe produkty uzyskane w procesie plazmowego przekształcania odpadów Marek Ryczek, Krzysztof Boroń, Sławomir Klatka WPŁYW DODATKÓW ORGANICZNYCH NA WŁAŚCIWOŚCI HYDRAULICZNE WYBRANYCH ODPADÓW PRZEMYSŁOWYCH Ewa Siedlecka Wykorzystanie odpadów z flotacji blendy cynkowej w utylizacji kwasu siarkowego Małgorzata Śliwka, Mateusz Jakubiak WPŁYW STYMULACJI LASEROWEJ NA ZWIĘKSZENIE PRZYROSTU BIOMASY ORAZ ZDOLNOŚCI BIOREMEDIACYJNYCH ROŚLIN WYKORZYSTYWANYCH W HYDROFITOWYCH OCZYSZCZALNIACH ŚCIEKÓW Waldemar Spychalski, Mirosława Gilewska PIERWIASTKI ŚLADOWE W GLEBACH WYTWORZONYCH Z GRUNTÓW POGÓRNICZYCH Katarzyna Bojarska, Zbigniew Bzowski, Andrzej Dawidowski Monitoring przydatności wybranych komunalnych osadów ściekowych do ich rolniczego wykorzystania Agnieszka Popenda, Grzegorz Malina, Ewa Siedlecka Składowanie jako metoda unieszkodliwiania osadów dennych zanieczyszczonych metalami ciężkimi Marta Wardas, Justyna Oksa, Michał Kiełb, Joanna Pietras, Artur Kazuski PRZESTRZEGANIE OGRANICZEŃ PRAWNYCH Do UŻYTKOWANIA I ZAGOSPODAROWANIA ŚRODOWISKA, NA PRZYKŁADZIE REJONU ŚWIĄTNIK GÓRNYCH Ryszard Sałaciński, Zofia Puff Zastosowanie ceramizowanych kompozytów nawozowych w remediacji terenów zdegradowanych w wyniku antropopresji

8 Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 33, 2007 r. Elżbieta Bezak-Mazur, Anna Twarowska WPŁYW RODZAJU KOAGULANTA NA SPECJACJĘ GLINU W ŚCIEKACH Ewa Rauba MODYFIKACJA POLSKIEGO SYSTEMU OPŁAT ZA ODPROWADZENIE ŚCIEKÓW DO WÓD POWIERZCHNIOWYCH ZGODNIE Z WYMAGANIAMI RAMOWEJ DYREKTYWY WODNEJ UNII EUROPEJSKIEJ Krystyna Rauba ZASTOSOWANIE METODY WYCENY WARUNKOWEJ DO OKREŚLANIA GOTOWOŚCI DO ZAPŁATY ZA POPRAWĘ JAKOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH Wiktoria Sobczyk JAKOŚĆ ŚRODOWISKA A EKOLOGIA SOCJALNA W OPINII STUDIUJĄCEJ MŁODZIEŻY ZE ŚRODOWISK WIEJSKICH Barbara Bujanowicz-Haraś WYBRANE PROBLEMY EKOLOGICZNE NA OBSZARACH WIEJSKICH W KONTEKŚCIE ROZWOJU ZRÓWNOWAŻONEGO Maciej Sadowski, Barbara Oleśków, Barbara Gworek Badania naukowe jako wsparcie polityki ochrony środowiska UE INDEKS Autorów

9

10 Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 33, 2007 r. TECHNICZNE I ŚRODOWISKOWE UWARUNKOWANIA WYKORZYSTANIA BIOMASY DO CELÓW ENERGETYCZNYCH* Wprowadzenie. Zmiany konstrukcji silników spalinowych i urządzeń grzewczych powodowane głównie chęcią zwiększenia ich sprawności przy jednoczesnej poprawie ekonomiki eksploatacji, a także zaostrzające się wymagania z zakresu ochrony środowiska wymuszają również zmiany w asortymencie i jakości paliw do tych urządzeń. Paliwa, stanowiące źródła zasilania wszelkiego typu urządzeń, powinny być traktowane jako istotny uwzględniany w fazie projektowania element konstrukcyjny i eksploatacyjny układu urządzenie paliwo. Ze względu na swoje funkcje w takim układzie paliwo nie może być prawidłowo definiowane bez podania jego przeznaczenia, dopuszczalnego zakresu właściwości i sposobu ich oznaczania. Paliwa, jako substancje palne, w stosunku do których jest możliwe technicznie przeprowadzenie procesu spalania w sposób kontrolowany oraz istnieją przesłanki umożliwiające wykorzystanie uzyskanej energii z tego procesu, powinny być definiowane jako substancje (materiały) paliwowe. Kompozycja substancji paliwowych, o określonych właściwościach i metodach ich oznaczania, o przewidywanym zakresie zastosowań może być już uznawana jako paliwo niestandardowe. Z kolei paliwo niestandardowe może stać się paliwem standardowym, czyli normatywnym, jeżeli na to paliwo zostanie ustanowiona norma przedmiotowa, zaakceptowana przez producentów silników lub urządzeń grzewczych, z jednoznacznym określeniem: 1) zakresu (stosowania) normy; 2) norm powołanych; 3) sposobu pobierania próbek; 4) oznakowania systemu dystrybucyjnego; 5) ogólnych i szczegółowych wymagań oraz metod ich oznaczania; 6) niezbędnych, dodatkowych danych, dotyczących np.: specyficznych metod oznaczania niektórych wymagań, magazynowania, bezpieczeństwa bhp i ppoż. Paliwa do silników spalinowych i urządzeń grzewczych muszą spełniać wymagania, związane bezpośrednio lub pośrednio z koniecznością zapewnienia odpowiedniej sprawności, odpowiedniego zużycia paliwa i ochrony środowiska oraz ogólnie racjonalności eksploatacji, a mianowicie: 1) zapewniające właściwy transport wewnętrzny paliwa (wymagania układu zasilania); 2) zapewniające prawidłowe rozpylenie i odparowanie paliwa; 3) zapewniające właściwe spalanie paliwa; 4) związane z oddziaływaniem paliw i produktów ich spalania na środowisko; 5) związane z magazynowaniem, transportem i dystrybucją paliw; 6) związane ze sposobami postępowania z paliwami, które nie spełniają określonych norm przedmiotowych. Rozwój i modyfikacje napędów współczesnych silników wymagają zatem odpowiednich paliw do tych napędów, tak aby spełnione zostały wymagania związane z podanymi wyżej wymaganiami. Wymagania te określają konstruktorzy i producenci pojazdów, gwarantując jednocześnie trwałość i niezawodność silników zasilanymi odpowiednimi dla nich paliwami. * Dr inż. Krzysztof Biernat Instytut Paliw i Energii Odnawialnej, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. 9

11 Przeciwdziałanie W celu zapewnienia właściwej jakości paliw do silników o zapłonie iskrowym i samoczynnym, spełniając wymagania dotyczące silników spalinowych i ochrony środowiska, czołowe, światowe koncerny samochodowe powołały Komitet do Spraw Światowej Karty Paliw (World-Wide Fuel Charter- WWFC). W skład Komitetu weszli przedstawiciele międzynarodowych organizacji producentów silników i samochodów. Aktualnie obowiązująca czwarta edycja Światowej Karty Paliw obowiązuje od września 2006 r. Podzielono w niej paliwa na cztery kategorie zarówno w grupie paliw do silników o zapłonie iskrowym, jak i samoczynnym, spełniających wymagania od najniższych, głównie z zakresu czystości spalin (kategoria pierwsza), do najwyższych (kategoria czwarta). Wymagania Światowej Karty Paliw określono w stosunku do produktu gotowego. Jeżeli zatem paliwo spełnia te wymagania, nie należy określać i wprowadzać dodatkowych wymagań i metod kontroli pośredniej lub wewnętrznej. Aktualne wymagania zawarte w WWFC ograniczają wprowadzanie do benzyn związków tlenowych typu eterów lub etanolu i alkoholi wyższych, przy jednoczesnym zakazie wprowadzania do paliw metanolu. Dopuszczono maksymalną zawartość etanolu o wymaganiach zgodnych z ASTM D 4806 i ph zawartym w zakresie 6,5 9 na 10% (v/v), a alkoholi wyższych (od C 2 ) nie więcej niż 0,1 %(v/v). Powyższe ograniczenia są tłumaczone pogorszeniem właściwości jezdnych i mało skutecznym zmniejszaniem emisji tlenków azotu w silnikach zasilanych mieszankami ubogimi. Stwierdzono także w badaniach, że w procesie spalania benzyn z dodatkiem 10% etanolu, emisja toksycznych substancji zmniejszyła się o 2%, a emisja tlenku węgla o 10% w porównaniu z emisją powstającą w wyniku spalania benzyny zawierającej 11% MTBE, ale emisja tlenków azotu zwiększyła się o 14%, węglowodorów o 10%, a potencjał tworzenia ozonu o 9%. A zatem przy wprowadzaniu do benzyn alkoholi nie zaleca się wprowadzania dodatkowo eterów. Zakaz wprowadzania metanolu wynika z możliwości spowodowania korozji części metalowych i degradacji komponentów plastycznych i elastomerów. W olejach napędowych kategorii od pierwszej do trzeciej ograniczono w WWFC zawartość estrów pochodzenia roślinnego, głównie FAME (fatty acid methyl esters estrów metylowych kwasów tłuszczowych), o wymaganiach jakościowych zgodnych z EN 14214, ASTM D 6751 lub normami równorzędnymi, do 5 % (v/v), z powodu ich niekorzystnych właściwości niskotemperaturowych, higroskopijności, większej tendencji do tworzenia osadów i agresywnego oddziaływania na uszczelnienia i niektóre elementy układu paliwowego. W olejach napędowych czwartej kategorii, zawartość FAME została ograniczona do granicy wykrywalności metody oznaczania. W razie wprowadzania FAME zaleca się odpowiednie oznakowanie pomp paliwowych. Jak wynika z przedstawionych danych, producenci silników są przeciwni niekontrolowanemu wprowadzaniu biopaliw do współczesnych silników spalinowych. Szczególne zagrożenia w eksploatacji, zdaniem producentów, wprowadzić mogą, dotychczas promowane alkohole i estry. Biopaliwa zatem stać się mogą paliwami standardowymi dopiero, jeżeli ich właściwości zapewnią w pełni spełnienie wymagań stawianych w odniesieniu do silników i zostanie opracowana na nie norma przedmiotowa wraz z metodami badań. Aktualnie określenie biopaliwa odnosi się w Polsce jedynie do estrów metylowych wyższych kwasów tłuszczowych pochodzących z rzepaku i ich mieszanek z olejem napędowym, nazywanych potocznie, aczkolwiek niepoprawnie, biodieslem oraz do alkoholu etylowego, zwanego bioetanolem, wprowadzanego do benzyn silnikowych. Uznaje się także powszechnie i całkowicie błędnie, że biopaliwa nie emitują w procesie spalania ditlenku węgla (CO 2 ) do atmosfery. Oceniając zagrożenia dla środowiska, jakie może wnieść stosowanie biopaliw należy uwzględniać emisyjność w całym procesie ich produkcji i eksploatacji, poczynając od uprawy roślin oleistych, produkcji nawozów i nawożenia, 10

12 Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 33, 2007 r. eksploatacji maszyn i urządzeń rolniczych stosowanych do uprawy tych roślin, transportu oraz procesów przeróbki, a kończąc na procesie spalania biopaliw w silniku. Przedstawiony ciąg procesów określany jest jako well to wheel, w skrócie WTW. Jednocześnie należy pamiętać, że węgiel jest podstawowym pierwiastkiem energetycznym występującym w związkach chemicznych zawartych w biopaliwach. Stąd też uwzględniając emisję CO 2 w cyklu WTW i porównując ją z ilością ditlenku węgla pochłoniętego przez rośliny stanowiące surowiec do produkcji biopaliw w procesie fotosyntezy aktualnie stosowane biopaliwa wykazują bilans niekorzystny. W przypadku produkcji bioetanolu należy także uwzględniać duże ilości CO 2 pochodzące z procesów fermentacji. Niezależnie od tego w cyklu WTW mogą być także wprowadzane do środowiska inne związki, np. azotu i siarki, a wytwarzanie biopaliw z roślin tradycyjnie uprawianych do celów spożywczych może zmniejszyć ilość surowca przeznaczonego na te cele, a w konsekwencji doprowadzić do podwyższenia ceny żywności. Zagrożeniem dla środowiska może być także nadmierna eksploatacja zasobów leśnych, prowadząca nawet do całkowitej wycinki lasów i przeznaczania uzyskanych powierzchni na uprawy roślin energetycznych o zdecydowanie niższych zdolnościach asymilacji CO 2. Podział biopaliw. W Europie biopaliwa są definiowane jako ciekłe i gazowe paliwa do silników spalinowych, otrzymywane z biomasy. Istnieje kilka wzajemnie uzupełniających się definicji biomasy. Zgodnie z definicją europejską, określoną w dyrektywie 2001/77/EC, biomasa stanowi biodegradowalne frakcje produktów, odpadów i pozostałości z przemysłu rolno-spożywczego (w tym substancje pochodzenia roślinnego i zwierzęcego), z leśnictwa i przemysłu pochodnego, a także biodegradowalne frakcje odpadów komunalnych i przemysłowych. Bardziej jednak racjonalną wydaje się być definicja określająca biomasę jako wszelkiego typu substancje, będące efektem naturalnych procesów biologicznych, w tym biochemicznych, zachodzących w przyrodzie i stanowiące potencjalne źródła energii w ściśle określonych aplikacjach. Podstawowym podziałem biopaliw jest ich podział ze względu na stan skupienia. Zgodnie z aneksem nr 1 do Komunikatu Komisji Europejskiej nr 34 z 2006 r., COM(2006)34 final, rozróżniono biopaliwa ciekłe, gazowe oraz inne, wprowadzając po raz pierwszy w tym komunikacie pojęcia pierwszej i drugiej generacji biopaliw. Niezależnie od tego zdefiniowano pojęcie syntetyczne biopaliwa, określając je jako syntetyczne węglowodory lub ich mieszaniny otrzymywane z biomasy, np. SynGaz, produkowany w procesach gazyfikacji biomasy leśnej, lub SynDiesel. W klasyfikacji europejskiej wyodrębniono, ze względu na stan skupienia, następujące biopaliwa: 1) biopaliwa ciekłe: bioetanol otrzymywany z biomasy i/lub z biodegradowalnych frakcji odpadowych, możliwy do zastosowania jako biopaliwo E5, zawierające 5% etanolu i 95% benzyny silnikowej, oraz jako E85, zawierające 85% etanolu i 15% benzyny; biodiesel zawierający estry metylowe (PME, RME, FAME) otrzymane z olejów pochodzenia roślinnego i zwierzęcego lub odpadowych (np. posmażalniczych) tłuszczów i olejów, spełniający wymagania odpowiednich norm na oleje napędowe: B5 zawierający 5% estrów i 95% naftowego oleju napędowego, B30 zawierający odpowiednio 30% estrów i 70% naftowego oleju napędowego oraz B100 zawierający czyste estry o właściwościach zgodnych z odpowiednią normą; biometanol jako paliwo lub komponent paliwowy otrzymywany z biomasy; Bio-ETBE eter etylo - tert-butylowy otrzymywany z bioetanolu, jako dodatek przeciwstukowy do benzyn zwiększający ich liczbę oktanową, stosowany w ilości 47%; 11

13 Przeciwdziałanie Bio-MTBE, eter metylo tert-butylowy otrzymywany z biometanolu, o tym samym przeznaczeniu jak Bio-ETBE, stosowany w ilości 36%; BtL jako ciekłe frakcje i ich mieszaniny otrzymywane z biomasy, mogące stanowić biopaliwa lub komponenty paliwowe; czyste oleje roślinne, otrzymywane z procesów tłoczenia, ekstrakcji i podobnych procesów, łącznie z rafinacją, z wyłączeniem modyfikacji ich składu metodami chemicznymi, które mogą stanowić biopaliwa spełniające wymogi ochrony środowiska do odpowiednich typów silników; 2) biopaliwa gazowe: Bio-DME eter dimetylowy otrzymywany z biomasy do bezpośredniego stosowania jako biopaliwo do silników o zapłonie samoczynnym; biogaz jako biopaliwo otrzymywane z biomasy i/lub biodegradowalnych frakcji odpadowych, odpowiednio oczyszczony, tak aby odpowiadał jakością gazowi naturalnemu; biowodór jako biopaliwo otrzymywane z biomasy lub biodegradowalnych frakcji odpadowych. 3) inne paliwa z odnawialnych źródeł energii, wyżej niewymienione, otrzymywane ze źródeł zdefiniowanych w Dyrektywie 2001/77/EC, które mogą być zastosowane do napędu w środkach transportu. Jak już wspomniano, w tym samym komunikacie określono założenia podziału biopaliw na biopaliwa kategorii pierwszej oraz drugiej. Podział ten wynikał z omówionych wyżej uwarunkowań, a przede wszystkim z oceny przydatności paliw we współczesnej technice silnikowej i dostępności surowców oraz ich wpływu na środowisku. Formalny podział biopaliw na odpowiednie kategorie został opublikowany w raporcie Biofuels in the European Vision, a Vision 2030 and Beyond. W raporcie tym podzielono biopaliwa na biopaliwa pierwszej generacji, tzw. konwencjonalne, oraz na biopaliwa drugiej generacji. Do biopaliw konwencjonalnych pierwszej generacji zaliczono: 1) bioetanol (BioEtOH), rozumiany, jako konwencjonalny etanol otrzymywany z procesów hydrolizy i fermentacji z takich surowców, jak: zboża, buraki cukrowe itp.; 2) czyste oleje roślinne (PVO-pure vegetable oils), otrzymywane z procesów tłoczenia na zimno i ekstrakcji ziaren roślin oleistych; 3) biodiesel zawierający estry metylowe oleju rzepakowego (RME) lub estry metylowe (FAME) i etylowe (FAEE) wyższych kwasów tłuszczowych innych roślin oleistych otrzymywane w wyniku procesów tłoczenia na zimno, ekstrakcji i transestryfikacji; 4) biodiesel zawierający estry metylowe i etylowe otrzymywany w wyniku transestryfikacji posmażalniczych odpadów olejowych; 5) biogaz, stanowiący oczyszczony biogaz z zawilgoconego biogazu składowiskowego, bądź rolniczego; 6) Bio-ETBE, otrzymywany z przeróbki chemicznej bioetanolu. Do biopaliw drugiej generacji zaliczono: 1) bioetanol otrzymywany w wyniku zaawansowanych procesów hydrolizy i fermentacji lignocelulozy pochodzącej z biomasy (z wyłączeniem surowców o przeznaczeniu spożywczym); 2) syntetyczne biopaliwa stanowiące produkty przetwarzania biomasy przez zgazowanie i odpowiednią syntezę na ciekłe komponenty paliwowe (BtL) paliwa do silników o zapłonie samoczynnym pochodzące z przetwarzania lignocelulozy z biomasy w procesach Fischer-Tropscha, biodiesel syntetyczny z kompozycji produktów lignocelulozowych, biometanol, mieszaniny wyższych alkoholi oraz dimetyloeter (bio-dme); 12

14 Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 33, 2007 r. 3) bidiesel, jako biopaliwo lub komponent paliwowy do silników o zapłonie samoczynnym otrzymywany w wyniku rafinacji wodorem (hydrogenizacji) olejów roślinnych i tłuszczów zwierzęcych; 4) biogaz jako syntetycznie otrzymywany gaz ziemny (SNG), otrzymywany w wyniku procesów zgazowania lignocelulozy i odpowiedniej syntezy; 5) biowodór otrzymywany w wyniku zgazowania lignocelulozy i syntezy produktów zgazowania lub w wyniku procesów biochemicznych. Z przedstawionej klasyfikacji wynika, że nie można zaliczać do biopaliw drugiej generacji przetworzonych biopaliw pierwszej generacji, co oznacza, że dalsza przeróbka estrów, na przykład przez rafinację wodorem, nie powoduje otrzymania biopaliwa drugiej generacji i jest nieracjonalna technicznie i ekonomicznie. W zasadzie koncepcja rozwoju biopaliw drugiej generacji opiera się na założeniu, że surowcem do ich wytwarzania powinna być zarówno biomasa, jak odpadowe oleje roślinne i tłuszcze zwierzęce oraz wszelkie odpadowe substancje pochodzenia organicznego, nieprzydatne w przemyśle spożywczym lub leśnym. Departament Transportu i Energetyki Komisji Europejskiej zaproponował wydzielenie biopaliw trzeciej generacji. Opracowanie technologii powszechnego otrzymywania i wdrożenia tych biopaliw do eksploatacji może być szacowane na lata 2030 i dalsze. Do tych paliw zakwalifikowano biowodór i biometanol. Zastosowanie biopaliw. Aktualny stan wiedzy i prowadzane badania w ośrodkach krajowych i zagranicznych, także w ramach Siódmego Programu Ramowego i Platform Technologicznych Biopaliw, polskich i europejskich, doprowadziły do określenia obszarów zastosowań biopaliw w transporcie i energetyce. I tak, jako biopaliwa i paliwa alternatywne do silników o zapłonie iskrowym są brane pod uwagę: 1) etanol; 2) metanol; 3) inne alkohole (np.: tert-butylowy TBA, sec-butylowy SBA, izopropylowy IPA, neopentylowy NPA); 4) etery (etylo-tert-amylowy TAEE, etylo-tert-butylowy ETBE, metylo-tert-amylowy TAME, metylo-tert-butylowy MTBE, diizopropylowy DIPE); 5) węglowodorowe paliwa syntetyczne; 6) skroplony gaz naftowy; 7) wodór. Jeżeli chodzi o zasilanie silników o zapłonie samoczynnym, prowadzone są prace nad otrzymywaniem i stosowaniem następujących paliw alternatywnych pochodzących głównie z biomasy: 1) estry kwasów tłuszczowych, metylowe i etylowe, odpowiednio FAME i FAEE, z procesów transestryfikacji olejów: rzepakowego, słonecznikowego, sojowego itp.; 2) eter dimetylowy (DME). rozważane jest także stosowanie jako paliwa eteru dietylowego (DEE); 3) emulsje paliwowo-wodne (aquazole); 4) czyste oleje roślinne; 5) węglowodorowe paliwa syntetyczne. W zastosowaniach stacjonarnych brane są pod rozwagę następujące paliwa: 1) alkohole; 2) estry wyższych kwasów tłuszczowych; 3) paliwa talowe (TPO tall pitch oils) otrzymywane w procesach estryfikacji alkoholami ety- 13

15 Przeciwdziałanie lowym lub metylowym olejów talowych wydzielonych z żywicy drzew iglastych (produktów ubocznych, podczas produkcji celulozy siarczanowej oraz wytlewania drewna); 4) paliwa z procesów pirolizy; 5) czyste oleje roślinne; 6) biogaz. Podstawowe technologie wytwarzania biopaliw drugiej generacji. Ze względu na ochronę środowiska, dostępność i wymagania silników i urządzeń grzewczych, biopaliwa także jako specyficzna grupa paliw alternatywnych powinny spełniać następujące warunki: 1) występować w dostatecznie dużych ilościach; 2) posiadać techniczne i energetyczne właściwości determinujące ich przydatność do zasilania silników lub urządzeń grzewczych; 3) być tanie w produkcji i sprzedaży; 4) stanowić mniejsze zagrożenie dla środowiska niż paliwa dotychczas stosowane; 5) zapewnić możliwe do przyjęcia wskaźniki ekonomiczne silników lub kotłów i bezpieczeństwo ich użytkowania. Oprócz tego biopaliwa powinny: 1) zapewnić niezależność energetyczną; 2) mieć mniejszą emisyjność związków toksycznych w procesie ich spalania; 3) umożliwiać niższe koszty eksploatacji silników i urządzeń grzewczych. Aktualne rozważane, zalecane do stosowania lub nawet stosowane biopaliwa, niestety nie spełniają w pełni powyższych warunków. Oceniając udział biopaliw w dotychczasowym i przyszłym rynku paliwowym, należy oszacować potencjał produkcyjny paliw pochodzenia roślinnego przeznaczonych do środków transportu ze względu na możliwości surowcowe. Takie oszacowanie powinno również uwzględniać zaostrzające się wymagania środowiskowe. Ze względu na konieczność ograniczania emisji ditlenku węgla (CO 2 ) istotne jest ograniczenie lokalizacji bazy surowcowej do produkcji biopaliw do obszarów, nad którymi można sprawować kontrolę, tj. w praktyce do terenów rolniczych Wspólnoty. W przeciwnym razie stosowanie biopaliw może doprowadzić do zwiększenia emisji CO 2, choćby przez obserwowane już obecnie tendencje do wycinania lasów tropikalnych, w celu powiększenia areału upraw roślin oleistych przeznaczonych do celów energetycznych. Takiego szacunku europejskiego potencjału surowcowego do produkcji biopaliw dokonała Europejska Agencja ds. Środowiska. Konieczne jest także wyeliminowanie z potencjalnej bazy surowcowej biopaliw takich surowców, które mają istotne znaczenie w gospodarce żywnościowej. Z powyższych względów biopaliwa drugiej generacji mogą być wytwarzane z odpadowej biomasy, w tym także zawierającej organiczne frakcje odpadów komunalnych, odpadowe oleje roślinne i tłuszcze zwierzęce lub czyste oleje roślinne, otrzymane z upraw na terenach zdegradowanych, nieprzydatnych w przemyśle spożywczym. Opracowywane lub wdrażane technologie wytwarzania biopaliw drugiej generacji prowadzić mają do otrzymywania następujących paliw: 1) alkoholu etylowego (BioEt) i estrów etylo-tert-butylowych (ETBE) z BioEt, otrzymywanych z biomasy lignocelulozowej z odpadów drzewnych, pozostałości z przemysłu młynarskiego i przetwórstwa zbóż oraz z buraków cukrowych i szybko rosnących roślin energetycznych; 2) węglowodorowych paliw syntetycznych z procesów BtL ( biomass to liquid ), otrzymywanych przez: zgazowanie biomasy (tzw. suchych odpadów i szybko rosnących roślin energetycz- 14

16 Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 33, 2007 r. nych), a następnie syntezę Fischer-Tropscha (F-T) prowadzącą do otrzymania mieszaniny ciekłych węglowodorów stosowanej jako paliwo FT-diesel ; pirolizę biomasy, prowadzącą do otrzymania gazów (metanu, ditlenku węgla i pary wodnej), ciekłej frakcji zwanej bioolejem i pozostałości stałych zawierających węgiel drzewny i popiół; bioolej, w procesie zgazowania i syntezy F-T, przerabiany jest na odpowiednie mieszaniny węglowodorowe stanowiące paliwo FT-diesel ; 3) paliwa HTU-diesel, pochodzącego z procesów depolimeryzacji w wysokiej temperaturze ( Hydro Thermal Upgrading ) i ewentualnego dalszego katalitycznego odtleniania, a dokładniej hydroodtleniania w procesie HDO ( hydrodeooxygenation ), biomasy stanowiącej wszelkie pozostałości organiczne wraz z wysoką zawartością wody. W procesie zgazowania biomasy, w efekcie kilku etapów tego procesu, jest otrzymywany gaz syntezowy zawierający głównie tlenek węgla i wodór oraz w mniejszych ilościach dwutlenek węgla, parę wodną, metan i wyższe węglowodory oraz azot. W chemizmie procesów zgazowania biomasy można wyróżnić następujące reakcje: 1) utlenianie zupełne biomasy do ditlenku węgla (spalanie): C + O 2 = CO 2 ; H < 0; 2) częściowe utlenianie: C + 1/2O 2 = CO; H < 0; 3) reakcję Boudouarda: C + CO 2 = 2CO; H > 0; 4) reakcję gazu wodnego do tlenków węgla i wodoru: C + H 2 O = CO + H 2 ; H > 0; C + 2H 2 O = CO 2 + H 2 ; H > 0; 5) reforming z parą wodną (konwersja CO): CO + H 2 O = CO 2 + H 2 ; H < 0; 6) metanizację węgla z biomasy: C + 2H 2 = CH 4 ; H < 0; 7) metanizację tlenku węgla: CO + 3H 2 = CH 4 + H 2 O ; H < 0. Ostatnia z wymienionych reakcja może być prowadzona w odwrotnym kierunku, jako proces reformingu parowego metanu. Zgazowanie i piroliza biomasy może być także źródłem otrzymywania wodoru, jednak tak otrzymany wodór nie stanowi jeszcze w pełni biopaliwa trzeciej generacji. Ze względu na zaostrzające się wymagania dotyczące czystości procesów spalania oraz dostępności surowców są prowadzone prace nad otrzymywaniem paliw do silników spalinowych i urządzeń grzewczych z procesów zgazowania i upłynniania węgla. Procesy prowadzące do ich otrzymywania, z wykorzystaniem metody Fischer-Tropscha są oznaczane jako procesy GtL ( gas to liquid ) i CtL ( coal to liquid ). Normalizacja biopaliw. Procedury normalizacji biopaliw mają za zadanie określić wymagania jakościowe tych paliw wraz z określeniem metod oceny tych wymagań pod kątem zapewnienia odpowiedniej jakości paliw w procesie eksploatacji (w procesach silnikowych), transportu, magazynowania i dystrybucji. Jak już wspomniano, dokumentem niezbędnym do bezpiecznego dopuszczania paliwa do użytkowania jest stosowna norma przedmiotowa. Aktualnie istnieją normy europejskie dotyczące czystych estrów metylowych (FAME) oraz niektóre ich mieszaniny z olejami napędowymi, oznaczane jako paliwa: BX, gdzie X, stanowi stężenie FAME w %(v/v). W roku 2007 Komisja Europejska wystąpiła do CEN o pilne podjęcie prac nad opracowaniem norm dla szerszego asortymentu biopaliw, w tym takich, jak: 1) B10 (10%(v/v) FAME lub FAEE w oleju napędowym; 2) E10 (10%(v/v) etanolu w benzynach silnikowych; 3) DME (eter dimetylowy) do silników o zapłonie samoczynnym; 4) biometan (biogaz), oraz dopuszczenie w EN 590 wprowadzania do paliw do 10%(v/v) FAME lub FAEE. 15

17 Przeciwdziałanie PIŚMIENNICTWO Biernat K Prognoza rozwoju paliw. Studia Ecologiae et Bioethicae nr 3. Biernat K Kierunki rozwoju układów zasilania i spalania oraz źródeł energii we współczesnych silnikach spalinowych. Przemysł Chemiczny, grudzień. Biernat K. Biopaliwa drugiej generacji. Krajowa Konferencja Biopaliw i Biokomponentów, Gdańsk Biernat K., Głąb J. Analiza wymagań technicznych, normatywnych oraz wytycznych jakościowych produkcji i stosowania biopaliw w Polsce. Krajowa Konferencja Biopaliwa w Polsce, Warszawa. Biernat K., Łuksa A Węglowodory i tłuszcze odpadowe jako ciecze opałowe. Sozologia nr 1. Biernat K., Kulczycki A. Prognoza dla Polski. Nowe Życie Gospodarcze, dodatek specjalny z dnia 26 kwietnia K. Biernat K., Kulczycki A. Prognoza rozwoju biopaliw w Polsce, Krajowa Konferencja Rynek biopaliw w Polsce szanse i zagrożenia, Warszawa. Biernat K., Kulczycki K., Rogulska M. Development of Alternative Fuels in Poland, Materiały konf. Expert Workshop on Biofuels Support in Baltic States, Nordic Countries and Poland, Tallin, Estonia. Biernat K., Mielczarska-Rogulska M. Implementation and Properties of Biofuels and Biocomponents. Materiały z Konferencji European Transport in FP 7, Warszawa. Gronowicz J Ochrona środowiska w transporcie lądowym, Wyd. ITE. Radom. Górski W Biopaliwa w normach: ISO, EN i PN. Przemysł Chemiczny, grudzień. Kampman B.E., den Boer L.C., Croezen H.J, Biofuels under development, Publication CE No Netherlands Petroleum Industry Association. Delft. Mackowski J.M The EU Directives on Fuels Quality: a look beyond year Materiały z II Międzynarodowej Konferencji pt: Rozwój technologii paliw w świetle Dyrektyw Europejskich i Narodowych Uregulowań Normatywnych. Warszawa. Maniatis K. Biofuels EU policy and recent development. Materiały drugiego spotkania Mirror Group ETPB. Bruksela, luty Merkisz J Ekologiczne aspekty stosowania silników spalinowych. Wyd. Politechniki Poznańskiej. Poznań. Sitnik L.J Ekopaliwa silnikowe. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej. Wrocław. TECHNICAL AND ENVRONMENTAL ASPECTS OF BIOENERGY PRODUCTION Renewable energy is one of the most important factor of the energy and fuel management in Europe. Increasing biomass share in energy production will afford reducing of GHG emissions (in particular carbon dioxide), will secure independence of oil and natural gas supply and will let to exploit whole potential of agricultural and forestry systems. In view of latest research turn out that using of biomass is not only beneficial in technical, environmental and exploitation aspects. Fleets and energy plants must be adjust for bioenergy using, especially in context of efficiency, reliability and composition of combustion products. Assesment of biomass products utility in environmental aspects requires to make a balance of whole biomass life cycle from feedstock to products and by-products. In this case study these problems will be introduced in view of environmental and technical aspects of production of first, second and third generation biofuels. Possibilities of alternative fuels utilization will be present too. 16

18 Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 33, 2007 r. ELEKTROUTLENIANIE ODPADÓW PRZY PRODUKCJI BIODIESLA* Produkcja biodiesla na świecie stale wzrasta. Na przykład według niemieckich danych (UFOP) produkcja biopaliwa w Niemczech stanowi 2x10 6 t rok -1 (3% udziału w rynku paliwa). Wykorzystanie tego paliwa jest korzystne nie tylko ze względu na niską cenę, ale i dlatego, że przy jego spalaniu do atmosfery wydziela się tyle CO 2, ile potrzebują do wzrostu rośliny niezbędne do wytworzenia tego paliwa. Jednakże odpady powstające przy produkcji tego biopaliwa nie znajdują praktycznych zastosowań i stanowią czynnik zanieczyszczający środowisko. Przeprowadzone w Katedrze Inżynierii Procesowej Uniwersytetu Opolskiego badania elektroutlenienia odpadów powstających w procesie produkcji biopaliwa wskazują na możliwość otrzymania nie tylko energii, ale i substancji chemicznych mających zastosowanie praktyczne [Baizer 1973], a mianowicie: gdzie: I dwutlenek acetonu (1,3 dwutlenek propangonu), który stosuje się jako składnik emulgatorów, kremów do opalania, oraz jest stosowany jako katalizator do syntezy estrów; II kwas oksipirowinogronowy; III kwas mezoksalowy. Składniki odpadu ustalono metodą chromatograficzną. Wyniki analizy świadczą, że głównym składnikiem jest gliceryna, stanowi % [Rorziński i in. 1974]. Elektroutlenianie przeprowadzono w elektrochemicznym naczyniu, z rozdzielonymi przestrzeniami anodową i katodową w 7 molowym roztworze KOH na różnych elektrodach (Pt, Ni, Ni-Re) i w różnych temperaturach. Krzywe polaryzacyjne otrzymywano na potencjostacie AMEL System Pomiar potencjału odniesiono do porównawczej elektrody rtęciowej [Vetter ]. Typowe krzywe polaryzacyjne elektroutlenienia próbek odpadu pozostałego po wytworzeniu biodiesla w zasadowym elektrolicie przy różnych temperaturach przedstawiono na rysunku 1. Jak widać na rysunku wraz ze wzrostem temperatury zwiększa się prędkość elektroutleniania próbek frakcji glicerynowych. Ze zwiększeniem stężenia próbek potencjał przesuwa się w kierunku bardziej ujemnych potencjałów. Maksymalna gęstość prądu osiągana na gładkich elektrodach platynowych wynosi 10 ma/cm 2. Elektroutlenione próbki analizowano określając nie tylko prąd anodowy, ale również analizując otrzymane w podczerwieni widma uzyskane przed i po elektroutlenianiu (rys. 2) [Jones 1956]. * Prof. dr hab. inż. Andrzej Gawdzik, prof. dr hab. inż. Stanisław Gajda, mgr inż. Marcin Rybotycki, prof. dr hab. inż. Aleksander Sofronkow Uniwersytet Opolski. 17

19 Przeciwdziałanie Rys. 1. Krzywe polaryzacyjne: 7 moli KOH + 1 mol próbek osadu po produkcji biodiesla temp. 25 st.c 7 moli KOH + 1 mol próbek osadu po produkcji biodiesla temp. 50 st.c 7 moli KOH + 1 mol próbek osadu po produkcji biodiesla temp. 75 st.c Gcz_1 liczba wavenumber(cm falowa (cm -1 ) -1 ) relative absorpcja transmittance IV liczba wavenumber(cm falowa (cm -1 ) -1 ) relative absorpcja transmittance Rys. 2. Widmo podczerwone odpadu pozostałego po wytworzeniu biodiesla przed i po elektroutlenianiu w 7 molowym KOH na gładkiej elektrodzie Pt

20 Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 33, 2007 r. Z przedstawionych widm widać, że w układzie zachodzą zmiany, zmienia się pasmo absorpcji w zakresie liczb falowych [cm -1 ], a także zmiany intensywności linii walencyjnych drgań w zakresie [cm -1 ]. Przeprowadzone badania elektroutlenienia próbek odpadu pozostałego po wytworzeniu biodiesla pokazały, że bezpośrednie elektroutlenianie tych próbek stwarza perspektywistyczną możliwość wykorzystania tego odpadu jako paliwa w ogniwach paliwowych z elektrolitem zasadowym, pracujących w podwyższonych temperaturach (60 70 C). PIŚMIENNICTWO M. Baizer Organic elktrochemistry an introduction and guide edited by Mannel. New York: 731. Rorziński S., Janowski M., Berman A Osnowy preminenia chromatografii w katalizie, Moskwa: 247. Vetter, Elektrochemische kinetic Berlin; Gottingen, Heidelberg: 856. Jones R., Sandorfy C The aplication of infrared and roman spectrometry to the elucidation of molekular structure, ck IV, vd IX: Electrooxidation of the wastes rising in the biodiesel production Both IR spectrum and electrochemical oxidation in basic solution (for different concentrations, temperatures and type of electrodes) methods have been used for investigations the bio-diesel wastes. Carried out analysis showed that the bio-diesel wastes may be utilized in fuel cells with basic electrolyte. Maximum current density obtained on smooth platinum electrode is equal to 10 ma cm -2 (at temperatures C) in this case. 19

Biogaz i biomasa -energetyczna przyszłość Mazowsza

Biogaz i biomasa -energetyczna przyszłość Mazowsza Biogaz i biomasa -energetyczna przyszłość Mazowsza Katarzyna Sobótka Specjalista ds. energii odnawialnej Mazowiecka Agencja Energetyczna Sp. z o.o. k.sobotka@mae.mazovia.pl Biomasa Stałe i ciekłe substancje

Bardziej szczegółowo

Wykorzystanie biogazu jako paliwa transportowego

Wykorzystanie biogazu jako paliwa transportowego Wykorzystanie biogazu jako paliwa transportowego dr Tadeusz Zakrzewski Prezes Krajowej Izby Biopaliw 12 marzec 2010 r Kielce. Wykorzystanie biomasy rolniczej do celów energetycznych. Biogazownie rolnicze

Bardziej szczegółowo

gospodarki energetycznej...114 5.4. Cele polityki energetycznej Polski...120 5.5. Działania wspierające rozwój energetyki odnawialnej w Polsce...

gospodarki energetycznej...114 5.4. Cele polityki energetycznej Polski...120 5.5. Działania wspierające rozwój energetyki odnawialnej w Polsce... SPIS TREŚCI Wstęp... 11 1. Polityka energetyczna Polski w dziedzinie odnawialnych źródeł energii... 15 2. Sytuacja energetyczna świata i Polski u progu XXI wieku... 27 2.1. Wstęp...27 2.2. Energia konwencjonalna

Bardziej szczegółowo

Konwersja biomasy do paliw płynnych. Andrzej Myczko. Instytut Technologiczno Przyrodniczy

Konwersja biomasy do paliw płynnych. Andrzej Myczko. Instytut Technologiczno Przyrodniczy Konwersja biomasy do paliw płynnych Andrzej Myczko Instytut Technologiczno Przyrodniczy Biopaliwa W biomasie i produktach jej rozkładu zawarta jest energia słoneczna. W wyniku jej: spalania, fermentacji

Bardziej szczegółowo

Wykorzystanie biomasy na cele energetyczne w UE i Polsce

Wykorzystanie biomasy na cele energetyczne w UE i Polsce Wykorzystanie biomasy na cele energetyczne w UE i Polsce dr Zuzanna Jarosz Biogospodarka w Rolnictwie Puławy, 21-22 czerwca 2016 r. Celem nadrzędnym wprowadzonej w 2012 r. strategii Innowacje w służbie

Bardziej szczegółowo

WYSOKOTEMPERATUROWE ZGAZOWANIE BIOMASY. INSTYTUT BADAWCZO-WDROŻENIOWY MASZYN Sp. z o.o.

WYSOKOTEMPERATUROWE ZGAZOWANIE BIOMASY. INSTYTUT BADAWCZO-WDROŻENIOWY MASZYN Sp. z o.o. WYSOKOTEMPERATUROWE ZGAZOWANIE BIOMASY ZASOBY BIOMASY Rys.2. Zalesienie w państwach Unii Europejskiej Potencjał techniczny biopaliw stałych w Polsce oszacowano na ok. 407,5 PJ w skali roku. Składają się

Bardziej szczegółowo

Wydział Mechaniczno-Energetyczny

Wydział Mechaniczno-Energetyczny Polska Geotermalna Asocjacja im. prof. J. Sokołowskiego Wydział Mechaniczno-Energetyczny Lokalna energetyka geotermalna jako podstawowy składnik OZE w procesie dochodzenia do samowystarczalności energetycznej

Bardziej szczegółowo

PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA W NOWYM SĄCZU SYLABUS PRZEDMIOTU. Obowiązuje od roku akademickiego: 2009/2010

PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA W NOWYM SĄCZU SYLABUS PRZEDMIOTU. Obowiązuje od roku akademickiego: 2009/2010 PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA W NOWYM SĄCZU SYLABUS Obowiązuje od roku akademickiego: 2009/2010 Instytut: Techniczny Kierunek studiów: Zarządzanie i inżynieria produkcji Kod kierunku: 06.9 Specjalność:

Bardziej szczegółowo

NOWE TECHNOLOGIE WYTWARZANIA BIOKOMPONENTÓW I BIOPALIW PIERWSZEJ I DRUGIEJ GENERACJI

NOWE TECHNOLOGIE WYTWARZANIA BIOKOMPONENTÓW I BIOPALIW PIERWSZEJ I DRUGIEJ GENERACJI NOWE TECHNOLOGIE WYTWARZANIA BIOKOMPONENTÓW I BIOPALIW PIERWSZEJ I DRUGIEJ GENERACJI dr inż. Krzysztof Biernat Koordynator Polskiej Platformy Technologicznej Biopaliw i Biokomponentów Instytut Paliw i

Bardziej szczegółowo

POTENCJAŁ WYKORZYSTANIA ODPADÓW BIODEGRADOWALNYCH NA CELE ENERGETYCZNE W WOJEWÓDZTWIE POMORSKIM

POTENCJAŁ WYKORZYSTANIA ODPADÓW BIODEGRADOWALNYCH NA CELE ENERGETYCZNE W WOJEWÓDZTWIE POMORSKIM DEPARTAMENT ŚRODOWISKA, ROLNICTWA I ZASOBÓW NATURALNYCH POTENCJAŁ WYKORZYSTANIA ODPADÓW BIODEGRADOWALNYCH NA CELE ENERGETYCZNE W WOJEWÓDZTWIE POMORSKIM Anna Grapatyn-Korzeniowska Gdańsk, 16 marca 2010

Bardziej szczegółowo

Spis treści. Wykaz ważniejszych skrótów i symboli... XIII VII

Spis treści. Wykaz ważniejszych skrótów i symboli... XIII VII Spis treści Wykaz ważniejszych skrótów i symboli................... XIII 1. Wprowadzenie............................... 1 1.1. Definicja i rodzaje biopaliw....................... 1 1.2. Definicja biomasy............................

Bardziej szczegółowo

OCENA ZAPOTRZEBOWANIA NA ENERGIĘ ORAZ POTENCJAŁU JEGO ZASPOKOJENIA ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII W LATACH

OCENA ZAPOTRZEBOWANIA NA ENERGIĘ ORAZ POTENCJAŁU JEGO ZASPOKOJENIA ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII W LATACH Prezentacja projektu współfinansowanego przez Komisję Europejską pn. Infrastruktura Elektroenergetyczna Program UE Inteligentna Energia dla Europy, umowa nr IEE/08/Agencies/431/S12.529246 OCENA ZAPOTRZEBOWANIA

Bardziej szczegółowo

OCENA ZAPOTRZEBOWANIA NA ENERGIĘ ORAZ POTENCJAŁU JEGO ZASPOKOJENIA ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII W LATACH

OCENA ZAPOTRZEBOWANIA NA ENERGIĘ ORAZ POTENCJAŁU JEGO ZASPOKOJENIA ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII W LATACH Prezentacja projektu współfinansowanego przez Komisję Europejską pn. Infrastruktura Elektroenergetyczna Program UE Inteligentna Energia dla Europy, umowa nr IEE/08/Agencies/431/S12.529246 OCENA ZAPOTRZEBOWANIA

Bardziej szczegółowo

Spis treści. Wykaz ważniejszych skrótów i symboli

Spis treści. Wykaz ważniejszych skrótów i symboli Spis treści Wykaz ważniejszych skrótów i symboli XIII 1. Wprowadzenie 1 1.1. Definicja i rodzaje biopaliw 1 1.2. Definicja biomasy 3 1.3. Metody konwersji biomasy w biopaliwa 3 1.4. Biopaliwa 1. i 2. generacji

Bardziej szczegółowo

Efektywny rozwój rozproszonej energetyki odnawialnej w połączeniu z konwencjonalną w regionach Biomasa jako podstawowe źródło energii odnawialnej

Efektywny rozwój rozproszonej energetyki odnawialnej w połączeniu z konwencjonalną w regionach Biomasa jako podstawowe źródło energii odnawialnej Biomasa jako podstawowe źródło energii odnawialnej dr inż. Magdalena Król Spotkanie Regionalne- Warsztaty w projekcie Energyregion, Wrocław 18.02.2013 1-3 Biomasa- źródła i charakterystyka 4 Biomasa jako

Bardziej szczegółowo

OCENA ZAPOTRZEBOWANIA NA ENERGIĘ ORAZ POTENCJAŁU JEGO ZASPOKOJENIA ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII W LATACH

OCENA ZAPOTRZEBOWANIA NA ENERGIĘ ORAZ POTENCJAŁU JEGO ZASPOKOJENIA ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII W LATACH Prezentacja projektu współfinansowanego przez Komisję Europejską pn. Infrastruktura Elektroenergetyczna Program UE Inteligentna Energia dla Europy, umowa nr IEE/08/Agencies/431/S12.529246 OCENA ZAPOTRZEBOWANIA

Bardziej szczegółowo

Geoinformacja zasobów biomasy na cele energetyczne

Geoinformacja zasobów biomasy na cele energetyczne Geoinformacja zasobów biomasy na cele energetyczne Anna Jędrejek Zakład Biogospodarki i Analiz Systemowych GEOINFORMACJA synonim informacji geograficznej; informacja uzyskiwana poprzez interpretację danych

Bardziej szczegółowo

OZE - ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII

OZE - ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII OZE - ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII Powiślańska Regionalna Agencja Zarządzania Energią Kwidzyn 2012 Przyczyny zainteresowania odnawialnymi źródłami energii: powszechny dostęp, oraz bezgraniczne zasoby; znacznie

Bardziej szczegółowo

BIOETANOL Z BIOMASY KONOPNEJ JAKO POLSKI DODATEK DO PALIW PŁYNNYCH

BIOETANOL Z BIOMASY KONOPNEJ JAKO POLSKI DODATEK DO PALIW PŁYNNYCH Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie. INNOWACYJNE ROZWIĄZANIA DLA POLSKIEGO ROLNICTWA Polskie rośliny włókniste i zielarskie dla innowacyjnej

Bardziej szczegółowo

PIROLIZA BEZEMISYJNA UTYLIZACJA ODPADÓW

PIROLIZA BEZEMISYJNA UTYLIZACJA ODPADÓW PIROLIZA BEZEMISYJNA UTYLIZACJA ODPADÓW Utylizacja odpadów komunalnych, gumowych oraz przerób biomasy w procesie pirolizy nisko i wysokotemperaturowej. Przygotował: Leszek Borkowski Marzec 2012 Piroliza

Bardziej szczegółowo

Instytut Technologiczno-Przyrodniczy odział w Warszawie. Zakład Analiz Ekonomicznych i Energetycznych

Instytut Technologiczno-Przyrodniczy odział w Warszawie. Zakład Analiz Ekonomicznych i Energetycznych Instytut Technologiczno-Przyrodniczy odział w Warszawie Zakład Analiz Ekonomicznych i Energetycznych lukasz.kujda@wp.pl www.itp.edu.pl 1 O Instytucie Instytut prowadzi badania naukowe i prace rozwojowe

Bardziej szczegółowo

UPRAWY ENERGETYCZNE W CENTRALNEJ I WSCHODNIEJ EUROPIE

UPRAWY ENERGETYCZNE W CENTRALNEJ I WSCHODNIEJ EUROPIE UPRAWY ENERGETYCZNE W CENTRALNEJ I WSCHODNIEJ EUROPIE Bioenergia w krajach Europy Centralnej, uprawy energetyczne. Dr Hanna Bartoszewicz-Burczy, Instytut Energetyki 23 kwietnia 2015 r., SGGW 1. Źródła

Bardziej szczegółowo

Wykorzystanie energii z odnawialnych źródeł na Dolnym Śląsku, odzysk energii z odpadów w projekcie ustawy o odnawialnych źródłach energii

Wykorzystanie energii z odnawialnych źródeł na Dolnym Śląsku, odzysk energii z odpadów w projekcie ustawy o odnawialnych źródłach energii Wykorzystanie energii z odnawialnych źródeł na Dolnym Śląsku, odzysk energii z odpadów w projekcie ustawy o odnawialnych źródłach energii Paweł Karpiński Pełnomocnik Marszałka ds. Odnawialnych Źródeł Energii

Bardziej szczegółowo

Michał Cierpiałowski, Quality Assurance Poland

Michał Cierpiałowski, Quality Assurance Poland Kryteria zrównoważonego rozwoju a krajowa baza surowcowa Jak zrealizować rosnący Narodowy Cel Wskaźnikowy? Co z kolejnymi generacjami biopaliw? Nowa unijna dyrektywa limit 7 proc. dla biopaliw z upraw

Bardziej szczegółowo

INOWACYJNOŚĆ W ZAKRESIE ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII I WIZJA ROZWOJU BIOENERGII

INOWACYJNOŚĆ W ZAKRESIE ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII I WIZJA ROZWOJU BIOENERGII INOWACYJNOŚĆ W ZAKRESIE ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII I WIZJA ROZWOJU BIOENERGII mgr inż. Wojciech Krużewski 11-14. 10.2010 Kazimierz Dolny INNOWACYJNOŚĆ SYNERGETYKA- PIĄTA FALA INNOWACYJNOŚCI Będzie to

Bardziej szczegółowo

WBPP NATURALNE ZASOBY ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII I SPOSOBY ICH WYKORZYSTANIA (BIOMASA, BIOPALIWA)

WBPP NATURALNE ZASOBY ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII I SPOSOBY ICH WYKORZYSTANIA (BIOMASA, BIOPALIWA) WOJEWÓDZKIE BIURO PLANOWANIA PRZESTRZENNEGO W SŁUPSKU WBPP KONFERENCJA DLA MŁODZIEŻY SZKÓŁ GIMNAZJALNYCH GMIN STOWARZYSZONYCH W ZWIĄZKU MIAST I GMIN DORZECZA RZEKI SŁUPI I ŁUPAWY NATURALNE ZASOBY ODNAWIALNYCH

Bardziej szczegółowo

Potencjał biomasy nowe kierunki jej wykorzystania

Potencjał biomasy nowe kierunki jej wykorzystania INSTYTUT GÓRNICTWA ODKRYWKOWEGO Dominika Kufka Potencjał biomasy nowe kierunki jej wykorzystania Transnational Conference 25 th 26 th of November 2014, Wrocław Fostering communities on energy transition,

Bardziej szczegółowo

PLAN DZIAŁANIA KT 137. ds. Urządzeń Cieplno-Mechanicznych w Energetyce

PLAN DZIAŁANIA KT 137. ds. Urządzeń Cieplno-Mechanicznych w Energetyce Strona 1 PLAN DZIAŁANIA KT 137 ds. Urządzeń Cieplno-Mechanicznych w Energetyce STRESZCZENIE KT 137 obejmuje swoim zakresem urządzenia cieplno-mechaniczne stosowane w elektrowniach, elektrociepłowniach

Bardziej szczegółowo

ZałoŜenia strategii wykorzystania odnawialnych źródeł energii w województwie opolskim

ZałoŜenia strategii wykorzystania odnawialnych źródeł energii w województwie opolskim ZałoŜenia strategii wykorzystania odnawialnych źródeł energii w województwie opolskim Marian Magdziarz WOJEWÓDZTWO OPOLSKIE Powierzchnia 9.412 km² Ludność - 1.055,7 tys Stolica Opole ok. 130 tys. mieszkańców

Bardziej szczegółowo

Projekt założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe gminy miejskiej Mielec Piotr Stańczuk

Projekt założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe gminy miejskiej Mielec Piotr Stańczuk Projekt założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe gminy miejskiej Mielec Piotr Stańczuk Małopolska Agencja Energii i Środowiska sp. z o.o. ul. Łukasiewicza 1, 31 429 Kraków

Bardziej szczegółowo

Polityka zrównoważonego rozwoju energetycznego w gminach. Edmund Wach Bałtycka Agencja Poszanowania Energii S.A.

Polityka zrównoważonego rozwoju energetycznego w gminach. Edmund Wach Bałtycka Agencja Poszanowania Energii S.A. Polityka zrównoważonego rozwoju energetycznego w gminach Toruń, 22 kwietnia 2008 Edmund Wach Bałtycka Agencja Poszanowania Energii S.A. Zrównoważona polityka energetyczna Długotrwały rozwój przy utrzymaniu

Bardziej szczegółowo

Odnawialne Źródła Energii (OZE)

Odnawialne Źródła Energii (OZE) Odnawialne Źródła Energii (OZE) Kamil Łapioski Specjalista energetyczny Powiślaoskiej Regionalnej Agencji Zarządzania Energią Kwidzyn 2011 1 Według prognoz światowe zasoby energii wystarczą na: lat 2 Energie

Bardziej szczegółowo

BIOPALIWA DRUGIEJ GENERACJI

BIOPALIWA DRUGIEJ GENERACJI BIOPALIWA DRUGIEJ GENERACJI dr Magdalena Rogulska mgr inż. Marta Dołęga Instytut Paliw i Energii Odnawialnej Instytucja Wdrażająca działania 9.4-9.6 i 10.3 Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko

Bardziej szczegółowo

ZAGADNIENIA PRAWNE W ZAKRESIE OCHRONY ŚRODOWISKA W ASPEKCIE ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII ENERGIA BIOMASY. 07.11.2013 r.

ZAGADNIENIA PRAWNE W ZAKRESIE OCHRONY ŚRODOWISKA W ASPEKCIE ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII ENERGIA BIOMASY. 07.11.2013 r. ZAGADNIENIA PRAWNE W ZAKRESIE OCHRONY ŚRODOWISKA W ASPEKCIE ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII ENERGIA BIOMASY 07.11.2013 r. Zamiast wprowadzenia podsumowanie OŹE Dlaczego? Przyczyny: filozoficzno etyczne naukowe

Bardziej szczegółowo

Energia słoneczna i cieplna biosfery Pojęcia podstawowe

Energia słoneczna i cieplna biosfery Pojęcia podstawowe Dr inż. Mariusz Szewczyk Politechnika Rzeszowska im. I. Łukasiewicza Wydział Budowy Maszyn i Lotnictwa Katedra Termodynamiki 35-959 Rzeszów, ul. W. Pola 2 Energia słoneczna i cieplna biosfery Pojęcia podstawowe

Bardziej szczegółowo

Stan energetyki odnawialnej w Polsce. Polityka Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi w zakresie OZE

Stan energetyki odnawialnej w Polsce. Polityka Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi w zakresie OZE Stan energetyki odnawialnej w Polsce. Polityka Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi w zakresie OZE Paweł Sulima Wydział Energii Odnawialnych i Biopaliw Departament Rynków Rolnych XI Giełda kooperacyjna

Bardziej szczegółowo

Energia ukryta w biomasie

Energia ukryta w biomasie Energia ukryta w biomasie Przygotowała dr Anna Twarowska Świętokrzyskie Centrum Innowacji i Transferu Technologii 30-31 marzec 2016, Kielce Biomasa w Polsce uznana jest za odnawialne źródło energii o największych

Bardziej szczegółowo

Stan aktualny oraz kierunki zmian w zakresie regulacji prawnych dotyczących wykorzystania biomasy leśnej jako źródła energii odnawialnej

Stan aktualny oraz kierunki zmian w zakresie regulacji prawnych dotyczących wykorzystania biomasy leśnej jako źródła energii odnawialnej Stan aktualny oraz kierunki zmian w zakresie regulacji prawnych dotyczących wykorzystania biomasy leśnej jako źródła energii odnawialnej 2 Ramy prawne funkcjonowania sektora OZE Polityka energetyczna Polski

Bardziej szczegółowo

ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII. Seminarium Biomasa na cele energetyczne założenia i realizacja Warszawa, 3 grudnia 2008 r.

ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII. Seminarium Biomasa na cele energetyczne założenia i realizacja Warszawa, 3 grudnia 2008 r. ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII Seminarium Biomasa na cele energetyczne założenia i realizacja Warszawa, 3 grudnia 2008 r. 1 Odnawialne Źródła Energii w 2006 r. Biomasa stała 91,2 % Energia promieniowania słonecznego

Bardziej szczegółowo

ESTRY METYLOWE POCHODZENIA ZWIERZĘCEGO JAKO PALIWO ROLNICZE. mgr inż. Renata Golimowska ITP Oddział Poznań

ESTRY METYLOWE POCHODZENIA ZWIERZĘCEGO JAKO PALIWO ROLNICZE. mgr inż. Renata Golimowska ITP Oddział Poznań ESTRY METYLOWE POCHODZENIA ZWIERZĘCEGO JAKO PALIWO ROLNICZE mgr inż. Renata Golimowska ITP Oddział Poznań Początek biodiesla w Polsce 2004/2005 uruchamianie Rafinerii Trzebinia 2006 otwieranie się kolejnych

Bardziej szczegółowo

BioMotion. Wprowadzenie do dyskusji

BioMotion. Wprowadzenie do dyskusji BioMotion IBMER- Warszawa Wprowadzenie do dyskusji Doc. dr hab. inż. Anna Grzybek Europa weszła w nową erę energetyczną Dostęp do energii ma kluczowe znaczenie dla codziennego życia każdego Europejczyka.

Bardziej szczegółowo

Usytuowanie i regulacje prawne dotyczące biomasy leśnej

Usytuowanie i regulacje prawne dotyczące biomasy leśnej Usytuowanie i regulacje prawne dotyczące biomasy leśnej Wzywania stojące przed polską energetyką w świetle Polityki energetycznej Polski do 2030 roku Wysokie zapotrzebowanie na energię dla rozwijającej

Bardziej szczegółowo

Zużycie Biomasy w Energetyce. Stan obecny i perspektywy

Zużycie Biomasy w Energetyce. Stan obecny i perspektywy Zużycie Biomasy w Energetyce Stan obecny i perspektywy Plan prezentacji Produkcja odnawialnej energii elektrycznej w Polsce. Produkcja odnawialnej energii elektrycznej w energetyce zawodowej i przemysłowej.

Bardziej szczegółowo

Rolniczy potencjał surowcowy produkcji biopaliw zaawansowanych w Polsce

Rolniczy potencjał surowcowy produkcji biopaliw zaawansowanych w Polsce Konferencja Biopaliwa - rozwój czy stagnacja? Rolniczy potencjał surowcowy produkcji biopaliw zaawansowanych w Polsce Jarosław Wiśniewski Naczelnik Wydziału Energii Odnawialnych i Biopaliw Departament

Bardziej szczegółowo

Energia słoneczna docierająca do ziemi ma postać fali elektromagnetycznej o różnej długości. W zależności od długości fali wyróżniamy: Promieniowanie

Energia słoneczna docierająca do ziemi ma postać fali elektromagnetycznej o różnej długości. W zależności od długości fali wyróżniamy: Promieniowanie Energia słoneczna docierająca do ziemi ma postać fali elektromagnetycznej o różnej długości. W zależności od długości fali wyróżniamy: Promieniowanie ultrafioletowe, Promieniowanie widzialne, Promieniowanie

Bardziej szczegółowo

Polityka energetyczna w UE a problemy klimatyczne Doświadczenia Polski

Polityka energetyczna w UE a problemy klimatyczne Doświadczenia Polski Polityka energetyczna w UE a problemy klimatyczne Doświadczenia Polski Polityka energetyczna w Unii Europejskiej Zobowiązania ekologiczne UE Zobowiązania ekologiczne UE na rok 2020 redukcja emisji gazów

Bardziej szczegółowo

OCENA ZAPOTRZEBOWANIA NA ENERGIĘ ORAZ POTENCJAŁU JEGO ZASPOKOJENIA W LATACH

OCENA ZAPOTRZEBOWANIA NA ENERGIĘ ORAZ POTENCJAŁU JEGO ZASPOKOJENIA W LATACH Prezentacja projektu współfinansowanego przez Komisję Europejską pn. Infrastruktura Elektroenergetyczna Program UE Inteligentna Energia dla Europy, umowa nr IEE/08/Agencies/431/S12.529246 OCENA ZAPOTRZEBOWANIA

Bardziej szczegółowo

Biopaliwa w transporcie

Biopaliwa w transporcie Biopaliwa w transporcie 20.01.2009 Andrzej Szajner Bałtycka Agencja Poszanowania Energii S.A. Sytuacja na rynkach światowych Malejące zasoby surowców naturalnych i rosnące ceny!! wzrost cen ropy naftowej

Bardziej szczegółowo

ODNAWIALNE I NIEODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII. Filip Żwawiak

ODNAWIALNE I NIEODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII. Filip Żwawiak ODNAWIALNE I NIEODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII Filip Żwawiak WARTO WIEDZIEĆ 1. Co to jest energetyka? 2. Jakie są konwencjonalne (nieodnawialne) źródła energii? 3. Jak dzielimy alternatywne (odnawialne ) źródła

Bardziej szczegółowo

Proekologiczne odnawialne źródła energii / Witold M. Lewandowski. - Wyd. 4, dodr. Warszawa, Spis treści

Proekologiczne odnawialne źródła energii / Witold M. Lewandowski. - Wyd. 4, dodr. Warszawa, Spis treści Proekologiczne odnawialne źródła energii / Witold M. Lewandowski. - Wyd. 4, dodr. Warszawa, 2010 Spis treści Wykaz ważniejszych oznaczeń i jednostek 13 Przedmowa 17 Wstęp 19 1. Charakterystyka obecnego

Bardziej szczegółowo

IV. PREFEROWANE TECHNOLOGIE GENERACJI ROZPROSZONEJ

IV. PREFEROWANE TECHNOLOGIE GENERACJI ROZPROSZONEJ IV. PREFEROWANE TECHNOLOGIE GENERACJI ROZPROSZONEJ Dwie grupy technologii: układy kogeneracyjne do jednoczesnego wytwarzania energii elektrycznej i ciepła wykorzystujące silniki tłokowe, turbiny gazowe,

Bardziej szczegółowo

Dr Sebastian Werle, Prof. Ryszard K. Wilk Politechnika Śląska w Gliwicach Instytut Techniki Cieplnej

Dr Sebastian Werle, Prof. Ryszard K. Wilk Politechnika Śląska w Gliwicach Instytut Techniki Cieplnej OTRZYMYWANIE PALIWA GAZOWEGO NA DRODZE ZGAZOWANIA OSADÓW ŚCIEKOWYCH Dr Sebastian Werle, Prof. Ryszard K. Wilk Politechnika Śląska w Gliwicach Instytut Techniki Cieplnej Dlaczego termiczne przekształcanie

Bardziej szczegółowo

Odnawialne źródła energii w projekcie Polityki Energetycznej Polski do 2030 r.

Odnawialne źródła energii w projekcie Polityki Energetycznej Polski do 2030 r. Ministerstwo Gospodarki Rzeczpospolita Polska Odnawialne źródła energii w projekcie Polityki Energetycznej Polski do 2030 r. Zbigniew Kamieński Dyrektor Departamentu Energetyki Poznań, 27 października

Bardziej szczegółowo

Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej

Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej 10.2.2016 L 33/3 ROZPORZĄDZENIE DELEGOWANE KOMISJI (UE) 2016/172 z dnia 24 listopada 2015 r. w sprawie uzupełnienia rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 691/2011 w odniesieniu do określenia

Bardziej szczegółowo

Planowanie Projektów Odnawialnych Źródeł Energii Oleje resztkowe

Planowanie Projektów Odnawialnych Źródeł Energii Oleje resztkowe Slajd 1 Lennart Tyrberg, Energy Agency of Southeast Sweden Planowanie Projektów Odnawialnych Źródeł Energii Oleje resztkowe Przygotowane przez: Mgr inż. Andrzej Michalski Zweryfikowane przez: Dr inż. Andrzej

Bardziej szczegółowo

Wykaz ważniejszych oznaczeń i jednostek Przedmowa Wstęp 1. Charakterystyka obecnego stanu środowiska1.1. Wprowadzenie 1.2. Energetyka konwencjonalna

Wykaz ważniejszych oznaczeń i jednostek Przedmowa Wstęp 1. Charakterystyka obecnego stanu środowiska1.1. Wprowadzenie 1.2. Energetyka konwencjonalna Wykaz ważniejszych oznaczeń i jednostek Przedmowa Wstęp 1. Charakterystyka obecnego stanu środowiska1.1. Wprowadzenie 1.2. Energetyka konwencjonalna 1.2. l. Paliwa naturalne, zasoby i prognozy zużycia

Bardziej szczegółowo

MOŻLIWOŚCI POZYSKANIA BIOMASY DRZEWNEJ DO CELÓW ENERGETYCZNYCH W SADOWNICTWIE I LEŚNICTWIE

MOŻLIWOŚCI POZYSKANIA BIOMASY DRZEWNEJ DO CELÓW ENERGETYCZNYCH W SADOWNICTWIE I LEŚNICTWIE MOŻLIWOŚCI POZYSKANIA BIOMASY DRZEWNEJ DO CELÓW ENERGETYCZNYCH W SADOWNICTWIE I LEŚNICTWIE Dr inż. Stanisław Parzych, Dr inż. Agnieszka Mandziuk Wydział Leśny SGGW w Warszawie Mgr inż. Sebastian Dawidowski

Bardziej szczegółowo

KRYTERIA WYBORU PROJEKTÓW. Działanie 5.1 Energetyka oparta na odnawialnych źródłach energii

KRYTERIA WYBORU PROJEKTÓW. Działanie 5.1 Energetyka oparta na odnawialnych źródłach energii KRYTERIA WYBORU PROJEKTÓW Załącznik do uchwały Nr 1/201 Komitetu Monitorującego Regionalny Program Operacyjny Województwa Podlaskiego na lata 2014-2020 z dnia 22 lipca 201 r. Działanie.1 Energetyka oparta

Bardziej szczegółowo

System Certyfikacji OZE

System Certyfikacji OZE System Certyfikacji OZE Mirosław Kaczmarek miroslaw.kaczmarek@ure.gov.pl III FORUM EKOENERGETYCZNE Fundacja Na Rzecz Rozwoju Ekoenergetyki Zielony Feniks Polkowice, 16-17 września 2011 r. PAKIET KLIMATYCZNO

Bardziej szczegółowo

Przedstawiciel branży OZE. Podstawy prawne OZE

Przedstawiciel branży OZE. Podstawy prawne OZE Przedstawiciel branży OZE Podstawy prawne OZE Co to jest energia odnawialna? odnawialne źródło energii - źródło wykorzystujące w procesie przetwarzania energię wiatru, promieniowania słonecznego, geotermalną,

Bardziej szczegółowo

Wpływ składu mieszanki gazu syntetycznego zasilającego silnik o zapłonie iskrowym na toksyczność spalin

Wpływ składu mieszanki gazu syntetycznego zasilającego silnik o zapłonie iskrowym na toksyczność spalin Wpływ składu mieszanki gazu syntetycznego zasilającego silnik o zapłonie iskrowym na toksyczność spalin Anna Janicka, Ewelina Kot, Maria Skrętowicz, Radosław Włostowski, Maciej Zawiślak Wydział Mechaniczny

Bardziej szczegółowo

Oferta badawcza. XVI Forum Klastra Bioenergia dla Regionu 20 maja 2015r. dr inż. Anna Zamojska-Jaroszewicz

Oferta badawcza. XVI Forum Klastra Bioenergia dla Regionu 20 maja 2015r. dr inż. Anna Zamojska-Jaroszewicz Oferta badawcza XVI Forum Klastra Bioenergia dla Regionu 20 maja 2015r. dr inż. Anna Zamojska-Jaroszewicz Struktura organizacyjna PIMOT Przemysłowy Instytut Motoryzacji Pion Paliw i Energii Odnawialnej

Bardziej szczegółowo

OZE - Odnawialne Źródła Energii

OZE - Odnawialne Źródła Energii OZE - Odnawialne Źródła Energii Aleksandra Tuptyoska, Wiesław Zienkiewicz Powiślaoska Regionalna Agencja Zarządzania Energią Kwidzyn 2011 1 Energie odnawialne to takie, których źródła są niewyczerpalne

Bardziej szczegółowo

Energia odnawialna w Polsce potencjał rynku na przykładzie PGE. mgr inŝ. Krzysztof Konaszewski

Energia odnawialna w Polsce potencjał rynku na przykładzie PGE. mgr inŝ. Krzysztof Konaszewski Energia odnawialna w Polsce potencjał rynku na przykładzie PGE mgr inŝ. Krzysztof Konaszewski Zadania stawiane przed polską gospodarką Pakiet energetyczny 3x20 - prawne wsparcie rozwoju odnawialnych źródeł

Bardziej szczegółowo

Energetyka odnawialna w procesie inwestycyjnym budowy zakładu. Znaczenie energii odnawialnej dla bilansu energetycznego

Energetyka odnawialna w procesie inwestycyjnym budowy zakładu. Znaczenie energii odnawialnej dla bilansu energetycznego Energetyka odnawialna w procesie inwestycyjnym budowy zakładu Znaczenie energii odnawialnej dla bilansu energetycznego Znaczenie energii odnawialnej dla bilansu energetycznego Wzrost zapotrzebowania na

Bardziej szczegółowo

Warszawa, dnia 19 maja 2017 r.

Warszawa, dnia 19 maja 2017 r. Warszawa, dnia 19 maja 2017 r. Informacja Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki Nr 34 /2017 w sprawie zasad ustalania poziomu emisyjności CO2 na potrzeby aukcyjnego systemu wsparcia, o którym mowa przepisach

Bardziej szczegółowo

- ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII

- ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII Poziom i struktura wykorzystania odnawialnych źródeł energii w Polsce i Unii Europejskiej z uwzględnieniem aspektów ekologicznych i ekonomicznych ogrzewania domu jednorodzinnego Prof. dr hab. inż. Mariusz

Bardziej szczegółowo

2) uprawianej na obszarach Unii Europejskiej wymienionych w wykazie określonym w przepisach wydanych na podstawie art. 28b ust.

2) uprawianej na obszarach Unii Europejskiej wymienionych w wykazie określonym w przepisach wydanych na podstawie art. 28b ust. Załącznik do ustawy z dnia 21 marca 2014 r. (poz. 457) Zasady obliczania ograniczenia emisji w cyklu życia biokomponentu I.1. Ograniczenie emisji w cyklu życia biokomponentu oblicza się: 1) poprzez zastosowanie

Bardziej szczegółowo

SEMINARIUM. Produkcja energii z odpadów w technologii zgazowania Uwarunkowania prawne i technologiczne

SEMINARIUM. Produkcja energii z odpadów w technologii zgazowania Uwarunkowania prawne i technologiczne SEMINARIUM Produkcja energii z odpadów w technologii zgazowania Uwarunkowania prawne i technologiczne Prelegent Arkadiusz Primus Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych 24.11.2017 Katowice Uwarunkowania

Bardziej szczegółowo

PODSTAWOWE INFORMACJE DOTYCZĄCE WDRAŻANIA INSTALACJI BIOGAZOWYCH W POLSCE

PODSTAWOWE INFORMACJE DOTYCZĄCE WDRAŻANIA INSTALACJI BIOGAZOWYCH W POLSCE PODSTAWOWE INFORMACJE DOTYCZĄCE WDRAŻANIA INSTALACJI BIOGAZOWYCH W POLSCE Czym jest biogaz? Roztwór gazowy będący produktem fermentacji beztlenowej, składający się głównie z metanu (~60%) i dwutlenku węgla

Bardziej szczegółowo

Drewno jako surowiec energetyczny w badaniach Instytutu Technologii Drewna w Poznaniu

Drewno jako surowiec energetyczny w badaniach Instytutu Technologii Drewna w Poznaniu Drewno jako surowiec energetyczny w badaniach Instytutu Technologii Drewna w Poznaniu dr inż. Wojciech Cichy mgr inż. Agnieszka Panek Zakład Ochrony Środowiska i Chemii Drewna Pracownia Bioenergii Dotychczasowe

Bardziej szczegółowo

Niska emisja sprawa wysokiej wagi

Niska emisja sprawa wysokiej wagi M I S EMISJA A Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej w Suwałkach Sp. z o.o. Niska emisja sprawa wysokiej wagi Niska emisja emisja zanieczyszczeń do powietrza kominami o wysokości do 40 m, co prowadzi do

Bardziej szczegółowo

PODSTAWOWE INFORMACJE DOTYCZĄCE WDRAŻANIA INSTALACJI BIOGAZOWYCH W POLSCE

PODSTAWOWE INFORMACJE DOTYCZĄCE WDRAŻANIA INSTALACJI BIOGAZOWYCH W POLSCE PODSTAWOWE INFORMACJE DOTYCZĄCE WDRAŻANIA INSTALACJI BIOGAZOWYCH W POLSCE Czym jest biogaz? Roztwór gazowy będący produktem fermentacji beztlenowej, składający się głównie z metanu (~60%) i dwutlenku węgla

Bardziej szczegółowo

Kursy: 12 grup z zakresu:

Kursy: 12 grup z zakresu: SCHEMAT REALIZACJI USŁUG W RAMACH PROJEKTU EKO-TRENDY Kursy: 12 grup z zakresu: Szkolenia Instalator kolektorów słonecznych - 2 edycje szkoleń - 1 h/gr. 2. Szkolenia Nowoczesne trendy ekologiczne w budownictwie

Bardziej szczegółowo

Nowe wyzwania stojące przed Polską wobec konkluzji Rady UE 3 x 20%

Nowe wyzwania stojące przed Polską wobec konkluzji Rady UE 3 x 20% Nowe wyzwania stojące przed Polską wobec konkluzji Rady UE 3 x 20% Zbigniew Kamieński Ministerstwo Gospodarki Poznań, 21 listopada 2007 Cele na rok 2020 3 x 20% Oszczędność energii Wzrost wykorzystania

Bardziej szczegółowo

Biogazownie w Polsce alternatywa czy konieczność

Biogazownie w Polsce alternatywa czy konieczność Janusz Wojtczak Biogazownie w Polsce alternatywa czy konieczność Biogazownie w Niemczech Rok 1999 2001 2003 2006 2007 2008 Liczba 850 1.360 1.760 3.500 3.711 4.100 instalacji Moc (MW) 49 111 190 949 1.270

Bardziej szczegółowo

Technologie OZE. Wpływ inwestycji na środowisko przyrodnicze. Stefan Pawlak Wielkopolska Agencja Zarządzania Energią Sp. z o.o.

Technologie OZE. Wpływ inwestycji na środowisko przyrodnicze. Stefan Pawlak Wielkopolska Agencja Zarządzania Energią Sp. z o.o. Szkolenie Piła, Lokalny 28 listopada Zarządca 2012r. Energetyczny Technologie OZE. Wpływ inwestycji na środowisko przyrodnicze Stefan Pawlak Wielkopolska Agencja Zarządzania Energią Sp. z o.o. www.ure.gov.pl

Bardziej szczegółowo

Warszawa - energetyka przyjazna klimatowi

Warszawa - energetyka przyjazna klimatowi KONFERENCJA POLITYKA ENERGETYCZNA PAŃSTWA A INNOWACYJNE ASPEKTY GOSPODAROWANIA W REGIONIE Warszawa - energetyka przyjazna klimatowi Warszawa, 18 czerwca 2009 r. Leszek Drogosz Urząd m.st. Warszawy Proces

Bardziej szczegółowo

Ograniczanie emisji gazów cieplarnianych z sektora transportu. dr inŝ. Olaf Kopczyński Z-ca Dyrektora Departament Ochrony Powietrza

Ograniczanie emisji gazów cieplarnianych z sektora transportu. dr inŝ. Olaf Kopczyński Z-ca Dyrektora Departament Ochrony Powietrza Ograniczanie emisji gazów cieplarnianych z sektora transportu dr inŝ. Olaf Kopczyński Z-ca Dyrektora Departament Ochrony Powietrza Główne dokumenty strategiczne w zakresie redukcji emisji z sektora transportu

Bardziej szczegółowo

Każdego roku na całym świecie obserwuje się nieustanny wzrost liczby odpadów tworzyw sztucznych pochodzących z różnych gałęzi gospodarki i przemysłu.

Każdego roku na całym świecie obserwuje się nieustanny wzrost liczby odpadów tworzyw sztucznych pochodzących z różnych gałęzi gospodarki i przemysłu. Każdego roku na całym świecie obserwuje się nieustanny wzrost liczby odpadów tworzyw sztucznych pochodzących z różnych gałęzi gospodarki i przemysłu. W większości przypadków trafiają one na wysypiska śmieci,

Bardziej szczegółowo

Finansowanie infrastruktury energetycznej w Programie Operacyjnym Infrastruktura i Środowisko

Finansowanie infrastruktury energetycznej w Programie Operacyjnym Infrastruktura i Środowisko Głównym celem tego programu jest wzrost atrakcyjności inwestycyjnej Polski i jej regionów poprzez rozwój infrastruktury technicznej przy równoczesnej ochronie i poprawie stanu środowiska, zdrowia społeczeństwa,

Bardziej szczegółowo

Poprawa stanu środowiska poprzez wykorzystanie możliwości zagospodarowania odpadów na Dolnym Śląsku. Mariusz Żebrowski Agnieszka Król Beata Biega

Poprawa stanu środowiska poprzez wykorzystanie możliwości zagospodarowania odpadów na Dolnym Śląsku. Mariusz Żebrowski Agnieszka Król Beata Biega Poprawa stanu środowiska poprzez wykorzystanie możliwości zagospodarowania odpadów na Dolnym Śląsku Mariusz Żebrowski Agnieszka Król Beata Biega KILKA SŁÓW O NAS Mariusz Żebrowski Doradca dla Esperotia

Bardziej szczegółowo

Odnawialne źródła energii w dokumentach strategicznych regionu

Odnawialne źródła energii w dokumentach strategicznych regionu Odnawialne źródła energii w dokumentach strategicznych regionu Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Wydział Ochrony Środowiska Katowice, 31 marca 2015 r. STRATEGIA ROZWOJU WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO ŚLĄSKIE

Bardziej szczegółowo

UWARUNKOWANIA PRAWNE ROZWOJU BIOGAZU

UWARUNKOWANIA PRAWNE ROZWOJU BIOGAZU UWARUNKOWANIA PRAWNE ROZWOJU BIOGAZU Według przepisów prawa UE i Polski inż. Bartłomiej Asztemborski basztemborski@kape.gov.pl dr inż. Ryszard Wnuk Zmień odpady na zysk - Biogazownia w Twojej gminie Rozwój

Bardziej szczegółowo

KRYTERIA WYBORU PROJEKTÓW. Działanie 5.1 Energetyka oparta na odnawialnych źródłach energii

KRYTERIA WYBORU PROJEKTÓW. Działanie 5.1 Energetyka oparta na odnawialnych źródłach energii KRYTERIA WYBORU PROJEKTÓW Załącznik do uchwały Nr 6/2016 Komitetu Monitorującego Regionalny Program Operacyjny Województwa Podlaskiego na lata 2014-2020 z dnia 17 marca 2016 r. Działanie.1 Energetyka oparta

Bardziej szczegółowo

Biomasa alternatywą dla węgla kamiennego

Biomasa alternatywą dla węgla kamiennego Nie truj powietrza miej wpływ na to czym oddychasz Biomasa alternatywą dla węgla kamiennego Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Szymona Szymonowica w Zamościu dr Bożena Niemczuk Lublin, 27 października

Bardziej szczegółowo

Alternatywne źródła energii

Alternatywne źródła energii Alternatywne źródła energii wykład 1 Przegląd odnawialnych źródeł energii dr inż. Janusz Teneta Wydział EAIiIB Katedra Automatyki i Inżynierii Biomedycznej AGH Kraków 2013 Energia wiatru Odnawialne źródła

Bardziej szczegółowo

REC Waldemar Szulc. Rynek ciepła - wyzwania dla generacji. Wiceprezes Zarządu ds. Operacyjnych PGE GiEK S.A.

REC Waldemar Szulc. Rynek ciepła - wyzwania dla generacji. Wiceprezes Zarządu ds. Operacyjnych PGE GiEK S.A. REC 2012 Rynek ciepła - wyzwania dla generacji Waldemar Szulc Wiceprezes Zarządu ds. Operacyjnych PGE GiEK S.A. PGE GiEK S.A. PGE Górnictwo i Energetyka Konwencjonalna Spółka Akcyjna Jest największym wytwórcą

Bardziej szczegółowo

Aktualne regulacje prawne wspierające wytwarzanie energii i ciepła z biomasy i innych paliw alternatywnych

Aktualne regulacje prawne wspierające wytwarzanie energii i ciepła z biomasy i innych paliw alternatywnych Aktualne regulacje prawne wspierające wytwarzanie energii i ciepła z biomasy i innych paliw alternatywnych Katarzyna Szwed-Lipińska Radca Prawny Dyrektor Departamentu Źródeł Odnawialnych Urzędu Regulacji

Bardziej szczegółowo

Uchwała Nr 6/2016 Komitetu Monitorującego Regionalny Program Operacyjny Województwa Podlaskiego na lata z dnia 17 marca 2016 r.

Uchwała Nr 6/2016 Komitetu Monitorującego Regionalny Program Operacyjny Województwa Podlaskiego na lata z dnia 17 marca 2016 r. Uchwała Nr 6/2016 Komitetu Monitorującego Regionalny Program Operacyjny Województwa Podlaskiego na lata 2014-2020 z dnia 17 marca 2016 r. zmieniająca uchwałę w sprawie zatwierdzenia Kryteriów wyboru projektów

Bardziej szczegółowo

WYBRANE TECHNOLOGIE OZE JAKO ELEMENT GOSPODARKI OBIEGU ZAMKNIĘTEGO. Dr inż. Alina Kowalczyk-Juśko

WYBRANE TECHNOLOGIE OZE JAKO ELEMENT GOSPODARKI OBIEGU ZAMKNIĘTEGO. Dr inż. Alina Kowalczyk-Juśko WYBRANE TECHNOLOGIE OZE JAKO ELEMENT GOSPODARKI OBIEGU ZAMKNIĘTEGO Dr inż. Alina Kowalczyk-Juśko DEFINICJA ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII Ustawa Prawo Energetyczne definiuje, że odnawialne źródła energii

Bardziej szczegółowo

ZIEMIA JAKO CZYNNIK WARUNKUJĄCY PRODUKCJĘ BIOPALIW

ZIEMIA JAKO CZYNNIK WARUNKUJĄCY PRODUKCJĘ BIOPALIW Problemy Inżynierii Rolniczej nr 1/28 Anna Grzybek Instytut Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa w Warszawie ZIEMIA JAKO CZYNNIK WARUNKUJĄCY PRODUKCJĘ BIOPALIW Streszczenie Przedstawiono

Bardziej szczegółowo

PERSPEKTYWY ROZWOJU RYNKU OZE W POLSCE DO ROKU 2020

PERSPEKTYWY ROZWOJU RYNKU OZE W POLSCE DO ROKU 2020 F u n d a c ja n a r z e c z E n e r g e ty k i Z r ó w n o w a żo n e j PERSPEKTYWY ROZWOJU RYNKU OZE W POLSCE DO ROKU 2020 Cele Dyrektywy 2009/28/WE w sprawie promocji wykorzystania energii z OZE Osiągnięcie

Bardziej szczegółowo

Departament Energii Odnawialnej. Ustawa o biokomponentach i biopaliwach ciekłych - stan obecny, proponowane zmiany

Departament Energii Odnawialnej. Ustawa o biokomponentach i biopaliwach ciekłych - stan obecny, proponowane zmiany Ustawa o biokomponentach i biopaliwach ciekłych - stan obecny, proponowane zmiany Ustawa z dnia 30 listopada 2016 r. o zmianie ustawy Prawo energetyczne oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2016 r. poz.

Bardziej szczegółowo

SYSTEMY ENERGETYKI ODNAWIALNEJ B.22 PODSUMOWANIE

SYSTEMY ENERGETYKI ODNAWIALNEJ B.22 PODSUMOWANIE SYSTEMY ENERGETYKI ODNAWIALNEJ B.22 PODSUMOWANIE Prowadzący: mgr inż. Marcin Michalski e-mail: marcinmichalski85@tlen.pl tel. 505871540 Slajd 1 Energetyczne wykorzystanie biomasy Krajowe zasoby biomasy

Bardziej szczegółowo

Józef Neterowicz Absolwent wydziału budowy maszyn AGH w Krakowie Od 1975 mieszka i pracuje w Szwecji w przemy le energetycznym i ochrony

Józef Neterowicz Absolwent wydziału budowy maszyn AGH w Krakowie Od 1975 mieszka i pracuje w Szwecji w przemy le energetycznym i ochrony Józef Neterowicz Absolwent wydziału budowy maszyn AGH w Krakowie Od 1975 mieszka i pracuje w Szwecji w przemyśle energetycznym i ochrony środowiska, od 1992 roku pracował w Polsce jako Konsultant Banku

Bardziej szczegółowo

Wykaz ważniejszych oznaczeń, skrótów, jednostek 13 Przedmowa 17 Wstęp 19 1. Charakterystyka biopaliw 21

Wykaz ważniejszych oznaczeń, skrótów, jednostek 13 Przedmowa 17 Wstęp 19 1. Charakterystyka biopaliw 21 Wykaz ważniejszych oznaczeń, skrótów, jednostek 13 Przedmowa 17 Wstęp 19 1. Charakterystyka biopaliw 21 1.1. Wprowadzenie 22 1.2. Rola i znaczenie biopaliw po przystąpieniu Polski do UE 26 1.3. Rodzaje

Bardziej szczegółowo

CENTRUM ENERGETYCZNO PALIWOWE W GMINIE. Ryszard Mocha

CENTRUM ENERGETYCZNO PALIWOWE W GMINIE. Ryszard Mocha CENTRUM ENERGETYCZNO PALIWOWE W GMINIE Ryszard Mocha ZASOBY ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII W POLSCE. BIOMASA Największe możliwości zwiększenia udziału OZE istnieją w zakresie wykorzystania biomasy. Załącznik

Bardziej szczegółowo

PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA W NOWYM SĄCZU SYLABUS PRZEDMIOTU. Obowiązuje od roku akademickiego: 2009/2010

PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA W NOWYM SĄCZU SYLABUS PRZEDMIOTU. Obowiązuje od roku akademickiego: 2009/2010 PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA W NOWYM SĄCZU SYLABUS Obowiązuje od roku akademickiego: 2009/2010 Instytut: Techniczny Kierunek studiów: Zarządzanie i inżynieria produkcji Kod kierunku: 06.9 Specjalność:

Bardziej szczegółowo