Fotografie Tatr i Zakopanego Photographs of Zakopane and the Tatras,

Transkrypt

1 T A T R Y Fotografie Tatr i Zakopanego Photographs of Zakopane and the Tatras,

2 Wst p Od czasu pierwszego wydania w 2002 roku album ten pozostaje ciàgle najwi kszà i najkompletniejszà prezentacjà dawnej fotografii tatrzaƒskiej i zakopiaƒskiej. Publikacja zawiera 342 zdj cia z okresu mi dzy 1859 a 1914 rokiem. Pierwszà dat wyznaczyły najstarsze znane fotografie autorstwa Walerego Rzewuskiego, drugà cezura pierwszej wojny Êwiatowej, zamykajàca de facto wiek XIX w dziejach sztuki polskiej (a z nià fotografii), razem ze sztukà Młodej Polski ( ). Introduction to the Second Edition Poczàtki i rozwój fotografii krajobrazowej, zwiàzane z wynalazkiem fotografii na papierze Since its first edition in 2002 this album has been the fullest and most comprehensive (1850), datuje si w Polsce na 1852 rok. Kilka lat póêniej polscy pionierzy tego gatunku presentation of vintage photographs of Zakopane and the Tatras. It contains 342 wyruszyli w Tatry, niewiele ust pujàc swoim zachodnioeuropejskim kolegom, fotografujàcym Alpy (Charles Marville 1853; bracia Bisson 1855) czy Pireneje (John Stewart photographs, made by Walery Rzewuski; while the latter date is the caesura set by the First photographs taken in The former date is marked out by the earliest known World War, effectively closing the ). Za pierwszego fotografa Tatr uznany jest Walery Rzewuski, który latem 1859 roku th century in the history of Polish art and photography, and the Młoda Polska period ( ). wykonał kilka zdj ç gór i scen z ycia górali, znanych z drzeworytniczych reprodukcji Landscape photography, which appeared in 1850 thanks to the invention of paper prints, w Tygodniku Ilustrowanym ; wi cej oryginalnych zdj ç stereoskopowych zachowało si reached Poland in A few years later its Polish pioneers set out into the Tatras, not long z drugiej jego wyprawy w Tatry w 1861 roku, którà odbył przypuszczalnie na zaproszenie after their West European colleagues, Charles Marville and the Bisson brothers, started photographing the Alps (1853 and 1855 respectively), or the Pyrenees (John Stewart, 1853). Homolacsów właêcicieli dóbr zakopiaƒskich. W 1860 roku fotografowali w Tatrach Walery Rzewuski is recognised as the first to photograph the Tatras. In the summer of 1859 Marcin Olszyƒski i Melecjusz Dutkiewicz. he took a few pictures of the mountains and generic scenes of the Górale highlanders which Od tych pierwszych sesji plenerowych zaczyna si rozwój polskiej fotografii górskiej, were published as woodcut reproductions in the weekly Tygodnik Ilustrowany. More of his a u ycie nowego medium do propagowania (reklamy) Tatr okazało si wa nym impulsem stereoscopic photographs survive from his second Tatran expedition in 1861, on which he probably embarked on the invitation of the Homolacs family, proprietors of Zakopane. w rozwoju turystyki. I o to te chodziło ówczesnym gospodarzom naszych najwy szych Meanwhile other photographers, Marcin Olszyƒski and Meletius Dutkiewicz, were gór Homolacsom, póêniej Ludwikowi Eichbornowi, a szczególnie Towarzystwu Tatrzaƒskiemu, które zamawiało u zawodowych fotografów albumy najpi kniejszych widoków, Those first outdoor sessions mark the beginning of Polish mountain photography. The new photographing the Tatras (1860). ale te zdj cia Êwietnych przewodników góralskich, bez których Tatr nie zwiedzano. medium for the promotion of the Polish Tatras proved a salient factor enhancing tourism, Fotografie nabywane w kompletach lub pojedynczo były pamiàtkami z wycieczek i unikatowymi jeszcze w owym czasie, cenionymi obrazami majesta- which is exactly what the Homolacs, and later Ludwig Eichborn, masters of the mountain properties, wanted. The Tatra Society was especially interested in photography, and commissioned albums of the finest views and of the best tycznej, górskiej natury. local guides, hikers indispensable escorts. Visitors purchased sets of photos or W miar uprzyst pniania gór kamera fotograficzna podà ała coraz to nowymi individual pictures as cherished souvenirs, in those days still rare images of the trasami w głàb dolin, na przeł cze i szczyty. Dzi ki tej dokumentacji wiemy, jak majesty of Nature manifest in the mountains. As more accessibility was granted, the camera took new paths: down into the dawniej po Tatrach chadzano, jak wyglàdały tatrzaƒskie drogi i bezdro a, schroniska, valleys, through the passes, up to the peaks. Thanks to these records we know how the koleby i szałasy; jaki był ubiór i ekwipunek turystów i przewodników oraz pełen fantazji Tatras were hiked, what their highways and byways, their shelters and shepherds huts i uroku styl tego w drowania. Fotografowane było te Zakopane kamera rejestrowała were like, how hikers and guides dressed, what gear they took, and the fanciful style in kultur góralskà, sceny uliczne i ywiołowy rozwój wsi, zmieniajàcej si z sezonu na sezon which they trekked. Photos were taken of Zakopane as well its mountain culture, its street life and the vibrant growth of the village as season by season it became more and more of w sławny kurort. a popular resort. W obrazowaniu tych wszystkich zjawisk fotografia dołàczyła do sztuk pi knych malarstwa, rysunku i grafiki (bywało, e fotografowie byli malarzami, a malarze wspierali si graphic arts. Painters would engage in photography, or use it as an ancillary, vying with each As it registered all these images photography joined the fine arts painting, drawing, and the fotografià) przeêcigajàc je wiarygodnoêcià zapisu, nieznanà wczeêniej skalà mo liwoêci other over accuracy and its unprecedented potential for reproduction which soon led to mass availability and distribution. The pictures taken by Rzewuski, Dutkiewicz, Hermann powielania, a wkrótce równie dost pnoêcià i masowoêcià. Zdj cia Rzewuskiego, Dutkiewicza, Hermanna Vogla, Awita Szuberta, Stanisława Bizaƒskiego, Józefa Głogowskiego, czy Vogel, Awit Szubert, Stanisław Bizaƒski, Józef Głogowski, or Walery Eljasz, the first amateur to accede to the group, make up a collection not only of the earliest, but also absolutely pierwszego w tym gronie fotoamatora, Walerego Eljasza, tworzà zbiór nie tylko najstarszych, ale cz sto jedynych i niepowtarzalnych fotografii krajobrazów, ludzi i zdarzeƒ, the album of Kazimierz Buszczyƒski s 1901 Lodowy expedition. unique photographs of views, people, and events, arranged in a quasi-filmic narrative, as in układanych niekiedy w narracj quasi-filmowà, jak na przykład w albumie z wyprawy na Taking unusual pictures of the mountains, in winter as well, became the domain of young climbers. Their work, amateur by definition, gave rise to highland (and generally landscape) Lodowy Kazimierza Buszczyƒskiego z 1901 roku. art photography. Mieczysław Karłowicz, Stanisław Krygowski, Janusz Chmielowski, Roman Niecodzienne uj cia gór, równie zimà, stały si z kolei domenà młodszego pokolenia Kordys, and Władysław Pawlica took photos of places which few could venture to reach, taterników. Ich z definicji amatorskie fotografowanie stało si poczàtkiem górskiej (czy creating unique tableaux, many of them outstanding works of art characterised by the nawet w ogóle krajobrazowej) fotografii artystycznej. Mieczysław Karłowicz, Stanisław Modernist climate of the turn of the centuries. Parallel to their output, albeit on slightly different subjects but still associated with Zakopane, was the photographic work of Stanisław Krygowski, Janusz Chmielowski, Roman Kordys, Władysław Pawlica zdejmujà Tatry Ignacy Witkiewicz, accorded a place of note in the international history of the Avant Garde. z miejsc nie dla ka dego dost pnych, tworzàc unikatowe, cz sto wybitne artystycznie obrazy, nacechowane modernistycznym klimatem przełomu wieków. W ten kràg wpisuje si tematycznie inna, ale jednak ÊciÊle zakopiaƒska twórczoêç fotograficzna Stanisława Ignacego Witkiewicza, zaliczana do historii awangardy Êwiatowej.

3 1 5 T A T R Y W s t p I n t r o d u c t i o n Cała ta spuêcizna fotograficzna tworzy fascynujàce wizualne archiwum, o nieosiàgalnym dla innych mediów stopniu nasycenia informacjà. Z ka dego niemal zdj cia czerpaç mogà miłoênicy gór i turystyki, historycy Zakopanego i fotografii, antropologowie kultury, a przede wszystkim przyrodnicy. Bo, chocia mo e to dziwiç, Tatry wyglàdały wówczas inaczej ni dzisiaj. Lasy były przetrzebione rabunkowà gospodarkà drewnem, na skutek nadmiernego wypasu owiec kosodrzewina nie obejmowała zwartymi zaroêlami strefy Their photographic legacy is a fascinating visual archive charged with a volume of ponad górnà granicà lasu, a piargi u podnó y Êcian skalnych nie były pokryte roêlinnoêcià information unattainable for other media. Virtually every photo offers a mine of information halnà. Fotografie unaoczniajà skutki owej kilkusetletniej eksploatacji gospodarczej Tatr. for hikers and mountain enthusiasts, historians of Zakopane and of photography, cultural Obecnie po ponad stu latach działaƒ na rzecz odnowy i ochrony lasów tatrzaƒskich, anthropologists, and naturalists. Surprising as it might seem, in those days the Tatras didn t zainicjowanych przez Władysława Zamoyskiego, a od lat pi çdziesiàtych XX wieku prowadzonych w ramach programu ochrony przyrody Tatrzaƒskiego Parku Narodowego look like they do now. The forests had been thinned by overexploitation; excessive sheepgrazing had made the belt of mountain pine above the forests patchy; and the scree at the feet of the mountains was denuded of its vegetation. The photographs show the effects of wizerunek Tatr jest zupełnie inny. Najwi ksze zmiany krajobrazowe dokonały si w pi trze kosodrzewiny zwłaszcza w Tatrach Wysokich, gdzie po czterdziestu latach od protect the Tatran forests, initiated by Władysław Zamoyski and continued since the 1950s hundreds of years of overexploitation. Now, after over a century of efforts to restore and zaprzestania wypasu pojawiły si zwarte zaroêla. Widoczne na wielu dawnych zdj ciach on the Tatra National Park s nature protection programme, it s a very different picture. The biggest changes have occurred in the mountain pine level, particularly in the High Tatras. gołe, usypujàce si piar yska nad Morskim Okiem pokrywajà dzisiaj zaroêla kosodrzewiny, wierzby Êlàskiej i jarz biny, a wy ej poło one partie ponownie opanowały bujne The scree above Lake Morskie Oko, which the old photos show bare and loose, today is Four decades after the cessation of grazing a continuous stretch of vegetation has appeared. murawy. overgrown by mountain pine, Salix silesiaca, and rowan, while the upper levels are again Z obszernego materiału, obejmujàcego ponad tysiàc prac kilkunastu fotografów, autorzy under dense grass. From over a thousand photographs we have tried to select the best artistically, the most starali si wybraç zdj cia najlepsze artystycznie, najciekawsze bàdê unikatowe. Pochodzà interesting, or the unique ones. They come from the collections of the Tatra Museum, the one ze zbiorów Muzeum Tatrzaƒskiego im. dra Tytusa Chałubiƒskiego, Centralnej PTTK central mountain library in Kraków, the Musée Nicéphore Niépce at Chalon-sur-Saône Biblioteki Górskiej PTTK w Krakowie, z Musée Nicéphore Niépce w Chalon-sur-Saône which holds Benedykt Tyszkiewicz s photographs of Zakopane, and a few private collections (które posiada zdj cia wykonane przez Benedykta Tyszkiewicza w Zakopanem) oraz including the largest, then belonging to Witold Henryk Paryski and his wife Zofia Paryska, z kilku kolekcji prywatnych, w tym najwi kszej, nale àcej w tamtym czasie do and now in the holdings of the Tatra National Park s documentation centre. We cherish grateful memories of Mr. Paryski s assistance with the work for this Paƒstwa Zofii i Witolda Henryka Paryskich, a obecnie znajdujàcej si w zbiorach album his benign encouragement, his professional advice, and his generous OÊrodka Dokumentacji Tatrzaƒskiej im. Zofii i Witolda Henryka Paryskich permission for us to use his collection free of charge. Tatrzaƒskiego Parku Narodowego. The authors and publishers wish to thank the above institutions and Ms. Ewa We wdzi cznej pami ci autorów albumu pozostała współpraca z Panem Franczak, Ms. Ewa uławska, Mr. Stefan Okołowicz, and Mr. Henryk Ràczka for permission to use their collections in this album s second edition. Paryskim Jego yczliwe wsparcie, fachowe wskazówki i bezinteresowne udost pnienie Separate thanks are due to Mr. Wiesław Siarzewski, author of a monograph on the principal kolekcji. photographers of the Tatras, Awit Szubert and Stanisław Bizaƒski, and the latter s associates Za zgod na opublikowanie zdj ç w drugim wydaniu albumu autorzy i wydawca składajà Józef Głogowski and Władysław and Kazimierz Bizaƒski. Thanks to Mr. Siarzewski s kind serdeczne podzi kowania wymienionym instytucjom oraz kolekcjonerom prywatnym assistance we have been able to correct the dates and attributions of some of the photographs and amend some biographies. Paniom Ewie Franczak i Ewie uławskiej oraz Panom Stefanowi Okołowiczowi i Henrykowi We have received invaluable comments, encouragement and support from many people Ràczce. under the spell of the Tatras, the Zakopane phenomenon, and above all of photography Osobne serdeczne podzi kowania za współprac kierujemy do Pana Wiesława itself, which, as Roland Barthes writes, does not necessarily tell us that something no longer Siarzewskiego, autora monografii najwa niejszych fotografów Tatr Awita Szuberta i Stanisława Bizaƒskiego, oraz działajàcych pod jego szyldem Józefa Głogowskiego, exists, but it certainly tells us that it did exist. Teresa Jabłoƒska Director of the Tatra Museum Władysława i Kazimierza Bizaƒskich. Przy uprzejmej pomocy Pana Siarzewskiego wprowadzone zostały korekty w datowaniu i autoryzacji niektórych zdj ç oraz uzupełnienia Paweł Skawiƒski i poprawki w biogramach kilku fotografów. Director of the Tatra National Park Cennymi uwagami, zach tà, wyrazami otuchy wspierało nas wiele osób urzeczonych Tatrami, fenomenem Zakopanego, ale przede wszystkim fotografià, która, jak napisał Roland Barthes, niekoniecznie mówi, e coê ju nie istnieje, ale na pewno mówi: to było. Te re sa Ja błoƒ ska Dy rek tor Mu zeum Ta trzaƒ skie go im. dra Ty tu sa Cha łu biƒ skie go Pa weł Ska wiƒ ski Dy rek tor Ta trzaƒ skie go Par ku Na ro do we go

4 6 Fotograf nieznany 6. Odpoczynek pod szczytem Ganku. Zygmunt Jaworski z przewodnikami: Klimkiem Bachledà i Tomkiem Gàsienicà. Wycieczka z 24 sierpnia 1898, 85 x 110 mm Unknown photographer 6. A rest near the summit of Ganek. Zygmunt Jaworski with guides Klimek Bachleda and Tomek Gàsienica. 24 August 1898, 85 x 110 mm

5 1 7 T A T R Y C z a s z n i e r u c h o m i a ł y T i m e S t o o d S t i l l Czas znie ru cho mia ły Anna Liscar, Stefan Okołowicz Po glàd, e re wo lu cyj ne zmia ny w na uce i sztu ce cz Êciej wy wo ły wa ne sà przez wy - na laz ki ni przez no we idee, praw dzi wy w przy pad ku od kry cia wie lu urzà dzeƒ tech nicz nych, od nieêç mo na rów nie do fo to gra fii. Wy da je si oczy wi ste, e od - kryw cy pro ce sów fo to gra ficz nych, jak i dal si wy na laz cy urzà dzeƒ, któ re stop nio wo udo sko na la ły t dzi edzi n, nie by li w sta nie prze wi dzieç przy szłych kon se kwen cji swo ich dzia łaƒ. Do strze ga no to, co bar dziej kon kret ne, prak tycz nà stro n wy ko rzy - sta nia ob ra zu sło necz ne go, jak okre Êla no na po czàt ku fo to gra fi. U współ cze - snych wy na la zek fo to gra fii wy wo łał po ru sze nie i skraj nie od mien ne re ak cje. Dla jed nych sta ła si ma rze niem, dla in nych prze kleƒ stwem na wet. Od cza su pierw sze go wzru sze nia pier wot nà for mà fo to gra fii, zdzi wie nia mo li wo Êcià za pi sa nia ob ra zu rze czy wi sto Êci, do obec nej chwi li, kie dy uêwia da mia my so bie, jak bar - dzo wszech obec ny ob raz fo to gra ficz ny zmie nił na sze pa trze nie na Êwiat, mi n ło sto kil ka - dzie siàt lat. Ile do kład nie, za le y od te go, co uzna my za po czà tek fo to gra fii czy od kry cie Niépce a (1822), czy wy na la zek Da gu er re a (1839), czy pierwsze fotografie na pa pie rze ( ). NajwczeÊniejszà zna nà dzi siaj fo to gra fi Tatr wy ko na no w 1859 roku. Jej au tor Wa le ry Rze wu ski i ko lej ni fo to gra fo wie zdej mu jà cy Ta try w la tach szeêçdziesiàtych XIX wieku nie Êwia do mie za po czàt ko wa li po wa ny, od r b ny dział fo to gra fii pol skiej na zwa ny fo to gra fià ta trzaƒ skà. Wy pra wa fur kà gó ral skà z Kra ko wa do Za ko pa ne go i ro bie nie zdj ç w te re nie gór skim wià - za ły si wów czas ze spo ry mi trud no Êcia mi i by ły przed si wzi ciem kosz tow nym. Fo to graf mu siał opła ciç prze wod ni ków, a tak e tra ga rzy do no sze nia ci kie go sprz tu: du e go apa ra tu ze sta ty wem i prze no Ênej ciem ni oraz szkieł i che mi ka liów do przygotowania emulsji i wy wo ły wa nia szkla nych ne ga ty wów na miej scu, w gó - rach. Te go wy ma ga ła sto so wa na wów czas me to da mo kre go ko lo dio nu. W cza sie trwa jà cych nie raz wie le dni wy praw trze ba by ło zno siç nie wy go dy zwià za ne z po by tem w gó rach, a fo to gra fo wa nie zi mà nie wcho dzi ło w ogó le w ra chu b. W tym sa mym 1859 ro ku, w któ rym dwudziestodwuletni Wa le ry Rze wu ski po raz pierw - szy fo to gra fo wał Ta try, Char les Bau de la ire w ar ty ku le No wo cze sna pu blicz noêç i fo to gra fia wy zna czał fo to gra fii miej sce słu eb ne w sto sun ku do na uki i sztu ki, prze strze ga jàc: bia da nam, je e li po zwo li my jej [fo to gra fii] we drzeç si w dzie dzi n te go, co nie do ty kal - ne i co pły nie z wy obraê ni, tam, gdzie o war to Êci sta no wi du sza czło wie ka. ( ) i prze - mysł, wdzie ra jàc si do sztu ki, sta je si jej Êmier tel nym wro giem 1. Sà dy Bau de la ire a sfor - mu ło wa ne zo sta ły w prze czu ciu za gro e nia praw dzi wej sztu ki przez no we, ła two pod le ga - jà ce uma so wie niu me dium, w l ku, e fo to gra fia b dzie usi ło wa ła wy przeç sztu k lub pod - szy waç si pod nià, e spro fa no wa ne mo gà zo staç re jo ny do st p ne tyl ko dla wy braƒ ców. Oba wy Bau de la ira mo na, na płasz czyê nie naj wy szych war to Êci du cho wych czło wie ka, od - nieêç do póê niej szych nie po ko jów Wit ka ce go, do ty czà cych de gra da cji sztu ki nie ty le przez fo to gra fi bo Wit ka cy sam fo to gra fo wał ile przez du cha tech ni ki, wro gie go kul tu rze. Jak pi sze Wan da Mos sa kow ska, Sta tus fo to gra fa w dzie wi t na sto wiecz nym spo łe czeƒ - stwie nie był usta lo ny. Urz do wo uwa a no go za rze mieêl ni ka, co uspra wie dli wia ły tech - nicz ny oraz jed no znacz nie usłu go wy i han dlo wy aspek ty je go dzia łal no Êci, z dru giej zaê stro ny ta sa ma pra ca wy ma ga ła wy ro bie nia i uzdol nieƒ ar ty stycz nych; ta kie te by ły i aspi - ra cje wie lu fo to gra fów 2. Na przy kład wi leƒ ski fo to graf Alek san der Strauss ju w la tach szeêçdziesiàtych XIX wieku pod pi sy wał si Ar ty sta fo to graf. W pierw szych la tach fo to - gra fii za wód ten obie ra li naj cz Êciej lu dzie o wy kształ ce niu tech nicz nym, ale i zdol no - Êciach pla stycz nych, rów nie cz sto ar ty Êci ma la rze. Po twier dza jà to za wo dy tech nicz ne lub ar ty stycz ne pierw szych fo to gra fów ta trzaƒ skich: Wa le re go Rze wu skie go, Mar ci na Ol - szyƒ skie go, Me le cju sza Dut kie wi cza i Awi ta Szu ber ta. Ti me Sto od Still An na Li scar, Ste fan Oko ło wicz The view that re vo lu tio na ry chan ge in the arts and scien ces is bro ught abo ut mo re often by in ven tions ra ther than by new ide as true for ma ny a tech no lo gi cal di sco ve ry al so holds for pho to gra phy. It se ems obvio us that the di sco ve rers of pho to gra phic pro ces ses and the in ven tors of pho to gra phic ap plian ces who gra du al ly en han ced this field we re not in a po si tion to fo re see the fu tu re con se qu en ces of the ir work. What they did fo re see was the mo re con cre te, prac ti cal aspect of the ir ap pli ca tion of the "sunlight image," as the pho to graph was cal led ori gi nal ly. The in ven tion of the pho to - graph bro ught abo ut both exci te ment and dia me tri cal ly dif fe rent re ac tions among the pe ople of the ti me. For so me it was a dre am, but even a cur se for others. Over a cen tu ry and a half has elap sed sin ce the first exci te ment over the ear ly pho to gra phs and won der at the po ssi bi li ty of ha ving a re cor ded ima ge of re ali ty, to now, when we think just how much the ubi qu ito us pho to has trans for med the way we lo ok at the world. The exact num ber of years will de pend on whe ther we ta ke Niépce s di sco ve ry (1822) or Da gu er re s (1839), or pho to gra phy on pa per ( ) as its star ting po int. The first pho to graph of the Ta tras we know of to day was ma de in Its ma ker, Wa le ry Rze wu ski, and sub se qu ent pho to gra phers ta king pic tu res of the Ta tras in the 1860s, we re not awa re that they we re laun ching a se pa ra te and im por tant branch of Po lish pho to gra phy. In tho se days an expe di tion from Kraków to Za ko pa ne by a hi gh lan der s cart and ta king pho to gra phs in the mo un ta ins was an expen si ve un der ta king, as so cia ted with con si de ra ble dif fi cul ties. The pho to gra pher had to hi re the se rvi ces of gu ides, as well as of por ters to car ry the he avy equ ip ment: a lar ge ca me ra and its stand, a por ta ble dar kro om and the glass pla tes and che mi cals ne eded make the emulsion and pro cess the ne ga ti ves on the spot, in the mo un ta ins. That s what was re qu ired by the wet col lo dion me thod used at the ti me. Du ring an expe di tion la sting se ve ral days you had to put up with the in co nve nien ce of stay ing up in the mo un ta ins, whi le win ter pho to gra phy was sim ply out of the qu estion. In the sa me year, 1859, that the 22-year -old Wa le ry Rze wu ski was ta king the first pho to gra phs of the Ta tra Mo un ta ins, Char les Bau de la ire was ascri bing pho to gra phy an an cil la ry pla ce with re spect to art and scien ce. He war ned, Woe to us, if we al low pho - to gra phy to for ce its way in to the in tan gi ble and ima gi na ti ve, whe re man s so ul de ter mi nes va lu es when in du stry tre spas ses on art it be co mes its mor tal ene my 1. Bau de la ire s opi nion was ut te red in fe ar of the po ten tial thre at to true art from the new me dium which co uld so easi ly be re pro du ced on a mass sca le; in the con cern that pho to gra phy mi ght try to oust art from its pla ce or ma squ era de as art, that are as ac ces si ble on ly to the cho sen mi ght be pro fa ned. On the le vel of man s su pre me spi ri tu al va lu es, Bau de la ire s wor ries may be com pa red to Wit ka cy s anxie ty la ter over the de gra da tion of art not by pho to gra - phy for Wit ka cy was him self a pho to gra pher but by the spi rit of tech no lo gy, in i mi cal to cul tu re. Ac cor ding to Wan da Mos sa kow ska, the pho to gra pher s sta tus was ne ver es ta bli shed in 19th -cen tu ry so cie ty. Of fi cial ly he was con si de red a cra ft sman, as war ran ted by the tech ni - cal and unam bi gu ously com mer cial and se rvi cing aspects of his ac ti vi ties; on the other hand the sa me work cal led for an ar tist s skills and expe rien ce, and such we re the aspi ra - tions of ma ny a pho to gra pher. 2 Al re ady in the 1860s the Vil nian pho to gra pher Wła dy sław Alek san der Strauss was put ting the words pho to gra phic ar tist after his si gna tu re. In its first years pho to gra phy was a pro fes sion often cho sen by pe ople with a tech ni cal tra ining along si de a ta lent in art, and just as often they wo uld be pa in ters. This is shown by the tech ni cal or art ca re ers of the first Ta tran pho to gra phers, Wa le ry Rze wu ski, Mar cin Ol szyƒ - ski, Me le cjusz Dut kie wicz, and Awit Szu bert.

6 Pre zen to wa ne w al bu mie fo to gra fie Rze wu skie go to stereoskopowe zdj cia za ko piaƒ skich Kuê nic, przed sta wia jà ce m.in. kuê nic ki dwór w cza sach, kie dy wła Êci cie la mi dóbr za ko - piaƒ skich by li Kle men ty na i Edward Ho mo lac so wie, Do li n Ko Êcie li skà i Pi ciu Sta wów Pol skich oraz do lin ki re glo we. W wy bo rze te ma tów fo to gra fii byç mo e do ra dza li Ho mo la - cso wie, stàd zdj cia dwo ru, za kła du hut ni cze go w Kuê ni cach i Ja wo rzy nie Spi skiej. Kra kow - ski dzien nik Czas z 12 wrze Ênia 1861 roku od no to wał jed nà z wy praw Rze wu skie go. Zna - ny fo to graf Wa le ry Rze wu ski wró ciw szy w tych dniach z kil ku ty go dnio wej wy - ciecz ki w Ta try przy wiózł znacz nà iloêç zdj tych z ar ty stycz nà traf no Êcià w Ko Êcie - li skach, Za ko pa nem i przy le głych oko li cach fo to gra fii do ste reo sko pów. Za mie rzał on w ro ku przy szłym uzu peł niç cud ny zbiór wi do ków gór na szych, co raz licz niej przez kra jow ców i cu dzo ziem ców zwie dza nych. Oko ło ro ku 1860 Me le cjusz Dut kie wicz na zle ce nie słyn ne go, wie deƒ skie go za - kła du Lu dwi ka An ge re ra ro bił zdj cia w Kar pa tach, w tym tak e w Zakopanem i prawdopodobnie w Tatrach. Z tej wy pra wy za cho wa ły si je dy nie dwie fo to gra fie, jedna ucho dzà ca za naj star szy wi dok Za ko pa ne go, przed sta wia jà ca Na wsie, czy li cen - trum ów cze snej wsi z ko Êcio łem pw. Êw. Kle men sa i gó ral ski mi cha łu pa mi oraz druga z widokiem Kuênic. Nie wia do mo, ile i ja kie jesz cze zdj cia wy ko nał. JedenaÊcie lat póê niej, w ro ku 1871, ów cze sny wła Êci ciel dóbr za ko piaƒ skich, Lu dwig Eich - born, ber liƒ czyk, chcàc roz re kla mo waç Za ko pa ne i Ta try, za pro sił nie miec kie go fo to gra fa, pro fe so ra Her ma nna Wil hel ma Vo gla z Ber li na. Je go ta trzaƒ skie pra ce uka za ły si w tym sa mym ro ku w Ber li nie, ja ko zło o ny z 18 fo to gra fii al bum Die ho he Ta tra. W la tach siedemdziesiàtych XIX wie ku za czàł fo to gra fo waç po po łu dnio wej stro nie Tatr Ka rol Di vald. Gdy w ro ku 1873 po wsta ło W gier skie To wa rzy stwo Kar pac kie, stał si je go ak tyw nym człon kiem. Za ch co ny przez wspo mnia nà or ga ni za cj, przygotował w ro ku 1873 se ri 30 ta trzaƒ skich fo to gra fii, a w ro ku 1876 dal szà, na któ rà zło y ło si 40 zdj ç. Ka - rol Di vald wy da wał al bu my fo to gra fii głów nie z Tatr Sło wac kich (wów czas w gier skich), cho cia nie omi nàł i pol skiej stro ny, gdzie fo to gra fo wał Mor skie Oko. Zdj cia pre zen to wa - ne w al bu mie po cho dzà z wy da wa nych w la tach sie dem dzie sià tych i póê niej tek: A ma gas Tátrából. Aus der ho hen Ta tra oraz A Közpon ti Kárpátok ból. Aus den Cen tral Kar pa then (1876, 1879). Za ło o ne w ro ku 1873 To wa rzy stwo Ta trzaƒ skie ju w pierw szych la tach swo jej dzia łal no - Êci do ce ni ło zna cze nie fo to gra fii dla pro pa go wa nia pi k na Tatr. Dzi ki Wa le re mu El ja szo - wi, kra kow skie mu ma la rzo wi i ry sow ni ko wi, wy bit ne mu dzia ła czo wi To wa rzy stwa i au to - ro wi pierw szych prze wod ni ków po Ta trach, za an ga o wa no do zdej mo wa nia wi do ków ta - trzaƒ skich zna ne go fo to gra fa z Kra ko wa, Awi ta Szu ber ta. Ze spra woz daƒ To wa rzy stwa Ta trzaƒ skie go wy ni ka, e w la tach Awit Szu bert wy ko nał 59 zdj ç w Ta trach. W czasopiêmie Fo to graf Polski z 1932 roku Alek san der Ma - cie sza pi sał o Szu ber cie: W póê niej szych wy ciecz kach, w la tach 1877 i 1878, po słu gi wał si na mio tem gu mo wym i ta kà ciem nià prze no Ênà, co da ło mu mo noêç dni prze - by waç w gó rach. Do Za ko pa ne go co dzieƒ 2 lu dzi po sy łał po pro wian ty. Słu y li mu za prze - wod ni ków: J drzej Wa la oj ciec i syn, Woj ciech Gà sie ni ca Gład czan, Ba chle da, Woj ciech Roj, bra cia P k so wie i in ni 3. Awit Szu bert w wy bo rze te ma tów zasi gał rady Wa le re go El ja sza, co po twier dza je go ko - re spon den cja. Fo to gra fo wał Za ko pa ne i słyn ne do li ny Ko Êcie li skà i Strà y skà. Wy pra wiał si rów nie w wy ej po ło o ne par tie Tatr: na Ha l Gà sie ni co wà, do Mor skie go Oka i Do li - ny Pi ciu Sta wów Pol skich. W latach póêniejszych wszedł na Krzy ne, Za wrat, Czer wo ne Wier chy, aby fo to gra fo waç wi do ki pa no ra micz ne. Nie omi nàł tak e ch t nie od wie dza nej przez pol skich tu ry stów w gier skiej stro ny : Do li ny Bia łej Wo dy, gdzie zdjàł ma low ni czà gru p pa ste rzy jur gow skich, Do li ny Zim nej Wo dy i Szczyrb skie go Je zio ra. Na za mó wie nie The pho to gra phs by Rze wu ski we pre sent in this al bum are his stereoscopic pictures of the country manor at Kuênice near Zakopane at the time when Kle men ty na and Edward Ho mo - lacs we re owners of the Za ko pa ne es ta te; the Ko Êcie li ska Val ley, Do li na Pi ciu Sta wów Pol - skich (the Val ley of the Fi ve Po lish Tarns), and the mo un ta in gul lies. Per haps Ho mo lacs and his wi fe ac ted as his ad vi sers in the cho ice of sub jects, and hen ce the pic tu res of the ir ho use, and the me ta l -works at Kuê ni ce and Ja wo rzy na Spi ska. On 12th Sep tem - ber 1861 the Cra co vian da ily Czas pu bli shed a re port on one of Rze wu ski s expe di tions. Ha ving just re tur ned from an expe di tion of se ve ral we eks to the Ta tras, the wel l -k nown pho to gra pher Wa le ry Rze wu ski has bro ught back a con si de ra ble num ber of art ful ly ac cu ra te ste reo sco pic pho to gra phs of Ko Êcie - li ska, Za ko pa ne, and its envi rons, the pa per wro te, next year he in tends to sup ple ment his won der ful col lec tion of pic tu res of our mo un ta ins, which mo re and mo re pe ople from Po land and abro ad are vi si ting. Aro und 1860 Me le cjusz Dut kie wicz, who was com mis sio ned by Lu dwig An ge - rer s Vien ne se ate lier to ma ke pho to gra phs of the Car pa thians, ca me to the Ta tras. Only two photographs have su rvi ved from this expedition: one re pu ted to be the ear liest view of Za ko pa ne, showing Na wsie, what was then the vil la ge cen tre with St. Cle ment s Church and the hi gh lan ders cot ta ges. We don t know how ma ny and what other pic tu res he to ok. Eleven years later, in 1871, the Ber li ner Lu dwig Eich born, then pro prie tor of the lo cal es ta - te, wan ted to ad ver ti se Za ko pa ne and the Ta tras, and in vi ted the Ger man pho to gra pher Pro fes sor Her mann Wil helm Vo gel from Ber lin. Vo gel s work in the Ta tras was pu bli shed in the sa me year in Ber lin in an al bum of 18 pic tu res en ti tled Die ho he Ta tra. In the 1870 s Ka rol Di vald star ted his pho to gra phic work on the so uthern si de of the Ta tras. When the Hun ga rian Car pa thian so cie ty was fo un ded in 1873 Di vald be ca me an ac ti ve mem ber. En co ura ged by this or ga ni sa tion, in the sa me year he took a se ries of 30 Ta tran pho to gra phs, and ano ther 40 in The pic tu res in his al bums we re chie fly of the Slo vak Ta tras, which then be lon ged to Hun ga ry, but he al so to ok so me pho to gra phs on the Po lish si de, in c lu ding La ke Mor skie Oko. His work re pre sen ted in this al bum co mes from the col lec tions A magas Tátrából. Aus der hohen Tatra, and A Közpon ti Kárpátok ból. Aus den Cen tra l -Kar pa then, pu bli shed in 1876 and The Po lish Ta tra So cie ty, To wa rzy stwo Ta trzaƒ skie, which was fo un ded in 1873, qu ic kly appreciated the im por tan ce of pho to gra phy for the pro mo tion of the Ta tras. Thanks to Wa le ry El jasz, a Cra co vian ar tist and one of the So cie ty s most di stin gu ished cam pa igners and com pi lers of the first Ta tran gu ide bo oks, the wel l -k nown pho to gra pher Awit Szu bert of Kraków was en ga ged to ta ke pic tu res of Ta tran land sca pes. The So cie ty s re cords show that in Szu bert to ok 59 pho to gra phs of the Ta tras. In Fotograf Polski in 1932 Alek san der Ma cie sza de scri bed Szu bert as fol lows, In his la ter expe di tions, in 1877 and 1878, he used a rub ber tent and a si mi lar por ta ble dar kro om, which al lo wed him to spend 10 to 14 days up in the mo un ta ins. He wo uld send two men in to Za ko pa ne eve ry day for pro vi sions. J drzej Wa la Se nior and Ju nior, Woj ciech Gà sie - ni ca Gład czan, Ba chle da, Woj ciech Roj, the P k sa bro thers, and so me other Hi gh lan ders ac ted as his gu ides. 3 Szu bert cho se his sub jects on the ad vi ce of Wa le ry El jasz, as his cor re spon den ce shows. He pho to gra phed Za ko pa ne and the Ko Êcie li ska and the valley Dolina Strà yska. He al so went up in to the hi gher parts, the Ha la Gà sie ni co wa alpine me adow, La ke Mor skie Oko, and the Val ley of the Fi ve Po lish Tarns. In later years he clim bed Krzy ne, Za wrat, and Czer - wo ne Wier chy to ta ke pa no ra mic views. He al so at ten ded to the Hun ga rian si de, which was po pu lar with Po lish hi kers, the Whi te Wa ter Val ley, whe re he to ok a pic tu re of so me hi gh land she pherds, and a valley and lake. The Tatra So cie ty com mis sio ned him to pho to graph a gro up of Za ko pa nians, with Le opold Âwierz and the best Ta tran gu ides.

7 1 9 T A T R Y C z a s z n i e r u c h o m i a ł y T i m e S t o o d S t i l l To wa rzy stwa Ta trzaƒ skie go sfo to gra fo wał gru p Za ko pia nów z Le opol dem Âwie rzem i pierw szo rz d nych prze wod ni ków ta trzaƒ skich. Od ro ku 1876 zdj cia Szu ber ta uka zy wa - ły si w specjalnie przygotowanych te kach za ty tu ło wa nych Al bum wi do ków ta trzaƒ skich (1876), Wi do ki z Tatr i Pie nin (1878), Wi do ki Tatr i Pod ha la (1879), Al bum wi do ków ta trzaƒ - skich (1901). W la tach 1889, , To wa rzy stwo Ta trzaƒ skie wy da wa ło je go zdj cia w se riach he lio gra wiur. Wa le ry El jasz w la tach osiemdziesiàtych XIX wieku próbował rów nie zainteresowaç fo to - gra fo wa niem Tatr za przy jaê nio ne go z nim Sta ni sła wa Bi zaƒ skie go. W za pi skach El ja sza, w zbio rach po Wi tol dzie Pa ry skim, za cho wał si Spis zdj tych we fo to gra fii wi do ków ta - trzaƒ skich przez Józefa Gło gow skie go dla za kła du St. Bi zaƒ skie go. Do kład ny, da to wa ny spis wi do ków wska zy wał by, e wszyst kie zdj cia do wy da nych póê niej al bu mów, au to ry - zo wa ne przez Sta ni sła wa Bi zaƒ skie go, wy ko nał Gło gow ski, którego zatrudniono do tego zadania. Od 19 do 30 sierp nia 1889 ro ku wy ko nał on łàcz nie 86 zdj ç. Fo to gra fo wał w re - jo nie Ha li Gà sie ni co wej, Do li ny Pi ciu Sta wów Pol skich, Mor skie go Oka, Do li ny Bia łej Wo - dy, Ko Êcie li skiej, Ma łej Łà ki i po pu lar nych do li nek re glo wych: Strà y skiej, Bia łe go, Za Bram kà. W Za ko pa nem Gło gow ski sfotografował ksi dza Jó ze fa Sto lar czy ka i prze wod ni - ków oraz dom El ja sza na Sta rej Po la nie. O Gło gow skim nie wie le wia do mo. Na zwi sko jego po ja wia si w spi sie po moc ni ków za trud nio nych w kra kow skich za kła dach fo to gra ficz - nych w ro ku Wów czas Bi zaƒ scy nie pro wa dzi li ju za kła du, a Gło gow ski pra co wał u Pret zla w za kła dzie He lios. Alek san der Ma cie sza w Hi sto rii fo to gra fii pol skiej wy mie nia Jó ze fa Gło gow skie go, z któ rym miał kon takt w la tach trzydziestych dwudziestego wie ku, ja ko jed ne go z naj star szych wów czas fo to gra fów kra kow skich. Po Êmier ci Bi zaƒ skie go w 1890 roku za kład przy go to wał i wy dał w 1900 roku dwie te ki zdj ç: Wi do ki Tatr w fo to gra fiach Sta ni sła wa Bi zaƒ skie go fo to gra fa w Kra ko wie (50 zdj ç) i Wi do ki z Tatr (20 zdj ç). W la tach 1890, 1891, 1893, 1894, 1896, 1901 zdj cia ta trzaƒ skie z za kła du Bi zaƒ skie go po ja wi ły si rów nie ja ko he lio gra wiu ry wy da ne przez To wa rzy - stwo Ta trzaƒ skie. Fo to gra fie z te ki Bi zaƒ skie go ro bià wra e nie ory gi nal nych uj ç, po dyk to - wa nych byç mo e oso bi sty mi upodo ba nia mi fo to gra fa lub sugestiami Walerego Eljasza. Au tor kom po nu je zwy kle po prze kàt nej, w for ma cie zbli o nym do kwa dra tu. Fa scy nu je go wo da i ska li ste par tie gór; fo to gra fu je w ró nych miej scach pro gi Wo do grz mo tów Mic - kie wi cza i gór skie po to ki w do li nach Bia łej Wo dy czy Ko Êcie li skiej, z ogrom ny mi ka mie nia - mi, oto cza ka mi na pierw szym pla nie. Fo to gra fu je rów nie miej sca do tàd nie b - dà ce po pu lar ny mi te ma ta mi, jak wy pływ z Mor skie go Oka, Do li n Ma łej Łà ki. Zna na jest nie słusz na opi nia, e na za cho wa nych dziewi tnastowiecznych fo to - gra fiach ta trzaƒ skich i za ko piaƒ skich zo sta ło utrwa lo ne nie mal wszyst ko, co zda - rzy ło si w Ta trach i pod Ta tra mi w tam tych la tach. Mo li we, e oglà da jàc su ge - styw ne fo to gra fie ta trzaƒ skie, ule ga my ta kie mu złu dze niu. Cz sto te to, co wie - my, mo e od dzia ły waç na to, co oglà da my. Po rów nu jàc da ty, kie dy fo to gra fo wa li: Walery Rze wu ski (1859 i 1861), Marcin Ol szyƒ ski (1860), Melecjusz Dut kie wicz (1860), Her mann Vo gel (1871), Ka rol Di vald (od ok. 1873), Awit Szu bert (od lat , 1881 i póê niej), Stanisław Bi zaƒ ski (1885) i Jó zef Gło gow ski dla Bi zaƒ - skie go (1889) zo ba czy my, e ze sta wy zdj ç po szcze gól nych fo to gra fów po wsta - wa ły w kil ku let nich od st pach cza so wych i ich te ma ty ka by ła ogra ni czo na. Przy - je d a li do Za ko pa ne go na krót kie po by ty, z za mia rem sfo to gra fo wa nia tyl ko wi do ków ta - trzaƒ skich, Kuê nic czy sa mej wsi, ewen tu al nie gó ra li ta kie te ma ty si wte dy fo to gra fo wa - ło, to uzna wa no za cie ka we. By ły to fo to gra fie na naj wy szym po zio mie tech ni ki, a ide tych wcze snych zdj ç sta no wi - ło wia ry god ne przed sta wie nie wy bra ne go te ma tu, co dzi siaj jest dla nas nie zmier nie cen - ne. ÓwczeÊni fotografowie nie prze czu wa li, e fo to gra fu jà pej za e, któ re nie dłu go zmie nià From 1876 Szu bert s pic tu res star ted ap pe aring in a se ries special of al bums: Al bum wi do ków ta ta rzaƒ skich (1876), Wi do ki z Tatr i Pie nin (1878), Wi do ki Tatr i Pod ha la (1879), and Al bum wi do ków ta trzaƒ skich (1901). In 1889, , and the Ta tra So cie ty pu bli - shed his pho to gra phs in a se ries of he lio gra phic col lec tions. Ano ther per son Walery Eljasz tried to interest in Tatran photography in the 1880s was his clo se friend Sta ni sław Bi zaƒ ski. A list of pho to gra phic views of the Ta tras ma de by Jó zef Gło gow ski for Bi zaƒ ski s ate lier has su rvi ved in El jasz s pa pers from the col lec tions of Wi told Pa ry ski. This de ta iled sche du le in di ca tes that all the pic tu res si gned by Sta ni sław Bi zaƒ ski and sub se qu en tly pu bli shed in his al bums had in fact be en ta ken by Gło gow ski, who was in his employ. Be twe en Au gust 19th and 30th 1889 he ma de 86 pho to gra phs, in the area of Ha la Gà sie ni co wa, the Val ley of the Fi ve Po lish Tarns, La ke Mor skie Oko, the Whi te Wa ter and the valley Dolina KoÊcieliska, Ma ła Łà ka (Small Me adow), and the po pu - lar mo un ta in gul lies the Strà y ska, Bia łe go, and Za Bram kà. In Za ko pa ne Gło gow ski pho - to gra phed El jasz s ho use at Sta ra Po la na, Fa ther Jó zef Sto lar czyk, and the gu ides. Not much is known abo ut Gło gow ski. His na me ap pe ars in the li sts of as si stants em ploy ed in the Cra - co vian pho to gra phic stu dios in By that ti me the Bi zaƒ ski fa mi ly no lon ger had an ate - lier, and Gło gow ski was em ploy ed by Pretzl in the He lios Stu dio. In his bo ok on the hi sto - ry of Po lish pho to gra phy Alek san der Ma cie sza men tions a Jó zef Gło gow ski he met in the 1930s, who was then one of the ol dest Cra co vian pho to gra phers. After Bi zaƒ ski s de ath in 1890 the stu dio pu bli shed ano ther two col lec tions of the Ta tras in 1900, Wi do ki Tatr w fo to gra fiach Sta ni sła wa Bi zaƒ skie go fo to gra fa w Kra ko wie (50 photographs), and Wi do ki z Tatr (20 photos). He lio gra phic col lec tions of the Bi zaƒ ski pho to gra phs we re is su ed by the Ta tra So cie ty in 1890, 1891, 1893, 1894, and The Bi zaƒ - ski pic tu res cre ate an im pres sion of ori gi nali ty and se em to re flect the pho to gra pher s per so - nal pre fe ren ces, or perhaps Eljasz's suggestions. Most of them had a dia go nal com po si tion in an ap pro xi ma te ly squ are lay out. The photographer was fa sci na ted by wa ter and the roc ky stret ches of the mo un ta ins. He to ok pic tu res from va rio us lo ca tions of the wa ter fall ter ra ces of Wo do grz mo ty Mic kie wi cza waterfall, and of the mo un ta in stre ams in the Whi te Wa ter and the valley Dolina KoÊcieliska with the ir hu ge bo ul ders in the fo re gro und. The photographer al so pho to gra phed pla ces which had not be en po pu lar sub jects be fo re, such as the outflow of La ke Mor skie Oko and the valley Dolina Małej Łàki. The re is a pre va lent, tho ugh mis gu ided opi nion that the extant 19th -cen tu ry pho to gra phs of Za ko pa ne and the Ta tras pre sent a re cord of just abo ut eve ry - thing that hap pe ned in the area in tho se years. Per haps when we lo ok at the se in tri gu ing views we are mi sled in to be lie ving such sto ries. If we com pa re the da tes when they we re ma king the ir pho to gra phs 1859 and 1861 for Rze wu ski; 1860, Melecjusz Dutkiewicz; Her mann Vo gel in 1871, Di vald from aro und 1873; Szu bert around , 1881 and la ter; Stanisław Bi zaƒ ski, 1885, and Gło gow ski for Bi zaƒ ski, 1889 we shall see that the ir col lec tions we - re cre ated over in te rvals of se ve ral years but the ir sub ject ran ge was li mi ted. They ca me to Za ko pa ne for short stays with the aim of pho to gra phing just views of the Ta tras, Kuê ni ce, or the vil la ge it self, per haps the Hi gh lan ders. Tho se we re the sub jects that we re ta ken in tho se days; that s what was con si de red in te re sting. The ir pho to gra phs we re sta te - o f -the- art in terms of con tem po ra ry tech no lo gy; the idea in the se ear ly pic tu res was to ob ta in a fa ith ful re pro duc tion of the sub ject, which is in va lu - able for us to day. They had no fo re bo dings that they we re pho to gra phing land sca pes which wo uld so on be un der go ing chan ge. The ir views of the Ta tras are pho to gra phs of a sub li me ar ti stic qu ali ty; it is not so much the cho ice of sub ject as the ir ke en po wer

8 8

9 I Najstarsze zdj cia Zakopanego i Kuênic Fotografie stereoskopowe Tatr Walerego Rzewuskiego Fotografie Tatr Hermanna Vogla i Karola Divalda The earliest photographs of Zakopane and Kuênice Stereoscopic photographs of the Tatras by Walery Rzewuski Photographs by Hermann Vogel and Karol Divald

10 Najstarsze zdj cia Zakopanego i Kuênic The earliest photographs of Zakopane and Kuênice Zakopane, a large Zakopane, and extensive village, wieê bardzo a recently founded rozległa, z Êwie o, parish (in 1847) bo w roku 1847 with a newly built ufundowanym probostwem church, close up i nowo zbudowanym to the north side koêciółkiem, of the Tatras, pod samymi Tatrami has became a regular od północnej strony, summer centre stała si stałym for holidaymakers letnim siedliskiem goêci coming here to tour przybywajàcych tu the mountains dla zwiedzenia gór, and drink the tyca dla picia tycy ewe s milk, lub szukajàcych and for those wytchnienia wêród wanting to rest uroczej przyrody. in the delightful Walery Eljasz, countryside Walery Eljasz, 1874 Awit Szubert 9. Droga do Zakopanego, lata , 140 x 220 mm 9. The road to Zakopane, , 140 x 220 mm 9

11 Awit Szubert 10. Giewont ze Skibówek, lata , 135 x 215 mm 10. Mount Giewont viewed from Skibówki, , 135 x 215 mm T A T R Y c z Ê ç I p a r t I

12 Dawniej jeêdziło si do Zakopanego furà z samego Krakowa, gdzie od pierwszych dni czerwca poczàwszy, wi ksza cz Êç rynku kleparskiego bieliła si płótnami t. zw. budek góralskich. Tam po raz pierwszy widziało si górali w serdakach, w kapeluszach z kostkami, w obcisłych portkach z białego sukna z niebieskimi lampasami, w skórzanych kierpcach na nogach, z fajeczkami w ustach. Był to widok dla Warszawiaków zwłaszcza tak nowy, e targujàc si z furmanami o cen wózka do Zakopanego, czynili to w sposób sielankowy raczej, ni kupiecki. Ferdynand Hoesick, 1939 In ol den ti mes one co uld ta ke a cart to Za ko pa ne from Cra cow. From the first days of Ju ne, Kle parz Mar ket in Cra cow wo uld fill up with the whi te ca nvas ho ods of the hi gh lan ders wa gons. One wo uld see hi gh lan ders the re, in the ir she ep skin wa ist co ats and coc kle - shell hats, in the ir ti gh t -fit ting, whi te wo ol len bre eches with blue gal lo ons, le ather san dals on the ir fe et, and pi pes in the ir mo uths. Espe cial ly for Var so vians this was a si ght so new that when they had to hag gle with the car ters over the fa re to Za ko pa ne, they wo uld do so in an idyl lic, ra ther than in a mer can ti le way. Ferdynand Hoesick, Awit Szubert 11. Giewont z Równi Krupowej, lata , 145 x 220 mm 11. Mount Giewont viewed from Równia Krupowa, , 145 x 220 mm Melecjusz Dutkiewicz 12. Najstarsza znana fotografia Zakopanego z ul. KoÊcieliskà i koêciołem pw. Êw. Klemensa, 1860, 210 x 170 mm 12. The earliest known photograph of Zakopane, with ulica KoÊcieliska and St. Clement's Church, 1860, 210 x 170 mm

13 4 1 T A T R Y c z Ê ç I p a r t I 12

14 Walery Rzewuski 21. Kuênice, widok w kierunku Nosala, lata , 84 x 72 mm 21. Kuênice, view in the direction of Nosal, , 84 x 72 mm 22. Dzier awiona przez Homolacsów huta w Jaworzynie Spiskiej, lata , 85 x 72 mm 22. The metalworks at Jaworzyna Spiska, a Homolacs leasehold, , 85 x 72 mm Hermann Vogel 23. Kuênice, widok w kierunku Nosala, 1871, 132 x 198 mm 23. Kuênice, view in the direction of Nosal, 1871, 132 x 198 mm Awit Szubert 24. Młot Anny w Kuênicach, lata , 137 x 220 mm 24. The Anna hammer, Kuênice, , 137 x 220 mm 21 22

15 T A T R Y c z Ê ç I p a r t I

16 Fotografie stereoskopowe Tatr Walerego Rzewuskiego Stereoscopic photographs of the Tatras by Walery Rzewuski Kto raz wstàpi w tajemniczà Tatrów gł bi, kto raz odetchnie lekkim, wonnym ich powietrzem, kto zapozna si z tym najpoczciwszym w Êwiecie ludem, pod ich opiekà i w ich cieniu wzrosłym, ten niezawodnie zostawi tam połow serca; bo te wspaniałe szczyty, te czarujàce doliny, rozkoszne polany, bystre potoki jakiê niepoj ty wpływ wywierajà na całà istot człowieka, wabià i przywiàzujà do siebie tak silnie, e t sknimy za nimi jakby za drogà sercu osobà. Maria Steczkowska, 1858 Whoever enters the mysterious depth of the Tatras just once, whoever takes a breath of their light, fragrant air, whoever meets that most decent folk in the world nurtured in their care and in their shade, will undoubtedly leave half his heart there; for all those splendid summits, those charming vales, delightful meadows, those swift streams exert an incomprehensible effect on the entire human person; they enchant and attract us so strongly that we miss them as if they were a dear person. Maria Steczkowska, Dolina KoÊcieliska w okolicy Pisanej Skały, 1861, 84 x 71 mm 25. The valley Dolina KoÊcieliska in the area of Pisana Skała rock, 1861, 84 x 71 mm 26. Dolina Strà yska przy Kominach, 1861, 85 x 72 mm 26. The valley Dolina Strà yska near Kominy, 1861, 85 x 72 mm 27. Siklawa w Dolinie Strà yskiej, 1861, 80 x 70 mm 27. The Siklawa waterfall in the valley Dolina Strà yska, 1861, 80 x 70 mm 28. Dolina za Bramkà, 1861, 85 x 72 mm 28. The valley Dolina za Bramkà, 1861, 85 x 72 mm

17 T A T R Y c z Ê ç I p a r t I 28

18

19 29. Dolina za Bramkà, 1861, 84 x 72 mm 29. The valley Dolina za Bramkà, 1861, 84 x 72 mm 30. Wywierzysko Bystrej na Kalatówkach, 1861, 84 x 72 mm 30. The Bystra Spring on Kalatówki meadow, 1861, 84 x 72 mm 31. Dolina Pi ciu Stawów Polskich, 1861, 80 x 71 mm 31. Valley of the Five Polish Tarns, 1861, 80 x 71 mm 32. Dolina KoÊcieliska przy Raptawickiej Turni, 1861, 85 x 77 mm 32. The valley Dolina KoÊcieliska near the Raptawicka Turnia fell, 1861, 85 x 77 mm 33. Skała Pisana w Dolinie KoÊcieliskiej, 1861, 84 x 71 mm 33. Pisana Rock in the valley Dolina KoÊcieliska, 1861, 84 x 71 mm 34. Szałasy na Polanie Pysznej w Dolinie KoÊcieliskiej, 1861, 83 x 72 mm 34. Huts on the Polana Pyszna alpine clearing in the valley Dolina KoÊcieliska, 1861, 83 x 72 mm T A T R Y c z Ê ç I p a r t I 34

20 Fotografie Hermanna Vogla Photographs by Hermann Vogel Hala Królowa, 1871, 140 x 195 mm 35. The Hala Królowa mountain meadow, 1871, 140 x 195 mm 36. Dolina KoÊcieliska koło Bramy Kraszewskiego, 1871, 182 x 142 mm 36. The valley Dolina KoÊcieliska near the Brama Kraszewskiego pass, 1871, 182 x 142 mm