PROPAGOWANIE I OCHRONA WSZYSTKICH PRAW CZŁOWIEKA, PRAW OBYWATELSKICH, POLICZNYCH, GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH, W TYM PRAWA DO ROZWOJU
|
|
- Dorota Sosnowska
- 7 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 20 maja 2010 r. Język oryginału: ANGIELSKI Tłumaczenie: Tomasz Basiński, Katarzyna Krumpholz RADA PRAW CZŁOWIEKA Sesja 14, punkt obrad: 3 PROPAGOWANIE I OCHRONA WSZYSTKICH PRAW CZŁOWIEKA, PRAW OBYWATELSKICH, POLICZNYCH, GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH, W TYM PRAWA DO ROZWOJU Raport Specjalnego Sprawozdawcy ds. powszechnego prawa do korzystania z najwyższych dostępnych standardów zdrowia psychicznego i fizycznego, Ananda Grovera* Addendum Misja w Polsce ** * Późna data złożenia. ** Streszczenie niniejszego raportu opublikowano we wszystkich językach urzędowych. Sam raport dostępny jest jedynie w języku, w którym został złożony.
2 Page 2 Streszczenie Na zaproszenie Rządu RP, Specjalny Sprawozdawca ds. powszechnego prawa do korzystania z najwyższych dostępnych standardów zdrowia psychicznego i fizycznego złożył wizytę w Polsce w dniach 5-11 maja 2009 r. Głównym celem misji było zapoznanie się z wysiłkami Polski w zakresie upowszechniania prawa do ochrony zdrowia, w szczególności seksualnego i reprodukcyjnego, oraz polityki ograniczania szkód. W ramach misji Specjalny Sprawozdawca odwiedził Warszawę i Gdańsk, gdzie spotkał się z wysokimi rangą urzędnikami Ministerstwa Zdrowia i Ministerstwa Spraw Zagranicznych, przedstawicielami związków zawodowych pracowników służby zdrowia, organizacji międzynarodowych oraz społecznych i pozarządowych. W swoim raporcie Specjalny Sprawozdawca pochwala dotychczasowe wysiłki Rządu RP w zakresie upowszechniania praw do korzystania z najwyższych standardów zdrowia. Polska dołożyła dużych starań w celu zapewnienia powszechnego, równego dostępu do świadczeń medycznych i leków bez dyskryminacji, w tym poprzez szerokie finansowanie świadczeń medycznych dla ludności po stworzeniu Narodowego Funduszu Zdrowia. Ponadto, na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat Rząd pracował nad poprawieniem całego systemu opieki zdrowotnej oraz upowszechnianiem dostępu do niego. Pomimo wspomnianych osiągnięć w zakresie dostępu do świadczeń i informacji medycznej, pewne kwestie związane z prawem do ochrony zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego wciąż budzą zaniepokojenie. W szczególności dotyczy to dostępu do zgodnej z prawem aborcji, środków ograniczania szkód związanych z HIV/AIDS i dostępności terapii substytucyjnej w leczeniu uzależnień od narkotyków. Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży ograniczyła dostęp do legalnej aborcji, pozbawiając kobiety prawa do przerwania ciąży z przyczyn ekonomicznych i społecznych, co przełożyło się na wzrost liczby niebezpiecznych aborcji podziemnych. W kontekście walki z HIV/AIDS, zauważalne jest niedofinansowanie oraz brak wystarczających działań w zakresie zapobiegania zakażeniom HIV, co skutkuje zbyt niską dostępnością świadczeń profilaktycznych, w tym środków ograniczania szkód.
3 Page 3 Załącznik Raport Specjalnego Sprawozdawcy ds. powszechnego prawa do korzystania z najwyższych dostępnych standardów zdrowia psychicznego i fizycznego, Ananda Grovera Misja w Polsce (5-11 maja 2009 r.) Spis treści Paragraphs Page WPROWADZENIE PRZEPISY PRAWA KRAJOWEGO I MIĘDZYNARODOWEGO PRAWO DO OCHRONY ZDROWIA SEKSUALNEGO I REPRODUKCYJNEGO A. Prawo do informacji i edukacji seksualnej B. Dostęp do antykoncepcji C. Dostęp do legalnej aborcji D. Sprawa Tysiąc p-ko Polsce E. Niebezpieczne aborcje F. Pracownicy służby zdrowia G. Dostęp do technik reprodukcyjnych POLITYKA I PRAKTYKA OGRANICZANIA SZKÓD A. Przepisy prawa krajowego B. Ograniczanie korzystania z narkotyków i szkód C. Placówki odwykowe D. HIV/AIDS i polityka redukowania szkód WNIOSKI I ZALECENIA
4 Page 4 I. WPROWADZENIE 1. Na zaproszenie Rządu RP, Specjalny Sprawozdawca złożył wizytę w Polsce w dniach od 5 do 11 maja 2009 r. Głównym założeniem misji było zapoznanie się, w duchu współpracy i dialogu, z krokami podejmowanymi przez Polskę w celu wdrożenia powszechnego prawa do korzystania z najwyższych dostępnych standardów zdrowia fizycznego i psychicznego oraz z przeszkodami utrudniającymi jego wdrożenie, występującymi zarówno na szczeblu krajowym, jak i międzynarodowym. 2. Celem misji była ocena poziomu korzystania z prawa do ochrony zdrowia w Polsce, w tym do dostępu do opieki zdrowotnej i podstawowych czynników zapewniających zdrowie. Podstawowe zagadnienia znajdujące się w obszarze zainteresowania misji to prawo do ochrony zdrowia prokreacyjnego i seksualnego oraz polityka ograniczania szkód w odniesieniu do uzależnień od narkotyków oraz HIV/AIDS. Specjalny Sprawozdawca podjął kwestię stosowania prawa do ochrony zdrowia, aby wesprzeć Rząd RP, jak również inne istotne podmioty, w ich wysiłkach w rozwiązywaniu problemów i pokonywaniu przeszkód. 3. Plan wizyty Specjalnego Sprawozdawcy powstał w ścisłej współpracy z Ministerstwem Zdrowia i Ministerstwem Spraw Zagranicznych RP. W trakcie całej wizyty Sprawozdawca spotykał się z merytoryczną postawą oraz otwartością władz na wszystkich szczeblach: od centralnego, przez wojewódzki, po lokalny. Specjalny Sprawozdawca wyraża wdzięczność za cenną współpracę i pomoc, których doświadczył przed wizytą, w jej trakcie oraz po jej zakończeniu. 4. W ramach misji Specjalny Sprawozdawca odwiedził Warszawę i Gdańsk. W stolicy doszło do spotkań z wysokimi rangą urzędnikami Ministerstwa Zdrowia, w tym z Podsekretarzem Stanu Markiem Twardowskim, Podsekretarzem Stanu Markiem Haberem, Podsekretarzem Stanu Adamem Fronczakiem, Dyrektor Departamentu ds. Współpracy Międzynarodowej Inezą Królik oraz Zastępcą Dyrektora Departamentu Zdrowia Publicznego Wojciechem Kłosińskim, obecnym na większości spotkań z przedstawicielami Rządu. Sprawozdawca spotkał się również z Podsekretarz Stanu Grażyną Bernatowicz, Dyrektorem Departamentu Narodów Zjednoczonych i Praw Człowieka Marcinem Nawrotem oraz Pełnomocnikiem Ministra Spraw Zagranicznych ds. Postępowań przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka Jakubem Wołąsiewiczem. Sprawozdawca rozmawiał także z Pełnomocnikiem Rządu ds. Równego Traktowania, Sekretarz Stanu w KPRM Elżbietą Radziszewską,
5 Page 5 Dyrektor Biura Praw Pacjentów Barbarą Kozłowską, Przewodniczącym Komisji Zdrowia Sejmu Bolesławem Grzegorzem Piechą oraz Przewodniczącym Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka Sejmu Ryszardem Kaliszem. W Gdańsku Sprawozdawca spotkał się z przedstawicielami samorządu lokalnego, w tym z Wiceprezydentem Gdańska Wiesławem Bielawskim. W Warszawie odwiedził on Krajowe Centrum ds. AIDS, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii oraz Instytut Psychiatrii i Neurologii. 5. Specjalny Sprawozdawca miał okazję spotkać się z przedstawicielami licznych organizacji społecznych i pozarządowych zajmujących się kwestiami dostępu do usług medycznych, problemami osób żyjących z HIV i osób niepełnosprawnych oraz organizacjami zawodowymi pracowników służby zdrowia. 6. Specjalny Sprawozdawca szczerze dziękuje wszystkim osobom, z którymi miał przyjemność się spotkać za znakomitą współpracę. II. PRZEPISY PRAWA KRAJOWEGO I MIĘDZYNARODOWEGO 7. Polska ratyfikowała szereg traktatów międzynarodowych dot. praw człowieka w zakresie prawa do ochrony zdrowia i innych praw z nim związanych, w tym Międzynarodowy Pakt praw obywatelskich i politycznych, Międzynarodowy Pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych, Konwencję w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet, Konwencję w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej oraz Konwencję o prawach dziecka wraz z protokołami opcjonalnymi. Polska podpisała również Międzynarodową Konwencję dotyczącą ochrony praw migrujących pracowników i członków ich rodzin oraz Konwencję praw osób niepełnosprawnych wraz z protokołem opcjonalnym. 8. Co więcej, Polska jest stroną ważnych regionalnych traktatów dot. praw człowieka, takich jak Europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Europejska Karta Społeczna, Europejska Konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu czy Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych. 9. Ratyfikacja powyższych aktów prawa międzynarodowego nakłada na Polskę określone obowiązki prawnomiędzynarodowe. Specjalny Sprawozdawca odnotowuje fakt, że niektóre postanowienia tych
6 Page 6 dokumentów uwzględnione zostały w Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r., ustawach i innych obowiązujących aktach prawnych. Sprawozdawca z zadowoleniem zauważa poszanowanie przez Rząd RP praw przewidzianych w tych aktach, ale mimo to wyraża zaniepokojenie faktem, że realizację równego dostępu do praw do ochrony zdrowia bez dyskryminacji może hamować brak ustawodawstwa równościowego i antydyskryminacyjnego. Sprawozdawca wzywa Rząd RP do działań niezbędnych do zagwarantowania powszechnego przestrzegania międzynarodowych standardów praw człowieka. 10. Prawo do ochrony zdrowia chronią artykuły 68 i 69 Konstytucji RP, które gwarantują równy dostęp do opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych oraz prawo do szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku. Oprócz tego, artykuł 32 Konstytucji gwarantuje równość wszystkich ludzi wobec prawa. Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych oraz ustawa o opiece społecznej również poszerzają zakres praw do opieki zdrowotnej oraz propagują równość. 11. Do pełnego korzystanie z prawa do ochrony zdrowia potrzebny jest sprawny system opieki zdrowotnej. Specjalny Sprawozdawca pochwala wysiłki poczynione przez Rząd RP na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat, zmierzające do poprawy całego systemu opieki zdrowotnej oraz zaangażowanie Rządu w upowszechnianie dostępu do opieki zdrowotnej. 12. Życie, zdrowie i prawa człowieka obywateli RP i obcokrajowców przebywających w Polsce zależą od Rządu RP, który zobowiązany jest jak najlepiej wykorzystać wszelkie dostępne mu środki w celu zagwarantowania prawa do ochrony zdrowia. Po reformie systemu służby zdrowia rozpoczętej w 1999 r. przyjęto ustawę o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (2004 r.). Nowa ustawa zmieniła istniejący porządek prawny, określając dla służby zdrowia zadania, zakres odpowiedzialności, kierownictwo, system zarządzania oraz finansowanie oraz rozdzielając kompetencje pomiędzy Ministerstwo Zdrowia, Narodowy Fundusz Zdrowia oraz jednostki samorządu terytorialnego.
7 Page Za równość w dostępie do świadczeń służby zdrowia oraz opracowywanie narodowej polityki ochrony zdrowia odpowiadają władze publiczne. Ministerstwo Finansów oraz Ministerstwo Zdrowia wspólnie kontrolują działalność Narodowego Funduszu Zdrowia, z którego głównie finansowana jest służba zdrowia. Jednostki samorządu terytorialnego odpowiadają za strategie i planowanie, promocję zdrowia oraz zarządzanie publicznymi zakładami opieki zdrowotnej. Ich działania zależą od potrzeb w zakresie opieki zdrowotnej rozpoznanych w danym regionie; za publiczne placówki służby zdrowia odpowiadają województwa, szpitale powiatowe to kompetencja władz powiatowych, zaś za podstawowe świadczenia zdrowotne odpowiadają gminy. 14. Służba zdrowia w Polsce jest finansowana zarówno ze środków publicznych, jak i prywatnych. Środki publiczne obejmują składki na powszechne ubezpieczenie zdrowotne, w wysokości 9 proc. podstawy wymiaru składek, wkład z budżetu państwa (ok. 4 proc.) oraz wkłady z budżetów wojewódzkich, powiatowych i gminnych. Finansowanie ze źródeł prywatnych reguluje ustawa z 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych 1. Równy dostęp do świadczeń z ubezpieczenia społecznego zapewnia państwo, bez względu na płeć, stan cywilny czy sytuację rodzinną Specjalny Sprawozdawca zauważa jednak fakt, że środki budżetowe na ochronę zdrowia nie wystarczają do zaspokojenia rosnących potrzeb ludności. Długie terminy oczekiwań na świadczenia, które kończą się niekiedy komplikacjami lub nawet śmiercią, są, przynajmniej częściowo, wskaźnikiem niewydolności systemu finansowania publicznej służby zdrowia. 16. Specjalny Sprawozdawca z zadowoleniem odnotowuje wejście w życie ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta w lipcu 2009 r., która ustanawia mechanizm składania skarg na lekarza, którego opinia albo orzeczenie ma wpływ na prawa lub obowiązki pacjenta wynikające z przepisów prawa. Sprawozdawca pochwala imponującą pracę i determinację urzędu Rzecznika Praw Pacjenta w rozwiązywaniu istniejących problemów oraz świadczeniu pilnych usług medycznych w tragicznych okolicznościach. 1 Dz. U. Nr 210, poz Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, art. 2 lit. a
8 Page Pomimo wspomnianych osiągnięć, pozostaje szereg niepokojących zjawisk, na które Rząd RP powinien reagować, starając się rozwiązać problemy, w szczególności dotyczące prawa do ochrony zdrowia seksualnego i prokreacyjnego, zwalczania wirusa HIV i ograniczania szkód a także leczenia uzależnienia od narkotyków. Specjalny Sprawozdawca rozumie, że Polska jest krajem o długiej i głęboko zakorzenionej tradycji oraz że zdrowie seksualne i reprodukcyjne, w tym dostęp do środków antykoncepcyjnych oraz aborcji, wiążą się ze złożonymi problemami, z którymi Rząd musi się zmierzyć. Mimo tego, Rząd powinien powziąć zdecydowane kroki, aby przezwyciężyć te przeszkody i zagwarantować pełne przestrzeganie praw człowieka. III. PRAWO DO OCHRONY ZDROWIA SEKSUALNEGO I REPRODUKCYJNEGO 18. Prawo do ochrony zdrowia seksualnego i prawo do ochrony zdrowia reprodukcyjnego są nieodłącznym elementem prawa do ochrony zdrowia 3. Międzynarodowa Konferencja na Rzecz Ludności i Rozwoju w Kairze (1994) oraz IV Światowa Konferencja ONZ poświęcona Kobiecie w Pekinie (1995) otworzyły nowy rozdział w dziedzinie prawa do ochrony zdrowia: obecnie państwa nie skupiają się wyłącznie na planowaniu rodziny, ale uznają również znaczenie całościowego podejścia seksualności i reprodukcji, które doświadczenia, prawa i potrzeby kobiet przesuwa na pierwszy plan. Uznaje się również istotną rolę praw człowieka w kontekście praw do ochrony zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego 4. Cele programu działania konferencji kairskiej koncentrowały się na potrzebach i prawach jednostek, a 179 państw zobowiązało się zmniejszyć śmiertelność matek, walczyć z HIV/AIDS oraz zwiększyć prawa do ochrony zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. Na postulaty te ponownie zwrócono uwagę w Milenijnych Celach Rozwoju NZ, z których trzy: zdrowie matki, zdrowie dziecka oraz walka z HIV/AIDS mają bezpośredni związek z prawem do ochrony zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. 19. Prawo do ochrony zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego obejmuje zarówno wolności, takie jak wolność od dyskryminacji oraz wolność do decydowania o własnym zdrowiu i ciele, jak i uprawnienia, np. prawo do sprawnej służby zdrowia czy prawo do informacji o kwestiach zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. Co za tym idzie, obowiązkiem państwa jest zagwarantowanie stosownych usług w 3 Rezolucja Komisji Praw Człowieka nr 2003/28 4 A/CONF/171.13, Rozdz. 2, zasada 1
9 Page 9 zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego, w tym usług związanych z ciążą i opieką nad dziećmi, planowaniem rodziny, opieką przed porodem i po nim, opieką położniczą w nagłych wypadkach oraz dostępem do legalnego przerywania ciąży. Do obowiązków państwa należy również m.in. zajęcie się kwestią skutków niebezpiecznych aborcji oraz zapewnienie edukacji seksualnej. 20. Istnieje jednak wiele przeszkód na drodze do pełnego upowszechnienia praw do ochrony zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego, które są wzajemnie powiązane i obejmują nie tylko czynniki biologiczne, ale również kulturowe, społeczne i gospodarcze 5. W szczególności, pewne głęboko zakorzenione tradycje czy przekonania mogą znacznie utrudniać szybką i właściwą pomoc w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. 21. Prawo do zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego wiąże się z problemami ogromnej wagi, często drażliwymi i kontrowersyjnymi. Aby na nie właściwie reagować, należy rozpoznać skuteczne, sprawiedliwe i poparte dowodami strategie, które nie dyskryminują i szanują autonomię, prywatność, godność oraz dobrostan jednostek. Podejście oparte na prawie do ochrony zdrowia, obejmujące aktywny i świadomy udział wszystkich zainteresowanych oraz stworzenie skutecznych i dostępnych mechanizmów kontroli i odpowiedzialności, zagwarantowałoby sukces polityki zdrowotnej związanej ze zdrowiem seksualnym i reprodukcyjnym, całkowicie chroniąc prawo kobiet do ochrony zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego W Polsce prawo do ochrony zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego reguluje szereg aktów prawnych, w tym przepisy o planowaniu rodziny, opiece przedporodowej i macierzyństwie w ogóle. 23. Artykuł 18 Konstytucji RP stanowi, że macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej. W tym samym kontekście, Artykuł 47 gwarantuje powszechne prawo do prawnej ochrony życia prywatnego i rodzinnego. Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży dodatkowo reguluje kwestie związane bezpośrednio z prawem do ochrony zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego, zobowiązując organy administracji rządowej i samorządowej do zapewnienia 5 E/CN.4/2004/49, akapit 40 6 Program działania konferencji kairskiej, rozdział VII, E/CN.4/2004/49, akapity 54-56
10 Page 10 kobietom w ciąży opieki medycznej, socjalnej i prawnej oraz określając formy tej opieki 7. Jednakże, przepisy wymagające zgody rodziców małoletniego dziecka na udzielenie mu porady na temat antykoncepcji, pojęcia wspomaganej reprodukcji czy klauzuli sumienia mogą być różnie interpretowane, co prowadzi do niejasności prawnej, częściowo lub całkowicie ograniczając możliwość dochodzenia swoich praw na drodze prawnej. 24. Specjalny Sprawozdawca wyraża zaniepokojenie faktem, że mimo ratyfikacji przez Rząd RP traktatów dot. praw człowieka i zobowiązania się do ich przestrzegania, dostęp do pewnych świadczeń związanych ze zdrowiem reprodukcyjnym, np. antykoncepcji, badań prenatalnych czy legalnej aborcji, jest poważnie ograniczony. W tym kontekście dostępne opracowania i osobiste świadectwa wskazują, że kobiety, nawet w tych ograniczonych sytuacjach, w których przerywanie ciąży jest zgodne z prawem, napotykają poważne problemy w dostępie do zabiegu 8. Do sprawozdawcy dotarły również informacje o przypadkach odmowy młodym ludziom sprzedaży prezerwatyw, mimo braku zakazu dostępu do tej metody antykoncepcji. A. Prawo do informacji i edukacji seksualnej 25. Dostęp do wyczerpujących, niedyskryminujących, obiektywnych i naukowych informacji oraz edukacji w Polsce należy do tych kwestii związanych ze zdrowiem seksualnym i reprodukcyjnym, które wywołują zaniepokojenie Specjalnego Sprawozdawcy, szczególnie w kontekście nastolatków stojących przed problemem niechcianej ciąży 9. Mimo że ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży nałożyła na Ministerstwo Edukacji Narodowej obowiązek wprowadzenia do programu nauczania edukacji seksualnej, nauczana jest ona w ramach przedmiotu wychowanie do życia w rodzinie, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół 10. Program nauczania wychowania do życia w rodzinie obejmuje wąską tematykę małżeństwa czy rodziny i tylko w bardzo 7 Art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży 8 np. sprawa Tysiąc p-ko Polsce, nr skargi 5410/03, ETPCZ (2007), pkt. 116, w której Trybunał orzekł, że w przypadku gdy aborcja jest zgodna z prawem, powinna być dostępna. Patrz również: Piekło kobiet: Historie współczesne. Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, Warszwa CRC/C/15/Add Dz.U nr 51 poz. 458
11 Page 11 niewielkim zakresie porusza kwestie seksualności i prokreacji, propagując jedynie abstynencję seksualną i tradycyjne metody planowania rodziny. W programie nauczania brakuje również popartych naukowymi dowodami informacji na temat antykoncepcji, przerywania ciąży i niedyskryminujących treści na temat orientacji seksualnej i tożsamości płciowej. Sprawozdawcę poinformowano również, że szkoły nie realizują spójnego programu oraz że edukacją seksualną zajmują się często pedagodzy szkolni, nauczyciele wychowania fizycznego czy przedmiotów zawodowych. Niekiedy zajęcia te prowadzą księża lub zakonnice, których przekonania religijne mogą negatywnie wpływać na ich zdolność do przekazywania uczniom obiektywnych, naukowych i wiarygodnych informacji na temat zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego, niezależnie od posiadanych kwalifikacji pedagogicznych. 26. Specjalny Sprawozdawca z zadowoleniem przyjmuje środki zastosowane dotychczas przez Rząd RP w celu poprawy dostępu do edukacji seksualnej i wzywa Rząd RP do dalszych działań zmierzających do pozbawienia rodziców prawa do zgłaszania sprzeciwu przeciwko prowadzeniu edukacji seksualnej w szkołach 11. Oprócz tego, Specjalny Sprawozdawca wzywa Rząd RP do rewizji programu nauczania, aby edukacja seksualna w szkołach była wszechstronna, obiektywna i oparta na danych naukowych. B. Dostęp do antykoncepcji 27. Utrudniony dostęp do antykoncepcji to kolejny ważny problem zdrowotny, z którym obecnie borykają się kobiety w Polsce. Badania potwierdzają, że Polska ma jeden z najniższych wskaźników stosowania nowoczesnych metod antykoncepcji jedynie 19% w porównaniu z 81% w Wielkiej Brytanii, 38,9% we Włoszech i 29,5% w Rumunii 12 co jest spowodowane najprawdopodobniej wieloma przeszkodami, które Polki muszą pokonać, aby uzyskać dostęp do środków antykoncepcyjnych. Ustawa o planowaniu rodziny z 1993 roku gwarantuje obywatelom swobodny dostęp do metod i środków służących świadomej prokreacji 13. Nieliczne instytucje zajmują się promocją planowania rodziny i, mimo iż niektóre metody antykoncepcji są dostępne bez recepty, są one jednak zbyt drogie i przez to niedostępne dla wielu kobiet. Komitet Praw Gospodarczych, Społecznych i 11 CRC/C/GC12, para 101; see also, Kjeldsen, Madsen & Pedersen v. Denmark, (ECHR), 1 E.H.R.R. 737 (Application no. 5095/71; 5920/72; 5926/72), 7 December 1976, where the court explained that a State has an interest in providing comprehensive sex education without parental consent, as it is in the interest of protecting the health and welfare of the child. 12 Raport: Zdrowie kobiet w wieku prokreacyjnym lat, Polska 2006 (2007), Program Organizacji Narodów Zjednoczonych, Warszawa
12 Page 12 Kulturalnych powtarzał wielokrotnie we wnioskach końcowych dla Polski, że środki antykoncepcyjne muszą być dostępne po odpowiednio niskich cenach 14. Dodatkowo, zmniejszenie liczby doustnych środków antykoncepcyjnych refundowanych przez Państwo jeszcze bardziej ogranicza ich dostępność 15. Co więcej, Specjalny Sprawozdawca otrzymał doniesienia, że niektórzy lekarze podają błędne informacje (lub wcale nie informują pacjentek), oraz często wygłaszają prywatne, wartościujące opinie na temat planowania rodziny. W praktyce lekarze przepisują kobietom środki antykoncepcyjne tylko na życzenie. Z powodu nieświadomości co do skuteczności środków antykoncepcyjnych oraz potrzeby ich stosowania, kobiety często boją się niechcianej ciąży i uciekają się do alternatywnych metod przerwania ciąży, ryzykując w ten sposób swoim zdrowiem i życiem. C. Dostęp do legalnej aborcji 28. Polska pozostaje jednym z niewielu krajów Europy, które znacząco ograniczają dostęp kobiet do aborcji. Podczas gdy w przeważającej większości krajów europejskich przerywanie ciąży jest bezpieczne i legalne, w państwach z wyjątkowo restrykcyjnymi przepisami aborcyjnymi kobiety często uciekają się do nielegalnych i niebezpiecznych aborcji lub wyjeżdżają za granicę, aby uzyskać dostęp do zabiegu. 29. Podstawy dopuszczające legalną aborcję w prawie polskim zostały uznane przez wiele międzynarodowych organizacji praw człowieka za bardzo restrykcyjne 16. Porównując je z prawodawstwem innych krajów Unii Europejskiej, okazuje się, że jedynie Malta i Irlandia nakładają podobnie surowe ograniczenia. Obecne prawodawstwo polskie jest również o wiele bardziej restrykcyjne w kwestii aborcji niż przed przyjęciem ustawy z 1993 roku o planowaniu rodziny, kiedy to warunki dopuszczające aborcję były o wiele bardziej liberalne. Zabieg przerwania ciąży na życzenie został zalegalizowany w 1956 roku i był dopuszczalny zarówno z powodów zdrowotnych, jak i społecznych i ekonomicznych, oraz przeprowadzano go nieodpłatnie w szpitalach publicznych aż do początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. W tamtym czasie aborcje były również wykonywane w prywatnych klinikach za opłatą. Jednakże ustawa z 1993 roku cofnęła prawo do aborcji z powodów 13 Art. 2, ust. 2 Ustawy z 1993 r. o planowaniu rodziny M E/C. 12/POL/CO/5 punkt Komitet Praw Człowieka, Wnioski końcowe dla Polski, Wnioski końcowe dla Polski Komitetu Praw Człowieka, CCPR/CO/82/POL; Wnioski końcowe Komitetu ds. Eliminacji Dyskryminacji Kobiet, CEDAW/C/POL/CO/6, Memorandum do polskiego Rządu: Ocena postępu implementacji zaleceń Komisarza Praw Człowieka Rady Europy z 2002 roku (CommDH(2007)13, punkt 98, ECHR, Tysiąc przeciwko Polsce
13 Page 13 społecznych i ekonomicznych, zmuszając kobiety do poddawania się potajemnym i niebezpiecznym zabiegom przerywania ciąży. 30. Ustawa o planowaniu rodziny z 1993 roku nakłada na organy administracji rządowej, w tym samorządu terytorialnego, obowiązek zapewnienia kobietom w ciąży opieki medycznej, socjalnej i prawnej, precyzując również formy 17 owej pomocy. Organy te są również zobowiązane zapewnić swobodny dostęp do metod i środków służących świadomej prokreacji 18, co nie zostało dalej rozwinięte ani w ustawie, ani w jej rozporządzeniach wykonawczych. 31. Ustawa określa, że kobieta powinna wyrazić pisemną zgodę również jeśli jest osobą małoletnią lub niepełnosprawną umysłowo; wyjątki stanowią przypadki, kiedy zwłoka spowodowana próbą uzyskania zgody mogłaby grozić utratą życia pacjentki, ciężkim uszkodzeniem ciała lub ciężkim rozstrojem zdrowotnym 19. W przypadku, kiedy pacjentka jest osobą małoletnią lub nie jest zdolna udzielić świadomej zgody, zgody udziela jej przedstawiciel ustawowy (zazwyczaj rodzic lub sąd opiekuńczy). W świetle Konwencji NZ w sprawie praw osób niepełnosprawnych, Specjalny Sprawozdawca zwraca uwagę na fakt, że osoby niepełnosprawne posiadają pełną zdolność do czynności prawnych, oraz że wszelkie wsparcie, którego mogą potrzebować do wyrażenia świadomej zgody, powinno podlegać indywidualnej ocenie w każdym przypadku 20. Jeśli kobieta ma więcej niż 16 lat, jej zgoda również jest wymagana (zgoda równoległa). Specjalny Sprawozdawca wyraża obawę, że, mimo iż istnieje warunek, aby poznać opinię pacjentek w wieku poniżej 16 lat na temat leczenia, któremu są poddawane, opinia ta nie jest jednak w żaden sposób wiążąca. Specjalny Sprawozdawca uważa, iż zdolność do wyrażenia zgody na zabieg powinna być określana indywidualnie w każdym przypadku, biorąc pod uwagę dojrzałość zainteresowanej osoby małoletniej oraz jej zrozumienie na czym polega zabieg i jakie ryzyko się z nim wiąże. 32. Ustawa zobowiązuje również organy administracji rządowej oraz władze terytorialne do zapewnienia swobodnego dostępu do informacji i testów prenatalnych, szczególnie w przypadkach podwyższonego ryzyka lub podejrzenia wystąpienia wady genetycznej lub rozwojowej płodu, lub nieuleczalnej choroby zagrażającej życiu płodu Ustawa z 1993 r. o planowaniu rodziny 1993 (art. 2, ust. 1). 18 Ibid, (art. 2, ust. 2) 19 Ustawa o zawodzie lekarza, art. 33 i 34; W powyższych przypadkach zgoda nie jest wymagana, a przedstawiciel ustawowy jest informowany o zastosowanej formie leczenia. 20 Art. 12, Konwencja ONZ w sprawie praw osób niepełnosprawnych 21 Ibid, art. 2, ust. 2
14 Page Co ważniejsze, ustawa wymienia okoliczności dopuszczające przerwanie ciąży 22. We wszystkich przypadkach wymagana jest zgoda kobiety; lekarz, który musi mieć specjalizację w położnictwie i ginekologii, przeprowadza aborcje jedynie w następujących okolicznościach: 1. ciąża stanowi zagrożenia dla zdrowia lub życia kobiety ciężarnej (powody medyczne); 2. badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu (powody embriopatologiczne); 3. zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego, np. gwałtu (powody prawne). 34. W pierwszym przypadku nie istnieje ograniczenie czasowe dla wykonania aborcji; w drugim przypadku aborcja może być przeprowadzona do momentu kiedy płód osiągnie zdolność do samodzielnego życia poza organizmem matki; w trzecim przypadku przerwanie ciąży jest dopuszczalne od momentu poczęcia do 12 tygodnia ciąży. 35. Prawo dotyczące aborcji wymaga od lekarza zachowania dyskrecji. Przeprowadzanie nielegalnej aborcji jest karalne na mocy Kodeksu Karnego z , który karze lekarza dokonującego aborcji 23 Powyższe sankcje wpływają odstraszająco na lekarzy, powstrzymując ich od przeprowadzenia aborcji, które w rzeczywistości byłyby legalne. 36. W roku 2007 Komitet ds. Eliminacji Dyskryminacji Kobiet wyraził zaniepokojenie w sprawie zobowiązań, które nakłada na Polskę artykuł 12. Konwencji (mówiący o równym prawie kobiet do dostępu do usług zdrowotnych), i w szczególności zaapelował o podjęcie konkretnych kroków, aby poprawić dostęp kobiet do służby zdrowia, szczególnie w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego, w tym: przeprowadzenia badań dotyczących skali, przyczyn i skutków nielegalnych aborcji oraz ich wpływu na życie i zdrowie kobiet, a także podjęcie działań, aby zapewnić kobietom dostęp do legalnych usług aborcyjnych oraz przeciwdziałać ograniczeniu takiego dostępu przez odwołanie się do klauzuli sprzeciwu sumienia. W roku 2009 Komitet Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych stwierdził we wnioskach końcowych, że Polska nie gwarantuje 22 Ibid, art. 41, ust (Art. 152)
15 Page 15 podstawowych usług medycznych z zakresu zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego oraz wezwał Państwo do podjęcia wszelkich skutecznych środków, mających na celu umożliwienie kobietom korzystanie z prawa do ochrony zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego, w tym poprzez zapewnienie wykonywania ustawodawstwa dotyczącego przerywania ciąży i wprowadzenie mechanizmu umożliwiającego odpowiednio wczesne i systematyczne informowanie o przypadkach odmowy przeprowadzenia zabiegu z powodu przekonań 24. Niestety, sytuacja nie uległa poprawie, a zalecenia nie zostały wprowadzone. 37. Poszanowanie nienaruszalności fizycznej i prawo do decydowania o własnym ciele należą do podstawowych praw wszystkich ludzi, również kobiet. Nie ulega wątpliwości, że ostateczną decyzję o urodzeniu dziecka powinna podejmować zainteresowana kobieta. Jednakże w żadnym przypadku aborcja nie powinna być traktowana jako metoda planowania rodziny, a potrzeba jej przeprowadzenia musi zostać zredukowana. Aby to osiągnąć i zmniejszyć liczbę nieplanowanych ciąż i aborcji, kobieta musi mieć dostęp do metod planowania rodziny respektujących jej prawa. 38. Specjalny Sprawozdawca stwierdza z przykrością, że kobiety w Polsce napotykają na szereg przeszkód w dostępie do usług aborcyjnych, nawet jeśli ustawodawstwo przyznaje im prawo do zabiegu. Sprawozdawca wyraża również obawę, że strony niezwiązane z organami państwa, np. księża, ingerują w dostęp do legalnej i bezpiecznej aborcji. Specjalny Sprawozdawca został powiadomiony o przypadku czternastoletniej dziewczynki, która zaszła w ciążę w wyniku gwałtu, i została poddana naciskom księdza, który namawiał ją, aby zrezygnowała z poddania się zabiegowi legalnego przerwania ciąży. W innym przypadku ksiądz interweniował w sprawie decyzji lekarza o przeprowadzeniu aborcji u kobiety cierpiącej na raka. W drugim przypadku wyraźnie zastraszeni lekarze zmienili zdanie, w wyniku czego aborcja nie została przeprowadzona. Przytoczone przykłady wywołują poważne obawy co do tajemnicy lekarskiej, która może być naruszana. Mówi się również, że osoby duchowne współpracują z położnymi, od których otrzymują informacje na temat lekarzy mogących przeprowadzić aborcję. Specjalny Sprawozdawca wielokrotnie przypomina o tym, iż Państwo ma obowiązek dopilnować, aby nikt nie ingerował ani nie odebrał kobiecie prawa do legalnej i bezpiecznej aborcji. Odnosi się to z równą mocą do osób duchownych wszystkich wyznań. Specjalny Sprawozdawca wyraża obawę, że ingerencja podmiotów niepaństwowych, np. osób duchownych, w prawo kobiet do poddania się legalnej aborcji jest usprawiedliwiana prawem pacjenta do odmowy przyjęcia posługi duszpasterskiej; jednak takie przeciwstawienie wydaje się nie uwzględniać presji społecznej oraz innych rodzajów nacisku, aby 24 E/C. 12/POL/CO/5, pkt 27 i 28
16 Page 16 taką posługę przyjąć. Specjalny Sprawozdawca wzywa Rząd RP, aby wywiązał się z obowiązku aktywnego zapobiegania ingerencji podmiotów niepaństwowych 25. D. Sprawa Tysiąc przeciwko Polsce 39. Polskie prawo aborcyjne jest nie tylko restrykcyjne, ale stosuje się je również bardzo wąsko, co uniemożliwia kobietom poddanie się zabiegowi przerwania ciąży, nawet wtedy gdy jest on legalny. 40. W marcu 2007 roku, w sprawie Tysiąc przeciwko Polsce, Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekł, że Polska naruszyła artykuł 8 (prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego) Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, nie ustanawiając skutecznych procedur, które pozwoliłyby Alicji Tysiąc odwołać się od odmownej decyzji w sprawie aborcji podjętej przez jej lekarzy Sprawa Tysiąc przeciwko Polsce dotyczy Polki, Alicji Tysiąc, cierpiącej na poważną wadę wzroku, która zwróciła się o przerwanie ciąży po tym, jak lekarze potwierdzili, że ciąża i poród grożą jej pogorszeniem się wzroku. Pomimo faktu, że polskie prawo dopuszcza aborcję ze względów medycznych, lekarze Alicji Tysiąc odmówili wystawienia wymaganego zaświadczenia lekarskiego, zezwalającego na przeprowadzenie aborcji. Pani Tysiąc udała się do innego lekarza i w końcu otrzymała dokument potwierdzający istnienie zagrożenia dla jej zdrowia, ponownie odmówiono jej jednak zgody na przeprowadzanie zabiegu. Zgodnie z przewidywaniami, na skutek porodu wzrok Alicji Tysiąc uległ znacznemu pogorszeniu Trybunał orzekł, że nie zapewniając Alicji Tysiąc dostępu do legalnej aborcji, Polska naruszyła Europejską Konwencję Praw Człowieka; wyrok Trybunału nałożył na Rząd RP obowiązek wprowadzenia skutecznego środka odwoławczego, wypłacenia Alicji Tysiąc rekompensaty za poniesione szkody, oraz wdrożenia konkretnych środków proceduralnych, zapewniających dostęp kobiet do legalnej aborcji i zapobiegających podobnym przypadkom naruszenia artykułu 8. w przyszłości. 43. W zawiązku z tym, Trybunał w szczególności wezwał Polskę, aby ustanowiła mechanizm odwoławczy do rozpatrywania spraw, w przypadku których wystąpiła różnica zdań pomiędzy kobietą a 25 E/C.12/2000/4. 26 Zobacz Tysiąc przeciwko Polsce, App. No. 5410/03, ECHR (2007). 27 Idem
17 Page 17 jej lekarzami lub pomiędzy dwoma lekarzami co do tego, czy zostały spełnione warunki dopuszczające przeprowadzenie legalnej aborcji. Trybunał orzekł, że ustanowienie powyższych gwarancji proceduralnych wymaga: (a) powołania niezależnego organu odwoławczego, (b) gwarancji, że zdanie kobiety zostanie wzięte pod uwagę w procesie rozpatrywania odwołania, (c) pisemnej decyzji organu odwoławczego (d) oraz odpowiednio szybkiego podejmowania decyzji, zważywszy na okoliczności sprawy. 44. Rząd RP wypłacił Pani Alicji Tysiąc odszkodowanie, nie wykonał jednak jeszcze w pełni decyzji Trybunału, która wymaga ustanowienia skutecznych mechanizmów i procedur zapewniających kobietom dostęp do legalnej aborcji. W czasie trwania misji, Specjalny Sprawozdawca spotkał się z Pełnomocnikiem Rządu ds. postępowań przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka. Specjalny Sprawozdawca wyraził obawy co do (ówcześnie projektu) ustawy o prawach pacjenta, która, według Rządu RP, wypełnia postanowienia wyroku w sprawie Tysiąc przeciwko Polsce. Niektóre z tych obaw zostały wymienione poniżej: (a) skład komisji prawo określa, że komisja odwoławcza będzie składała się wyłącznie z trzech lekarzy, co budzi poważne obawy co do jej bezstronności, ponieważ dość często zdarza się, że lekarze niechętnie kwestionują decyzje innych lekarzy co do aborcji; (b) poszanowanie zdania kobiety mimo że wyrok Trybunału jasno tego wymaga, prawo nie stanowi, że zdanie kobiety powinno zostać wzięte pod uwagę 28 ; (c) decyzje podejmowane odpowiednio szybko jest to wyjątkowo ważne w kontekście aborcji i ograniczeń związanych z fazami rozwoju ciąży; (d) pisemne decyzje nie istnieje obowiązek wydania pisemnej decyzji ani zapewnienia możliwości odwołania się. Bez wdrożenia takich procedur nie da się zapewnić skuteczności powyższego mechanizmu oraz należytego przebiegu procesu. 45. Rząd RP dostarczył Specjalnemu Sprawozdawcy obszernych informacji na temat środków podjętych w tym zakresie. Specjalny Sprawozdawca uważa, że skład komisji złożonej wyłącznie z pracowników służby zdrowia jest naturalnie stronniczy, co podważa jej obiektywność. Powyższej 28 Ibid, art. 19, ust. 88
18 Page 18 sytuacji nie rozwiązuje prawo pacjenta do zakwestionowania bezstronności konkretnego lekarza. Specjalny Sprawozdawca wzywa Rząd RP do wprowadzenia w życie ustawodawstwa zgodnego z postanowieniami decyzji w sprawie Tysiąc przeciwko Polsce. D. Niebezpieczne aborcje 46. Specjalny Sprawozdawca podkreśla, że potrzeba kobiety, aby przerwać ciążę nie zależy od legalności zabiegu. Jednakże kryminalizacja aborcji wpływa drastycznie na dostęp kobiet do bezpiecznej aborcji. Specjalny Sprawozdawca kładzie nacisk na to, że wszędzie tam, gdzie aborcja jest legalna, należy zapewnić zarówno jej bezpieczeństwo, jak i dostępność. Wprowadzenie restrykcyjnych przepisów aborcyjnych niekoniecznie wpływa na liczbę wykonywanych zabiegów przerywania ciąży, ale tworzy sytuację, w której kobiety uciekają się do potajemnych aborcji, które w przeważającej mierze są ryzykowne, traumatyczne i często wywołują poważne skutki zdrowotne, a nawet zagrażają życiu kobiety Niestety, władze polskie nie były w stanie dostarczyć informacji na temat skali nielegalnych aborcji i ich oddziaływania na kobiety. Dostępne oficjalne dane pokazują jedynie, że legalne aborcje dostępne są w mniejszym stopniu w publicznych placówkach medycznych. Jednakże nieoficjalne dane szacunkowe, które uzyskał Specjalny Sprawozdawca, są bardzo niepokojące, jako że liczba nielegalnych aborcji dokonywanych w Polsce waha się pomiędzy 80 tysiącami a 180 tysiącami przypadków rocznie. Specjalny Sprawozdawca otrzymał również informacje, że kobiety wyjeżdżają za granicę, aby uzyskać dostęp do usług aborcyjnych. 48. Z ustaleń jasno wynika, że istnieje wiele przeszkód w dostępie kobiet do aborcji przeszkód natury prawnej, społecznej, kulturowej i religijnej. Aby poprawić stan zdrowia kobiet i ocalić życie wiele z nich, przeszkody te muszą zostać usunięte. Udoskonalenie strategii publicznych oraz zapewnienie swobodnego dostępu do aborcji w przypadku kiedy spełnia ona wymogi legalności, to sprawy najwyższej wagi dla Polski. 29 I Shah & E Ahman, "Unsafe abortion: global and regional incidence, trends, consequences and challenges" (2009) 31(12) Journal of Obstetrics and Gynaecology Canada 1149,
19 Page 19 F. Pracownicy służby zdrowia 49. Pracownicy służby zdrowia pełnią ważną rolę w zapewnieniu kobietom dostępu do usług medycznych w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. Specjalny Sprawozdawca spotkał się z przedstawicielami stowarzyszeń pracowników służby zdrowia i omówił różne czynniki, które wpływają na ich rolę w umożliwieniu korzystania z prawa do ochrony zdrowia. Sprawozdawca wyraża ubolewanie, że pracownikom służby zdrowia w Polsce nie zapewnia się kształcenia i szkoleń w zakresie praw człowieka. 50. Odmowa personelu medycznego w uczestniczeniu w niektórych zabiegach medycznych ze względu na przekonania, opiera się na zasadzie wolności sumienia, wyznania i przekonań. Jednakże powoływanie się na klauzulę sumienia nie może kolidować z prawami innych osób dotyczącymi zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego, które to prawa należą do praw podstawowych. Systemy opieki zdrowotnej powinny posiadać procedury, np. procedury administracyjne, zapewniające pacjentowi natychmiastowe rozwiązanie alternatywne w przypadku, kiedy powołanie się na klauzulę sumienia mogłoby prowadzić do niewykonania usługi, oraz skuteczne środki odwoławcze, które mogłyby zapewnić, że powołanie się na klauzulę sumienia nie uniemożliwi w praktyce korzystania z prawa do ochrony zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. Państwa powinny również monitorować korzystanie z klauzuli sumienia w celu upewnienia się, że wszelkie usługi pozostają rzeczywiście dostępne. Innymi słowy, personel medyczny, który odmawia wykonania zabiegu medycznego z powodu przekonań ma obowiązek leczyć osobę, której życia i zdrowia bezpośrednio to dotyczy, a w innym przypadku skierować ją w miejsce, w którym zabieg zostanie przeprowadzony. 51. Jednakże Specjalny Sprawozdawca odnotowuje z niepokojem, że powyższe warunki powoływania się na klauzulę sumienia nie są spełniane w Polsce. Liczne doniesienia informują, że niektórzy lekarze, ordynatorzy szpitali, anestezjolodzy oraz pomocniczy personel medyczny (położne i pielęgniarki) odmawiają przeprowadzania aborcji, powołując się na klauzulę sumienia, i nie wypełniają obowiązków, które nakłada na nich ustawa z 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, tj. nie wskazują kobietom, gdzie może być wykonany zabieg przerwania ciąży Na mocy artykułu 39. ustawy z 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty lekarz może powstrzymać się od wykonania świadczeń medycznych sprzecznych z jego sumieniem, (...) z tym, że ma obowiązek wskazać realne możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w innym
20 Page 20 zakładzie opieki zdrowotnej, oraz uzasadnić i odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej. Znane są również przypadki lekarzy, którzy odmówili przeprowadzenia badania prenatalnego, obawiając się, że wykrycie poważnych uszkodzeń płodu mogłoby prowadzić do legalnej aborcji. Co więcej, ponieważ przypadki powołania się na klauzulę sumienia nie są dokumentowane, nie ma danych na temat pracowników służby zdrowia, którzy odmawiają przeprowadzania zabiegu przerwania ciąży z powodu przekonań. Nie istnieje nawet rejestr placówek, które podjęłyby się przeprowadzenia aborcji. Bez systematycznej aktualizacji danych, dostęp kobiet do legalnych usług służby zdrowia jest poważnie ograniczony. Pomimo dociekań Specjalnego Sprawozdawcy w sprawie środków podjętych przez szpitale w celu zapewnienia, że usługi te będą wykonywane wyłącznie przez lekarzy, którzy nie powołają się na klauzulę sumienia, nie uzyskano żadnej odpowiedzi. 53. Przypadek czternastolatki (przedstawiony w zarysie w punkcie 38.) stanowi trafny przykład. Mimo że wszelkie wymogi prawne dla aborcji z powodów prawnych zostały spełnione, kilka szpitali oraz pracowników służby zdrowia odmówiło przeprowadzenia zabiegu, powołując się na klauzulę sumienia. Wydaje się, że jedynie dzięki interwencji Ministra Zdrowia, aborcja została ostatecznie przeprowadzona, dyskretnie, w odległym mieście i bez oficjalnego wpisu do akt. Nasuwa to pytania o opcje dostępne kobietom, które nie mogą cieszyć się poparciem tak wysokich urzędników. 54. Specjalny Sprawozdawca został również poinformowany, że regulacja prawna mająca udoskonalić proces powoływania się na klauzulę sumienia została uchylona. Przepis ten wprowadził procedurę, która obligowała szpital do podzlecenia usługi w przypadku, gdy pracownik służby zdrowia odmówił jej wykonania, powołując się na powody etyczne. Specjalny Sprawozdawca jest tym zaniepokojony i poprosił o informacje, czy Rząd planuje wprowadzenie podobnego instrumentu. Jednakże, żadne wyjaśnienia nie nadeszły do czasu ukończenia niniejszego raportu. 55. Kwestie dotyczące klauzuli sumienia zostały podniesione również przez inne organizacje praw człowieka, np. Komitet Praw Człowieka 31. Specjalny Sprawozdawca uważa, że istnieje konieczność podjęcia zdecydowanych działań w tym względzie: działania takie powinny pogodzić słuszny interes pracowników służby zdrowia, korzystających z przynależnego im prawa do odmowy wykonania zabiegu z powodów etycznych, oraz równie słuszny i pilny interes pacjentów. 30 Zobacz także Wnioski końcowe Komitetu Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych, E/C.12/POL/CO/5, punkt Wnioski końcowe, Komitet Praw Człowieka, 2004
21 Page 21 G. Dostęp do technologii reprodukcyjnych 56. Podczas swojej wizyty Specjalny Sprawozdawca otrzymał informacje na temat ograniczeń dostępu do technologii z dziedziny zdrowia reprodukcyjnego, takich jak zapłodnienie in vitro, nakładanych przez ustawę o ochronie genomu ludzkiego i embrionu ludzkiego. Projekt ustawy ogranicza liczbę komórek jajowych, które mogą zostać zapłodnione metodą in vitro, do dwóch oraz zabrania zamrażania komórek jajowych i spermy. Zmniejsza to szanse kobiety na zajście w ciążę, wymagając równocześnie od niej poddania się ponownej terapii hormonalnej w celu wyprodukowania kolejnych komórek jajowych, oraz licznym procesom in vitro, i naraża parę starającą się o dziecko na poważne konsekwencje finansowe, zdrowotne i emocjonalne. Projekt ustawy zabrania także badań i diagnostyki preimplantacyjnej, odmawiając w ten sposób kobiecie prawa do sprawdzenia, czy zapłodniony zarodek jest zdrowy. Narusza to istniejące polskie prawo, które zezwala na badania prenatalne po umieszczeniu zarodka w macicy. Specjalny Sprawozdawca wzywa Rząd, aby dokonał rewizji projektu ustawy, mając na uwadze to, że ustawa nie może ograniczać dostępu do technologii reprodukcyjnych i ma ułatwiać dostęp kobiet do metod leczenia niepłodności. ( ) V. WNIOSKI I REKOMENDACJE ( ) 83. Specjalny Sprawozdawca wyraża zaniepokojenie zniesieniem prawa do przerywania ciąży z przyczyn ekonomicznych i społecznych na mocy ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, której skutkiem jest wzrost liczby niebezpiecznych aborcji podziemnych. Ponadto, powoływanie się przez lekarzy, zarówno oficjalnie, jak i nieoficjalnie, na klauzulę sumienia znacznie utrudnia legalne przerywanie ciąży, a mechanizmy odwoławcze dla kobiet potrzebujących aborcji są niejasne i skomplikowane. W nauczaniu na temat seksualności i zdrowia reprodukcyjnego często pomija się znaczenie zabezpieczania się przed chorobami przenoszonymi drogą płciową i niechcianą ciążą, dlatego należy zrewidować edukację seksualną w szkołach.
22 Page 22 ( ) 85. Specjalny Sprawozdawca wzywa Polskę do wzięcia pod uwagę poniższych rekomendacji dotyczących prawa do ochrony zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. Sprawozdawca zaleca: (a) przyjęcie wszechstronnej strategii upowszechniania praw do ochrony zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego, propagowanie dialogu na temat praw do zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego w publicznej polityce zdrowotnej, zwiększenie nakładów z budżetu centralnego na ulepszenie świadczeń w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego oraz zwiększenie dostępu do informacji o nim; (b) wprowadzić obowiązkową, dostosowaną do wieku uczniów, niedyskryminującą, wrażliwą na kwestie płci, wszechstronną i zgodną ze stanem wiedzy naukowej edukację seksualną, nauczaną przez odpowiednio wykształconych pracowników, z uwzględnieniem niewartościującej wiedzy na temat zdrowych związków i życia rodzinnego, życia seksualnego i związku oraz obszernych informacji z dziedziny zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego; (c) wprowadzenie przepisów umożliwiających małoletnim korzystanie z pewnych świadczeń bez zgody rodziców, zależnie od ich indywidualnej dojrzałości i świadomości danej procedury oraz związanego z nią ryzyka; (d) zagwarantowanie kobietom możliwości korzystania z ich prawa do najwyższych dostępnych standardów zdrowia, w tym do bezpiecznych i niedrogich zabiegów przerywania ciąży przez opracowanie dla placówek służby zdrowia stałych zasad postępowania w przypadku świadczeń aborcyjnych i okołoaborcyjnych; (e) ustanowienie skutecznych i jawnych mechanizmów kontrolnych i zakresu odpowiedzialności w kwestii dostępu do świadczeń z zakresu zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego, w tym aborcji; w szczególności ustanowienie mechanizmu odwoławczego, zgodnie z orzeczeniem w sprawie Tysiąc p-ko Polsce;
23 Page 23 (f) ustanowienie procedur, w drodze wprowadzenia odpowiednich przepisów, zgodnie z którą pracownik służby zdrowia powołujący się na klauzulę sumienia, ma obowiązek skierować pacjentkę do innego pracownika służby zdrowia, który wykona potrzebny zabieg; (g) zapewnienie kobietom dostępu do poradnictwa w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego; (h) zwiększenie dostępności i obniżenie cen wszystkich metod antykoncepcji przez dopłaty do środków antykoncepcyjnych dla grup z ograniczonym dostępem do nich, np. młodzieży i bezrobotnych, oraz przez zabezpieczenie wystarczających środków publicznych na sterylizację i inne nowoczesne metody zapobiegania ciąży w budżecie państwa; (i) zwiększenie jakości informacji i poradnictwa w zakresie antykoncepcji w publicznej służbie zdrowia, w tym przez propagowanie wszystkich metod planowania rodziny, w tym nowoczesnych metod zapobiegania ciąży; (j) zbadanie rozmiaru problemu nielegalnych aborcji, jego przyczyn i skutków oraz wpływu na życie i zdrowie kobiet; przyjęcie odpowiednich przepisów prawnych i innych rozwiązań, na podstawie wyników takich badań, w celu poprawienia realizacji praw kobiet do ochrony zdrowia; (k) skuteczne uregulowanie prawa do powoływania się na klauzulę sumienia, aby nie ograniczało ono dostępu do bezpiecznych i zgodnych z prawem zabiegów przerywania ciąży, antykoncepcji i innych świadczeń z zakresu zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. Przepisy w tym zakresie powinny zobowiązywać państwo do zapewnienia pacjentkom świadczeń lekarzy, którzy nie powołują się na klauzulę sumienia, stworzyć odpowiednie procedury dotyczące skierowań oraz ustanowić procedury pozwalające na przerwanie ciąży w nagłych wypadkach;
JAK POSTĘPOWAĆ W PRZYPADKU ODMOWY WYKONANIA ABORCJI?
JAK POSTĘPOWAĆ W PRZYPADKU ODMOWY WYKONANIA ABORCJI? Aborcja to świadczenie gwarantowane finansowane ze środków publicznych i kontraktowane przez Narodowy Fundusz Zdrowia. W załączniku do rozporządzenia
Bardziej szczegółowoZDROWIE I PRAWA REPRODUKCYJNE
ZDROWIE I PRAWA REPRODUKCYJNE FEDERACJA NA RZECZ KOBIET I PLANOWANIA RODZINY Definicja zdrowia reprodukcyjnego Platforma działania, dokument końcowy IV Światowej Konferencji w sprawie Kobiet, Pekin 1995,
Bardziej szczegółowoWarszawa, Pan Minister Bartosz Arłukowicz Ministerstwo Zdrowia. Szanowny Panie Ministrze,
Warszawa, 16.03.2015 Pan Minister Bartosz Arłukowicz Ministerstwo Zdrowia Szanowny Panie Ministrze, Organizacje tworzące Koalicję na rzecz CEDAW zwracają się do Pana Ministra z prośbą o informacje na temat
Bardziej szczegółowoDz.U Nr 139 poz. 646, z 1997 Nr 157 poz U S T A W A z dnia 30 sierpnia 1996 r.
Kancelaria Sejmu s. 1/1 Opracowano na podstawie: Dz.U. 1996 Nr 139 poz. 646, z 1997 Nr 157 poz. 1040 U S T A W A z dnia 30 sierpnia 1996 r. o zmianie ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego
Bardziej szczegółowoSpis treści Wykaz skrótów Wstęp Rozdział I. Status prawny podmiotu chronionego Rozdział II. Rodzice a dziecko poczęte
Wykaz skrótów... 11 Wstęp... 15 Rozdział I. Status prawny podmiotu chronionego... 23 1. Uwagi wstępne... 23 2. Sytuacja dziecka poczętego w polskim prawie... 32 3. Status prawny dziecka poczętego de lege
Bardziej szczegółowoU S T AW A z z poprawkami z 2016
U S T AW A z 1993 z poprawkami z 2016 o o powszechnej ochronie życia ludzkiego i wychowaniu do życia w rodzinie Uznając, że wyrażona w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej zasada prawnej ochrony życia
Bardziej szczegółowo- o zmianie ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty oraz ustawy o zawodach pielęgniarki i położnej
Warszawa, dnia 10 lipca 2014 r. Grupa Posłów na Sejm RP Klubu Poselskiego Twój Ruch Szanowna Pani Ewa Kopacz Marszałek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej Na podstawie art. 118 ust. 1 Konstytucji Rzeczpospolitej
Bardziej szczegółowoUSTAWA. z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży
Kancelaria Sejmu s. 1/7 USTAWA z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży Uznając, że życie jest fundamentalnym dobrem człowieka,
Bardziej szczegółowoKarta Praw Pacjenta (wyciąg)
Karta Praw Pacjenta (wyciąg) Prawa pacjenta są zbiorem praw, zawartych między innymi w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, ustawie o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych,
Bardziej szczegółowoArt Prawo do życia podlega ochronie, w tym również w fazie prenatalnej w granicach określonych w ustawie.
Planowanie rodziny, ochrona płodu ludzkiego i warunki dopuszczalności przerywania ciąży. Dz.U.1993.17.78 z dnia 1993.03.01 Status: Akt obowiązujący Wersja od: 1 stycznia 2002 r. Wejście w życie: 16 marca
Bardziej szczegółowoBunt nastolatka na sali operacyjnej czyli o sprzecznej woli rodziców i małoletnich pacjentów w zakresie leczenia
Bunt nastolatka na sali operacyjnej czyli o sprzecznej woli rodziców i małoletnich pacjentów w zakresie leczenia mgr Katarzyna Smyk Centrum Badań Problemów Prawnych i Ekonomicznych Komunikacji Elektronicznej
Bardziej szczegółowo1) opiekę prenatalną nad płodem oraz opiekę medyczną nad kobietą w ciąży,
brzmienie od 2002-01-01 Ustawa o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży z dnia 7 stycznia 1993 r. (Dz.U. Nr 17, poz. 78) zmiany: Dz.U. 2001 Nr 154, poz.
Bardziej szczegółowoTłumaczenie pisma Sekretarza Generalnego Amnesty International Salila Shetty skierowanego do Pani Premier Beaty Szydło w dn. 25 maja 2016 r.
Tłumaczenie pisma Sekretarza Generalnego Amnesty International Salila Shetty skierowanego do Pani Premier Beaty Szydło w dn. 25 maja 2016 r. Szanowna Pani Premier, TEMAT: OBAWY ZWIĄZANE Z PROPONOWANYMI
Bardziej szczegółowoPrawa i obowiązki pacjenta
Prawa i obowiązki pacjenta Podstawowe unormowania prawne Wynikają one z ustawy zasadniczej - Konstytucji z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483) oraz następujących ustaw: z dnia 27 sierpnia
Bardziej szczegółowoSpis treści VII. Przedmowa... Wykaz skrótów...
Przedmowa Wykaz skrótów V XIII Rozdział 1 Pojęcie i podstawy prawne szczególnych świadczeń zdrowotnych 1 11 Uwagi wstępne 2 12 Pojęcie świadczenia zdrowotnego w rozumieniu art 2 ust 1 pkt 10 DziałLeczU
Bardziej szczegółowoPaństwa Strony zobowiązują się ponadto przyznać Podkomitetowi do spraw prewencji nieograniczony dostęp do wszystkich informacji dotyczących:
UZASADNIENIE Protokół Fakultatywny do Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania został przyjęty w dniu 18 grudnia 2002 r.
Bardziej szczegółowoZdrowie seksualne i prawa reprodukcyjne kobiet w Polsce. Cele edukacyjne przedmiotu:
Nazwa przedmiotu: Prowadząca: Opis: Zdrowie seksualne i prawa reprodukcyjne kobiet w Polsce Aleksandra Józefowska Zajęcia mają na celu przybliżenie słuchaczkom i słuchaczom zagadnień związanych z prawami
Bardziej szczegółowoustawy o zmianie ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży.
Projekt ustawy o zmianie ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży. Art. 1 W ustawie z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu
Bardziej szczegółowoZgoda pacjenta na świadczenie zdrowotne
Zgoda pacjenta na świadczenie zdrowotne dr nauk prawn. Małgorzata Serwach, Uniwersytet Medyczny, Uniwersytet Łódzki Zgoda pacjenta jako zasada generalna Zgodnie z postanowieniami ustawy z 5 grudnia 1996
Bardziej szczegółowoKonwencja Stambulska KONWENCJA RADY EUROPY O ZAPOBIEGANIU I ZWALCZANIU PRZEMOCY WOBEC KOBIET I PRZEMOCY DOMOWEJ BEZPIECZNI OD STRACHU BEZPIECZNI OD
KONWENCJA RADY EUROPY O ZAPOBIEGANIU I ZWALCZANIU PRZEMOCY WOBEC KOBIET I PRZEMOCY DOMOWEJ Konwencja Stambulska BEZPIECZNI OD STRACHU BEZPIECZNI OD PRZEMOCY JAKI JEST CEL KONWENCJI? Konwencja Rady Europy
Bardziej szczegółowoSpis treści. Wstęp... Wykaz skrótów... Wykaz literatury...
Autorzy... Wstęp... Wykaz skrótów... Wykaz literatury... XVII XIX XXIII XXVII Część I. Organy traktatowe Rozdział I. Komitet Praw Człowieka (Roman Wieruszewski)... 3 1. Komitet Praw Człowieka ogólna charakterystyka...
Bardziej szczegółowoRZECZNIK PRAW PACJENTA KOMISJA LEKARSKA DZIAŁAJĄCA PRZY RZECZNIKU PRAWO DO WNIESIENIA SPRZECIWU WOBEC OPINII ALBO ORZECZENIA LEKARZA
RZECZNIK PRAW PACJENTA KOMISJA LEKARSKA DZIAŁAJĄCA PRZY RZECZNIKU PRAWO DO WNIESIENIA SPRZECIWU WOBEC OPINII ALBO ORZECZENIA LEKARZA POSTĘPOWANIE WYJAŚNIAJĄCE I. WPROWADZENIE Rzecznik Praw Pacjenta (dalej:
Bardziej szczegółowoPRAWA PACJENTA. Prawo pacjenta do informacji Pacjent ma prawo do informacji o swoim stanie zdrowia.
PRAWA PACJENTA Załącznik nr 2 do Regulaminu Organizacyjnego MSZ Prawo pacjenta do świadczeń zdrowotnych Pacjent ma prawo do świadczeń zdrowotnych udzielanych z należytą starannością, odpowiadających wymaganiom
Bardziej szczegółowoR.R. PRZECIWKO POLSCE: WYROK
R.R. PRZECIWKO POLSCE: WYROK 26 maja 2011 roku Europejski Trybunał Praw Człowieka (dalej: Trybunał) wydał przełomową decyzję w sprawie R.R. przeciwko Polsce 1. Trybunał uznał naruszenie przez Polskę Artykułu
Bardziej szczegółowoTekst ustawy przekazany do Senatu zgodnie z art. 52 regulaminu Sejmu. USTAWA z dnia 20 maja 2005 r. o zmianie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego
Tekst ustawy przekazany do Senatu zgodnie z art. 52 regulaminu Sejmu USTAWA z dnia 20 maja 2005 r. o zmianie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego Art. 1. W ustawie z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie
Bardziej szczegółowoRZECZPOSPOLITA POLSKA Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich. Ryszard CZERNIAWSKI RPO-742891-VII-720/13/KG/MMa
RZECZPOSPOLITA POLSKA Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Ryszard CZERNIAWSKI RPO-742891-VII-720/13/KG/MMa 00-090 Warszawa Tel. centr. 22 551 77 00 Al. Solidarności 77 Fax 22 827 64 53 Pan Tadeusz Sławecki
Bardziej szczegółowoPrawo a choroby zakaźne dr n. med. Marta Rorat
Prawo a choroby zakaźne dr n. med. Marta Rorat Katedra i Zakład Medycyny Sądowej, Zakład Prawa Medycznego UM we Wrocławiu Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób
Bardziej szczegółowoKARTA PRAW PACJENTA. Przepisy ogólne
KARTA PRAW PACJENTA Podstawowe unormowania prawne określone w ustawie z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz.U. 2009 nr.52 poz.417). Przepisy ogólne 1. Przestrzeganie
Bardziej szczegółowoZgoda albo sprzeciw na leczenie osób z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną dr Małgorzata Szeroczyńska
Zgoda albo sprzeciw na leczenie osób z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną dr Małgorzata Szeroczyńska 27 lutego 2016 r. Pacjent niepełnosprawny intelektualnie lub psychicznie Pacjent niepełnosprawny
Bardziej szczegółowoKRAJOWY ZESPÓŁ DO SPRAW PREWENCJI (FOREBYGGINGSENHET)
Norweski Rzecznik Praw Obywatelskich (Sivilombudsmannen): KRAJOWY ZESPÓŁ DO SPRAW PREWENCJI (FOREBYGGINGSENHET) Zapobiega torturom i nieludzkiemu traktowaniu osób pozbawionych wolności Krajowy Zespół do
Bardziej szczegółowoPOLSKA KARTA PRAW PACJENTA
POLSKA KARTA PRAW PACJENTA podstawowe unormowania prawne wynikające z ustawy zasadniczej - Konstytucji z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483) określone w ustawach *: I. Prawa pacjenta wynikające
Bardziej szczegółowoUSTAWA z dnia 1 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego
Kancelaria Sejmu s. 1/1 USTAWA z dnia 1 lipca 2005 r. Opracowano na podstawie: Dz.U. z 2005 r. Nr 141, poz. 1183. o zmianie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego Art. 1. W ustawie z dnia 19 sierpnia 1994
Bardziej szczegółowoDEKLARACJA PRAW OSÓB NALEŻĄCYCH DO MNIEJSZOŚCI NARODOWYCH LUB ETNICZNYCH, RELIGIJNYCH I JĘZYKOWYCH
DEKLARACJA PRAW OSÓB NALEŻĄCYCH DO MNIEJSZOŚCI NARODOWYCH LUB ETNICZNYCH, RELIGIJNYCH I JĘZYKOWYCH rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 47/135 przyjęta i proklamowana w dniu 10 grudnia 1992 roku Zgromadzenie
Bardziej szczegółowowykorzystanie funduszy Unii Europejskiej w celu przejścia od opieki instytucjonalnej do opieki świadczonej na poziomie lokalnych społeczności
wykorzystanie funduszy Unii Europejskiej w celu przejścia od opieki instytucjonalnej do opieki świadczonej na poziomie lokalnych społeczności Co rozumiemy przez deinstytucjonalizację Deinstytucjonalizacja
Bardziej szczegółowoKlauzula sumienia lekarza W wyroku z dnia 7 października Trybunał Konstytucyjny stwierdził niezgodność art. 39: zdanie pierwsze ustawy o zawodach
Klauzula sumienia lekarza W wyroku z dnia 7 października Trybunał Konstytucyjny stwierdził niezgodność art. 39: zdanie pierwsze ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty z Konstytucją. Tym samym zauważa
Bardziej szczegółowoSprawozdanie Rzecznika Praw Obywatelskich z realizacji przez Polskę zobowiązań wynikających z Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych
Sprawozdanie Rzecznika Praw Obywatelskich z realizacji przez Polskę zobowiązań wynikających z Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych Konferencja podsumowująca badania pt. Polityka publiczna wobec osób
Bardziej szczegółowoZrozumieć prawa pacjenta
Zrozumieć prawa pacjenta Historia praw dziecka w pigułce 1819 r. - Wielka Brytania, Robert Owen proponuje prawem zagwarantowany zakaz zatrudnienia małych dzieci w kopalniach i fabrykach; 1908 r. zakaz
Bardziej szczegółowoUSTAWA. o zmianie ustawy Kodeks cywilny, Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego oraz o zmianie innych ustaw 1
USTAWA z dnia o zmianie ustawy Kodeks cywilny, Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego oraz o zmianie innych ustaw 1 Art. 1. W ustawie z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy
Bardziej szczegółowoUzasadnienie. Prawo do bezpiecznych i skutecznych leków antykoncepcyjnych powinno być trwale
Uzasadnienie Ustawa, którą proponujemy, wychodzi naprzeciw potrzebom społecznym, które nie znajdują obecnie dostatecznego odzwierciedlenia w polskim prawie. Wyniki badań sondażowych pozwalają stwierdzić,
Bardziej szczegółowoPodstawowe unormowania prawne wynikające z ustawy zasadniczej - Konstytucji z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz U. Nr 78, poz 483), określone w ustawach:
Podstawowe unormowania prawne wynikające z ustawy zasadniczej - Konstytucji z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz U. Nr 78, poz 483), określone w ustawach: - z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej
Bardziej szczegółowoStanowisko Koalicji na rzecz CEDAW 59. Sesja Komitetu do spraw Likwidacji Dyskryminacji Kobiet
Stanowisko Koalicji na rzecz CEDAW 59. Sesja Komitetu do spraw Likwidacji Dyskryminacji Kobiet Niniejsze stanowisko zostało opracowane na podstawie raportu alternatywnego przygotowanego przez trzynaście
Bardziej szczegółowoW toku analizy przepisów prawa dotyczących autonomii pacjentów w zakresie leczenia
RZECZPOSPOLITA POLSKA Rzecznik Praw Obywatelskich RPO-634333-X-09/ST 00-090 Warszawa Tel. centr. 0-22 551 77 00 Al. Solidarności 77 Fax 0-22 827 64 53 Pani Ewa Kopacz Minister Zdrowia W toku analizy przepisów
Bardziej szczegółowoWarszawa, dnia 13 stycznia 2015 r. Komisja Praw Człowieka przy Naczelnej Radzie Adwokackiej ul. Świętojerska 16 00-202 Warszawa
Warszawa, dnia 13 stycznia 2015 r. Komisja Praw Człowieka przy Naczelnej Radzie Adwokackiej ul. Świętojerska 16 00-202 Warszawa Pan Władysław Kosiniak-Kamysz Minister Pracy i Polityki Społecznej ul. Nowogrodzka
Bardziej szczegółowoKlauzula sumienia w służbie zdrowia
MICHAŁ BALICKI Klauzula sumienia w służbie zdrowia Podstawowym zadaniem klauzuli sumienia jest zapewnienie lekarzom, pielęgniarkom oraz położnym możliwości wykonywania zawodu w zgodzie z własnym sumieniem.
Bardziej szczegółowoPodstawy prawne zaniechania i wycofania się z uporczywego leczenia podtrzymującego życie
Podstawy prawne zaniechania i wycofania się z uporczywego leczenia podtrzymującego życie dr Małgorzata Szeroczyńska 24 listopada 2015 r. Legalność czynności leczniczych czynność ma być wykonana przez osobę
Bardziej szczegółowo*** PROJEKT ZALECENIA
PARLAMENT EUROPEJSKI 2009-2014 Komisja Wolności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych 2011/0431(APP) 3.9.2012 *** PROJEKT ZALECENIA w sprawie wniosku dotyczącego decyzji Rady ustanawiającej
Bardziej szczegółowoP R A W A PACJENTA. na podstawie ustawy z dnia 6 listopada 2008 r., o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz.U.2008 nr 52 poz.
P R A W A PACJENTA na podstawie ustawy z dnia 6 listopada 2008 r., o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz.U.2008 nr 52 poz.417) I. Prawo do świadczeń zdrowotnych Art. 6 1. Pacjent ma prawo do
Bardziej szczegółowoZakres rozszerzony - moduł 36 Prawa człowieka. Janusz Korzeniowski
Zakres rozszerzony - moduł 36 Prawa człowieka Opracowanie: Janusz Korzeniowski nauczyciel konsultant ds. edukacji obywatelskiej w Zachodniopomorskim Centrum Doskonalenia Nauczycieli 1 Spis slajdów Idea
Bardziej szczegółowoKatarzyna Kozioł Katarzyna Latuszek - Pasternak. Warszawa, marzec 2015 r.
Katarzyna Kozioł Katarzyna Latuszek - Pasternak Warszawa, marzec 2015 r. Rzecznik Praw Pacjenta jest centralnym organem administracji rządowej właściwym w sprawach ochrony praw pacjentów określonych w
Bardziej szczegółowoPrawa Człowieka i systemy ich ochrony
Prawa Człowieka i systemy ich ochrony Konwencja o prawach dziecka Zaoczne Studia Administracji 2016/2017 semestr zimowy Konwencja o prawach dziecka 1. Konwencja o prawach dziecka a) Geneza b) Wartości
Bardziej szczegółowoKonwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych
Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych sporządzona w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r. Podstawa prawna: Dz. U. z 2012 r. poz. 1169 - dokument ratyfikacyjny podpisany przez Prezydenta RP w dniu
Bardziej szczegółowoPRAWA CZŁOWIEKA Dokumenty międzynarodowe
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności Prawa i wolności: prawo do życia, zniesienie kary śmierci, wolność od tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania, wolność
Bardziej szczegółowoTEKSTY PRZYJĘTE Wydanie tymczasowe. Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 14 lutego 2019 r. w sprawie praw osób interseksualnych (2018/2878(RSP))
Parlament Europejski 2014-2019 TEKSTY PRZYJĘTE Wydanie tymczasowe P8_TA-PROV(2019)0128 Prawa osób interseksualnych Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 14 lutego 2019 r. w sprawie praw osób interseksualnych
Bardziej szczegółowoPARLAMENT EUROPEJSKI
PARLAMENT EUROPEJSKI 2004 Komisja Petycji 2009 17.04.2008 KOMUNIKAT DLA POSŁÓW Dotyczy: Petycji 0930/2002, którą złożyła Maria Hortatou (Grecja), w imieniu Stowarzyszenia Pracowników Kontraktowych OPAP
Bardziej szczegółowoUstawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania. Dz.U. Nr 254, poz.
Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania Dz.U. Nr 254, poz. 1700 Ustawa implementuje dyrektywy: dyrektywę Rady 86/613/EWG z dnia
Bardziej szczegółowoPRAKTYCZNY APSEKT FUNKCJONOWANIA BIURA PRAW PACJENTA PRZY MINISTRZE ZDROWIA
PRAKTYCZNY APSEKT FUNKCJONOWANIA BIURA PRAW PACJENTA PRZY MINISTRZE ZDROWIA BIURO PRAW PACJENTA PRZY MINISTRZE ZDROWIA STATUS PRAWNY: Państwowa jednostka budżetowa podległa ministrowi właściwemu do spraw
Bardziej szczegółowoRealizacja zadań wynikających z Konwencji: monitoring wdrażania edukacja uczniów z niepełnosprawnościami
Realizacja zadań wynikających z Konwencji: monitoring wdrażania edukacja uczniów z niepełnosprawnościami dr Paweł Kubicki, Stowarzyszenie Nie-Grzeczne Dzieci, Komisja ekspercka ds. osób z niepełnosprawnością
Bardziej szczegółowoDotyczy : ISO 9001: 2008, AKREDYTACJA CMJ. Procedura. Stanowisko: Imię i Nazwisko Data Podpis. Opracował: Położna Anna Zimny
PROCEDURA: Postępowanie z Pacjentem na wypadek braku możliwości udzielenia świadczenia zdrowotnego w postaci terminacji ciąży z uwagi na skorzystanie przez lekarzy z klauzuli sumienia Stanowisko: Imię
Bardziej szczegółowoReintegracja zawodowa osób z niepełnosprawnościami a działania podejmowane przez śląskie samorządy
Reintegracja zawodowa osób z niepełnosprawnościami a działania podejmowane przez śląskie samorządy Jakie działania na rzecz reintegracji społecznej i zawodowej osób z niepełnosprawnościami mogą podejmować
Bardziej szczegółowoKONWENCJA (NR 87) (Dz. U. z dnia 28 maja 1958 r.) W Imieniu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej RADA PAŃSTWA POLSKIEJ RZECZYPOSPOLITEJ LUDOWEJ
Dz.U.58.29.125 KONWENCJA (NR 87) DOTYCZĄCA WOLNOŚCI ZWIĄZKOWEJ I OCHRONY PRAW ZWIĄZKOWYCH, przyjęta w San Francisco dnia 9 lipca 1948 r. (Dz. U. z dnia 28 maja 1958 r.) W Imieniu Polskiej Rzeczypospolitej
Bardziej szczegółowoMASZ PRAWO DO BEZPŁATNYCH ŚWIADCZEŃ OPIEKI
MASZ PRAWO DO BEZPŁATNYCH ŚWIADCZEŃ OPIEKI ZDROWOTNEJ Prawo do równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Sposób udzielania Ci pomocy medycznej i procedury z tym
Bardziej szczegółowoZgoda pacjenta na udzielenie świadczenia zdrowotnego
Zgoda pacjenta na udzielenie świadczenia zdrowotnego (stan prawny: 3 października 2016) Zbigniew Gąszczyk-Ożarowski Zakład Prawa Medycznego Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu PEŁNOLETNOŚĆ Art. 10 k.c. 1.
Bardziej szczegółowoOchrona wrażliwych danych osobowych
Pełnosprawny Student II Kraków, 26-27 listopada 2008 r. Ochrona wrażliwych danych osobowych Daniel Wieszczycki Datasec Consulting Podstawowe akty prawne Konwencja Rady Europy Nr 108 z dnia 28 stycznia
Bardziej szczegółowoKomitet Inicjatywy Ustawodawczej Ratujmy kobiety - ustawa o prawach kobiet i świadomym rodzicielstwie. ( projekt) USTAWA. z dnia. 2016 r.
Komitet Inicjatywy Ustawodawczej Ratujmy kobiety - ustawa o prawach kobiet i świadomym rodzicielstwie ( projekt) USTAWA z dnia. 2016 r. Uznaje się prawo każdego do odpowiedzialnego decydowania o posiadaniu
Bardziej szczegółowoOMÓWIENIE WPROWADZONYCH ZMIAN W USTAWIE
OMÓWIENIE WPROWADZONYCH ZMIAN W USTAWIE Nowelizacja ustawy zakłada rozszerzenie form udzielanej pomocy ofiarom przemocy w rodzinie o możliwość m.in. bezpłatnego badania lekarskiego dla ustalenia przyczyn
Bardziej szczegółowoKonwencja o prawach osób z niepełnosprawnościami. Postulaty ze Społecznego Raportu Alternatywnego z realizacji w Polsce Konwencji
Konwencja o prawach osób z niepełnosprawnościami. Postulaty ze Społecznego Raportu Alternatywnego z realizacji w Polsce Konwencji Wrocław, 7 czerwca 2016 r. Dolnośląski Konwent Regionalny II Kongresu Osób
Bardziej szczegółowoWniosek DECYZJA RADY
KOMISJA EUROPEJSKA Bruksela, dnia 21.12.2011 KOM(2011) 911 wersja ostateczna 2011/0447 (NLE) Wniosek DECYZJA RADY w sprawie oświadczenia o wyrażeniu przez państwa członkowskie, w interesie Unii Europejskiej,
Bardziej szczegółowoSpis treści VII. Rozdział 1. Wprowadzenie do etyki. Rozdział 2. Zarys dziejów etyki lekarskiej. Rozdział 3. Prawa pacjenta
Spis treści Rozdział 1. Wprowadzenie do etyki 1.1. Podstawowe pojęcia etyki ogólnej, niezbędne do zrozumienia zasad etyki lekarskiej i bioetyki..................................... 1 1.2. Pojęcia dobra
Bardziej szczegółowoLC) Beata Małecka Libera. RZECZPOSPOLITA POLSKA Warszawa, października 2014 roku. Rzecznik Praw Dziecka. Marek Michalak. Pani.
kwietnia Rzecznik Praw Dziecka 1 Przewodnicząca Beata Małecka Libera ZSS/500 Z/20 14/EK RZECZPOSPOLITA POLSKA Warszawa, października 2014 roku Marek Michalak Pani jednakowej, wystandaryzowanej profilaktycznej
Bardziej szczegółowoBezdomność w perspektywie prawa człowieka. Konferencja : Mieszkanie ze wsparciem: jedyna droga z bezdomności chronicznej Adam PLOSZKA
Bezdomność w perspektywie prawa człowieka Konferencja : Mieszkanie ze wsparciem: jedyna droga z bezdomności chronicznej Adam PLOSZKA Bezdomność jako problem praw człowieka - Podejście do bezdomności oparte
Bardziej szczegółowoDz. U poz z dnia 4 listopada 2016 r. o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin Za życiem
Kancelaria Sejmu s. 1/7 Dz. U. 2016 poz. 1860 U S T AWA z dnia 4 listopada 2016 r. Opracowano na podstawie t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 473. o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin Za życiem Art. 1. Ustawa określa
Bardziej szczegółowoPrawo do sprzeciwu sumienia farmaceuty
Prawo do sprzeciwu sumienia farmaceuty dr Marcin Olszówka Katedra Prawa Konstytucyjnego Uczelnia Łazarskiego Instytut na Rzecz Kultury Prawnej Ordo Iuris Warszawa, 1 września 2018 r. Konstytucja RP z 2
Bardziej szczegółowoKonwencja nr 187 dotycząca struktur promujących bezpieczeństwo i higienę pracy
Konwencja nr 187 dotycząca struktur promujących bezpieczeństwo i higienę pracy Konferencja Ogólna Międzynarodowej Organizacji Pracy, zwołana do Genewy przez Radę Administracyjna Międzynarodowego Biura
Bardziej szczegółowoRada proszona jest o przyjęcie projektu konkluzji w wersji zawartej w załączniku na swoim posiedzeniu 7 marca 2016 r.
Rada Unii Europejskiej Bruksela, 7 marca 2016 r. 6255/1/16 REV 1 SOC 81 GENDER 13 ANTIDISCRIM 13 FREMP 34 NOTA Od: Komitet Stałych Przedstawicieli Do: Rada Nr poprz. dok.: 6255/16 SOC 81 GENDER 13 ANTIDISCRIM
Bardziej szczegółowovulce Warszawa, 2iloąio(<s Pani Elżbieta Rafalska Minister Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej
RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH Warszawa, 2iloąio(
Bardziej szczegółowoUstawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży
Materiał powstał w projekcie Przywództwo i zarządzanie w oświacie opracowanie i wdrożenie systemu kształcenia i doskonalenia dyrektorów szkół/placówek współfinansowanym ze środków EFS Tekst pierwotny:
Bardziej szczegółowoNASTOLATKI U LEKARZA
Karolina Więckiewicz NASTOLATKI U LEKARZA Analiza prawna przepisów regulujących zasady dotyczące wizyt osób małoletnich u lekarza, możliwości otrzymywania świadczeń zdrowotnych oraz ograniczeń w dostępie
Bardziej szczegółowo1. Zasady sprawowania opieki zdrowotnej w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej
12 1. Zasady sprawowania opieki zdrowotnej w Polsce 1. Zasady sprawowania opieki zdrowotnej w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej Konstytucyjna ochrona zdrowia Prawo do ochrony zdrowia gwarantuje
Bardziej szczegółowoPrawa człowieka prawa dziecka ucznia oraz jego obowiązki
Prawa człowieka prawa dziecka ucznia oraz jego obowiązki Podstawowe dokumenty mówiące o ochronie praw człowieka Karta Narodów Zjednoczonych z 1945 r. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 r. Wszyscy
Bardziej szczegółowoWarszawa, ' i r. WOJEWODA MAZOWIECKI WZ-VI WYSTĄPIENIE POKONTROLNE
Warszawa, ' i - 2018 r. WOJEWODA MAZOWIECKI WZ-VI.9612.3.6.2018 Pani Krystyna Rusiniak Dyrektor Samodzielnego Publicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej - Miejskiego Ośrodka Zdrowia w Zielonce ul. Mickiewicza
Bardziej szczegółowoJ )ź. 2l\ /H.2044. Pan Bartosz Arłukowicz Minister Zdrowia ul. Miodowa 15 00-952 Warszawa
RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH Irena Lipowicz Warszawa, 2l\ /H.2044 I.812.8.2014.AM Pan Bartosz Arłukowicz Minister Zdrowia ul. Miodowa 15 00-952 Warszawa J )ź Zgodnie z moim stanowiskiem, przedstawionym
Bardziej szczegółowoprewencja indywidualna i zbiorowa
prewencja indywidualna i zbiorowa zapobieganie społecznym skutkom występowania chorób zakaźnych zwalczanie chorób zakaźnych w drodze szczepień ochronnych uodpornienie osób szczepionych zmniejszenie ryzyka
Bardziej szczegółowoCałokształt działalności zmierzającej do zapewnienia ochrony zdrowia ludności Sprawy podstawowe: zapobieganie chorobom, umocnienie zdrowia,
Całokształt działalności zmierzającej do zapewnienia ochrony zdrowia ludności Sprawy podstawowe: zapobieganie chorobom, umocnienie zdrowia, kształtowanie poczucia odpowiedzialności za siebie i innych,
Bardziej szczegółowoPRAWNE UWARUNKOWANIA WYKORZYSTANIA DANYCH INDYWIDUALNYCH W CELU EWALUACJI POLITYKI ZATRUDNIENIA W POLSCE
PRAWNE UWARUNKOWANIA WYKORZYSTANIA DANYCH INDYWIDUALNYCH W CELU EWALUACJI POLITYKI ZATRUDNIENIA W POLSCE Warsztat Międzynarodowe doświadczenia w zakresie wykorzystania i ochrony administracyjnych danych
Bardziej szczegółowoLista rzeczy, które należy sprawdzić przepisując Isoderm ( ) (Kursywą przedstawione są informacje dotyczące wyłącznie kobiet)
Broszura dokumentacyjna z wykazem czynności kontrolnych opracowana na podstawie zaleceń Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych dla produktu leczniczego Isoderm
Bardziej szczegółowoPROJEKT ZALECENIA DLA RADY
Parlament Europejski 2014-2019 Dokument z posiedzenia B8-1365/2016 9.12.2016 PROJEKT ZALECENIA DLA RADY zgodnie z art. 134 ust. 1 Regulaminu w sprawie priorytetów UE na 61. sesję Komisji ONZ ds. Statusu
Bardziej szczegółowoWarszawa, dnia 26 marca 2013 r. Szanowny Pan. Edward Zalewski Przewodniczący Krajowej Rady Prokuratury. Szanowny Panie Przewodniczący,
Warszawa, dnia 26 marca 2013 r. Szanowny Pan Edward Zalewski Przewodniczący Krajowej Rady Prokuratury Szanowny Panie Przewodniczący, W imieniu Koalicji na Rzecz Równych Szans, nieformalnej platformy skupiającej
Bardziej szczegółowoSprawa Alicji Tysiąc - Trybunał podzielił uwagi PSP
Sprawa Alicji Tysiąc - Trybunał podzielił uwagi PSP Zob.: Wyrok w sprawie A. Tysiąc przeciwko Polsce (w języku angielskim), Opinia przyjaciela sądu HFPC w sprawie Alicji Tysiąc Europejski Trybunał Praw
Bardziej szczegółowoPRAWA I OBOWIĄZKI PACJENTA
PRAWA I OBOWIĄZKI PACJENTA 1. Prawo pacjenta do świadczeń zdrowotnych 1) Pacjent ma prawo do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej. 2) Pacjent ma prawo, w sytuacji
Bardziej szczegółowoPRAWA DZIECI A OBOWIĄZKI NAUCZYCIELI. w świetle przepisów prawa
PRAWA DZIECI A OBOWIĄZKI NAUCZYCIELI w świetle przepisów prawa Zależności Konwencja o prawach dziecka 1. Prawo do wychowania w duchu tolerancji i zrozumienia dla innych, bez dyskryminacji wynikającej z
Bardziej szczegółowoKARTA PRAW PACJENTA podstawowe unormowania prawne wynikające z ustawy zasadniczej - Konstytucji z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz.
KARTA PRAW PACJENTA podstawowe unormowania prawne wynikające z ustawy zasadniczej - Konstytucji z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późniejszymi zmianami) określone w ustawach: z dnia 6
Bardziej szczegółowoUSTAWA Z dnia.. 2011 r. o świadomym rodzicielstwie oraz innych prawach reprodukcyjnych 1. Art. 2.
PROJEKT USTAWA Z dnia.. 2011 r. o świadomym rodzicielstwie oraz innych prawach reprodukcyjnych 1 Art. 1. Ustawa reguluje sprawy związane z prawem do informacji, edukacji, poradnictwa i środków umożliwiających
Bardziej szczegółowo1a. Osobą sprawującą opiekę był/była:?
1. Czy miała Pani wyznaczoną osobę sprawującą opiekę? osoba sprawująca opiekę lekarz specjalista w dziedzinie położnictwa i ginekologii, lekarz ze specjalizacją I stopnia w dziedzinie położnictwa i ginekologii,
Bardziej szczegółowoKodeks Równego Traktowania w Zespole Szkół Ogólnokształcących Mistrzostwa Sportowego w Ostrowcu Świętokrzyskim
Kodeks Równego Traktowania w Zespole Szkół Ogólnokształcących Mistrzostwa Sportowego w Ostrowcu Świętokrzyskim 1. CREDO: określenie wartości i przekonań szkoły dotyczących równego traktowania. Konstytucja
Bardziej szczegółowoUSTAWA z dnia 24 kwietnia 2009 r.
Kancelaria Sejmu s. 1/1 USTAWA z dnia 24 kwietnia 2009 r. Opracowano na podstawie: Dz.U. z 2009 r. Nr 76, poz. 641. Przepisy wprowadzające ustawę o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, ustawę o
Bardziej szczegółowoRZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH W arszawa, S.ff. ZJAli r.
RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH W arszawa, S.ff. ZJAli r. I.7036.49.2014.AKB 0. Pani Małgorzata Omilanowska Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego ul. Krakowskie Przedmieście 15/17 /V\aX/ Q>di^/\AA/ iyvts
Bardziej szczegółowoKomisji Wolności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych
PARLAMENT EUROPEJSKI 2009-2014 Komisja Wolności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych 15.3.2013 2012/0192(COD) PROJEKT OPINII Komisji Wolności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych
Bardziej szczegółowoWarszawa, 30 listopada 2015 r. BIURO RZECZNIKA PRAW PACJENTA Wydział ds. Zdrowia Psychicznego RzPP-ZZP KAS
Warszawa, 30 listopada 2015 r. BIURO RZECZNIKA PRAW PACJENTA Wydział ds. Zdrowia Psychicznego RzPP-ZZP.431.352.2015.KAS Pani Agata Walczak agata.512@interia.pl Szanowna Pani Odpowiadając na Pani wiadomość
Bardziej szczegółowoRADA EUROPY KOMITET MINISTRÓW
RADA EUROPY KOMITET MINISTRÓW Zalecenie Rec(2005)5 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie praw dzieci przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych (Przyjęte przez Komitet Ministrów
Bardziej szczegółowo