Jacek Pietrzak, Wiceprezes Sądu Apelacyjnego w Gdańsku

Transkrypt

1

2 RADA PROGRAMOWA prof. dr hab. Andrzej Bulsiewicz dr Dariusz Kala, Sędzia Sądu Apelacyjnego w Gdańsku Marian Kocon, Sędzia Sądu Najwyższego Dariusz Kuberski, Prokurator Prokuratury Apelacyjnej w Gdańsku dr Marek Machnij, Sędzia Sądu Apelacyjnego w Gdańsku dr Maciej Piankowski, Sędzia Sądu Apelacyjnego w Gdańsku Andrzej Siuchniński, Sędzia Sądu Najwyższego Anna Skupna, Prezes Sądu Apelacyjnego w Gdańsku przewodnicząca Rady Programowej dr hab. Jakub Stelina, prof. Uniwersytetu Gdańskiego prof. dr hab. Jerzy Zajadło KOLEGIUM REDAKCYJNE Redaktor naczelny Jacek Pietrzak, Wiceprezes Sądu Apelacyjnego w Gdańsku Członkowie kolegium Wiktor Gromiec, Sędzia Sądu Apelacyjnego w Gdańsku Roman Kowalkowski, Sędzia Sądu Apelacyjnego w Gdańsku Iwona Krzeczowska-Lasoń, Sędzia Sądu Apelacyjnego w Gdańsku Sekretarz redakcji Jan Włudyka, asystent sędziego w Sądzie Apelacyjnym w Gdańsku Redaktor wydawniczy Emilia Kubicka Copyright by TNOiK Dom Organizatora Toruń 2014 ISSN Adres redakcji: ul. Nowe Ogrody 28/29, Gdańsk tel. (58) kwartalnik.sadowy@gdansk.sa.gov.pl Redakcja zastrzega sobie prawo do niepublikowania nadesłanych materiałów oraz ich redagowania i skracania. Redakcja nie zwraca materiałów niezamawianych. Wydawca Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa Dom Organizatora Toruń Toruń, ul. Czerwona Droga 8 / al. 500-lecia 31, tel. (56)

3 KWARTALNIK SĄDOWY APELACJI GDAŃSKIEJ III/2014 Spis treści Anna Dziergawka, Negatywne skutki znowelizowanego art. 325e k.p.k. w zakresie sądowej kontroli zaniechania ścigania karnego Igor Zduński, Problematyka penalizacji fałszowania wskazań licznika pojazdu mechanicznego uwagi de lege lata i de lege ferenda Wybrane orzeczenia trybunałów międzynarodowych, Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Gdańsku i Sądów Okręgowych Apelacji Gdańskiej Przegląd bibliograficzny

4

5 KWARTALNIK SĄDOWY APELACJI GDAŃSKIEJ III/2014 dr Anna Dziergawka Sędzia Sądu Rejonowego w Bydgoszczy NEGATYWNE SKUTKI ZNOWELIZOWANEGO ART. 325E K.P.K. W ZAKRESIE SĄDOWEJ KONTROLI ZANIECHANIA ŚCIGANIA KARNEGO Wprowadzenie Niewątpliwie zasadniczym celem nowelizacji kodeksu postępowania karnego wprowadzonej ustawą z dnia 27 września 2013 r. 1 jest nadanie postępowaniu sądowemu większej kontradyktoryjności. Niestety wśród pozytywnych zmian pojawiają się także błędy legislacyjne, które mogą mieć negatywny wpływ na sferę realizacji praw pokrzywdzonego. Tylko bowiem jasne, klarowne prawo, powstałe w wyniku dogłębnych przemyśleń i pozostawiające pewien margines dla sędziowskiego uznania, może pełnić swą zasadniczą funkcję kształtować otaczającą nas rzeczywistość. 1 Ustawa z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2013 r., poz. 1247), zmieniająca obowiązującą ustawę z dniem 1 lipca 2015 r., zwana dalej nowelizacją. 5

6 Anna Dziergawka Punktem wyjścia moich rozważań jest konstytucyjna zasada prawa do sądu, zawarta w art. 45 Konstytucji RP 2, jak również w art. 6 ust. 1 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. 3 Głównym przedmiotem, który poruszam w tym opracowaniu, jest ograniczenie sądowej kontroli zaniechania ścigania karnego w postaci postanowień o umorzeniu postępowania przygotowawczego i odmowie jego wszczęcia, zaś w konsekwencji ograniczenie prawa do wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia. Warto zauważyć, że prawu do sądu już wcześniej przypisywano charakter normy konstytucyjnej, wyprowadzając ją z tekstu znowelizowanej Konstytucji z 1952 r. 4 Wyrażono wówczas pogląd, iż prawo jednostki do sądu wynika z zasady zawartej w art. 1 ówczesnej Konstytucji, który stanowił, iż Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. Podnoszono przy tym, że prawo to zajmuje tak ważne miejsce, że jakakolwiek wykładnia ścieśniająca w tym zakresie nie odpowiadałaby ani celowi, ani charakterowi ustroju Rzeczpospolitej Polskiej 5. W nowszym orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego wielokrotnie podkreślano, iż o ile prawa i wolności co do zasady mogą być interpretowane rozszerzająco, o tyle wszelkie ich ograniczenia zgodnie z regułą exceptiones non sunt extendendae w taki sposób wykładane być nie mogą 6. Często podnoszono również, że nakaz wykładni ścisłej odnosi się do wszelkich ograniczeń praw i wolności obywatelskich, a to dlatego, że stanowią one wyjątek 2 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. z 1997 r., Nr 78, poz. 483, art. 45 ust. 1 o treści: Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, bezstronny i niezawisły sąd. 3 Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 r., Dz. U. z 1993 r., Nr 61, poz W. Daszkiewicz, Konstytucyjne prawo do sądu a nowy Kodeks postępowania karnego (zagadnienia wybrane), [w:] Nowy kodeks postępowania karnego. Zagadnienia węzłowe, Kraków 1998, s. 42 i podana tam literatura. 5 Wyrok TK z r., K 8/91, OTK 1992, cz. I, s Wyrok TK z r., K 39/97, OTK 1998, nr 6, poz

7 Negatywne skutki znowelizowanego art. 325e k.p.k.... od zasady, iż w demokratycznym państwie prawa wszystkim obywatelom przysługują prawa i wolności obywatelskie 7. Autorytetem Trybunału Konstytucyjnego poparte jest również stanowisko, w myśl którego z treści art. 45 ust. 1 Konstytucji wynika jednoznacznie wola ustawodawcy, aby prawem tym objąć możliwie najszerszy zakres spraw. Z zasady demokratycznego państwa prawa wynika zaś dyrektywa interpretacyjna zakazująca zawężającej wykładni prawa do sądu. Konstytucja wprowadza więc w ocenie Trybunału Konstytucyjnego swoiste domniemanie drogi sądowej 8. Prawo do sądu może być realizowane w różnych zakresach. Wyraża się ono nie tylko w uprawnieniu do złożenia w sądzie skargi, która staje się podstawą rozpoznania przez sąd sprawy w całym postępowaniu, albo w jego głównych fazach, ale i w tym, że sądom przyznana jest określona w ustawie wyłączna kompetencja do orzekania w takim czy innym zakresie. Podmioty, których sprawa dotyczy, mają wówczas gwarancję, iż orzekać w danym zakresie będą sądy powołane ustawą, niezawisłe i bezstronne, nie zaś jakieś inne pozasądowe organy 9. Prawo do sądowej kontroli postanowień o umorzeniu (odmowie wszczęcia) postępowania przygotowawczego także mieści się w pojęciu prawa do sądu w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji 10. Przy czym nie budzi żadnych wątpliwości, że sądowa kontrola postępowania przygotowawczego jest w tej sferze konieczna. Model zaskarżania postanowień o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego lub o jego umorzeniu ze względu na to, że decyzje te podejmowane są przez organy niesądowe określa stopień gwarancji prawidłowego wymiaru sprawiedliwości oraz przestrzegania praw jednostki 11. Od dawna krytykowano model zaskarża- 7 Wyrok TK z r., K 23/98, OTK 1999, nr 2, poz Wyrok TK z r., K 21/99, OTK 2000, nr 4, poz W. Daszkiewicz, Konstytucyjne prawo do sądu, s J. Kosonoga, Glosa do uchwały SN z 20 czerwca 2004 r, sygn. I KZP 7/04, teza nr 1, Prokuratura i Prawo 2005, nr 2, s R. A. Stefański, Aktualny model zaskarżania postanowień o zaniechaniu ścigania karnego, Prokuratura i Prawo 2007, nr 12, s. 1. 7

8 Anna Dziergawka nia tych decyzji przyjęty po 1950 r., który nie przewidywał ich sądowej kontroli 12. Konieczne jest przyjęcie takiego modelu, który jak wskazano w uzasadnieniu projektu kodeksu postępowania karnego z 1928 r. zachowałby proporcje konieczne dla zabezpieczenia metod wykrycia przestępstwa i ujęcia sprawcy a zagwarantowaniem podstawowych praw obywatelskich osób, przeciwko którym toczy się postępowanie 13. Nowelizacja przepisu art. 325e k.p.k. i jej skutki Tytułem wstępu należy podkreślić, że według intencji ustawodawcy 14 zmiana wprowadzona w art. 325e k.p.k. była reakcją na krytykowany, tak w doktrynie, jak i w praktyce, brak nadzoru prokuratora nad dochodzeniem, gdyż obowiązujące przepisy nie wymagają powiadomienia prokuratora o wszczęciu przez inny organ ścigania dochodzenia (art. 325e 3 k.p.k.), a gdy kończy się ono umorzeniem z wpisaniem sprawy do rejestru, decyzja ta nie wymaga zatwierdzenia przez prokuratora, w odróżnieniu od umorzenia zwykłego (art. 235e 2 k.p.k.).,,dla zapewnienia zatem realnych możliwości bieżącego nadzoru prokuratora nad tym dochodzeniem zdecydowano o skreśleniu 3 art. 325e k.p.k., co oznacza pojawienie się po stronie organów nieprokuratorskich wymogu powiadamiania prokuratora o wszczęciu dochodzenia 15. Od razu można wskazać, że zamierzenia ustawodawcy w tym zakresie nie zostaną osiągnięte. Co więcej, po wejściu w życie nowelizacji dojdzie do sytuacji, że organy nieprokuratorskie nie tylko nie będą miały obowiązku zawiadamiania 12 T. Haber, Instytucja zażalenia w procesie karnym,,,nowe Prawo 1957, nr 4, s. 24; S. Waltoś, Model postępowania przygotowawczego na tle porównawczym, Warszawa 1968, s. 348; A. Gaberle, Umorzenie postępowania przygotowawczego w polskim procesie karnym, Warszawa 1972, s ; Z. Doda, Dopuszczalność zażalenia w polskim procesie karnym, Kraków 1982, s Uzasadnienie projektu ustawy postępowania karnego przyjętego przez Komisję Kodyfikacyjną z dnia 28 kwietnia 1926 r., Warszawa Lwów , s Por. Uzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego i niektórych innych ustaw, s Ibidem. 8

9 Negatywne skutki znowelizowanego art. 325e k.p.k.... prokuratora o wszczęciu dochodzenia, ale nadto postanowienia o wszczęciu dochodzenia, jak również w znaczącym zakresie o jego umorzeniu, nie będą wymagały zatwierdzenia przez prokuratora. Powyższe w jeszcze szerszym zakresie ograniczy realny nadzór prokuratora nad przebiegiem postępowania przygotowawczego, a co za tym idzie nad zasadnością zaniechania ścigania. Należy podkreślić, że nowelizująca ustawa w 2 art. 325e k.p.k. zawęża krąg wydanych w dochodzeniu postanowień wymagających zatwierdzenia prokuratora. W obowiązującym stanie prawnym nie wymagały zatwierdzenia prokuratora postanowienia o wszczęciu dochodzenia oraz o umorzeniu i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw. Po wprowadzonej noweli nie będą wymagać jego zatwierdzenia zarówno postanowienia o wszczęciu dochodzenia oraz o umorzeniu i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, jak również postanowienia o odmowie wszczęcia dochodzenia i o umorzeniu dochodzenia prowadzonego w fazie in rem. Zatwierdzenia prokuratora wymagają jedynie postanowienia o umorzeniu dochodzenia prowadzonego przeciwko osobie i postanowienia o zawieszeniu postępowania. Mamy zatem do czynienia ze zmianą jakościową, która zasadniczo niweczy realność nadzoru prokuratora nad tą formą postępowania przygotowawczego, co musi spotkać się z krytyką. Powyższe zmiany przekładają się bezpośrednio na kolejne negatywne skutki. Dotyczą one zarówno trybu wnoszenia zażaleń na te postanowienia, które nie wymagają zatwierdzenia prokuratora, jak również mają wpływ na możliwość wnoszenia subsydiarnych aktów oskarżenia w tych sprawach. Sięgając do uzasadnienia projektu ustawy, czytamy, że,,nadal postanowienie o wszczęciu dochodzenia i umorzeniu z wpisaniem sprawy do rejestru nie będą zatwierdzane przez prokuratora ( 2 art. 325e k.p.k.), a wskazane umorzenie będzie zaskarżane na zasadach określonych nadal w niezmienionym 4 art. 325e k.p.k. 16. Jak widzimy, projektodawca 16 Ibidem. 9

10 Anna Dziergawka w ogóle nie odnosi się do pozostałych postanowień, które zgodnie z nowelizacją nie wymagają zatwierdzenia prokuratora. Ponadto nie zauważa on, że 4 art. 325e k.p.k. uległ pewnej modyfikacji, ponieważ po nowelizacji tryb zażalenia przewidziany w tym przepisie odnosi się także do postanowień o odmowie wszczęcia dochodzenia. W tym miejscu należy zauważyć, że kwestia trybu wnoszenia zażalenia na postanowienie o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw budziła duże kontrowersje. Trzeba przyjąć, że w zakresie art. 325e 4 k.p.k. doszło do wyraźnego błędu legislacyjnego, gdyż określono wykluczające się dwa tryby jego zaskarżenia: jeden przewidziany w art. 325e 4 k.p.k., a drugi określony w art. 325f 4 k.p.k., według którego zażalenie na takie postanowienie przysługuje na zasadach ogólnych, co należy rozumieć w ten sposób, że następuje to w trybie określonym w art k.p.k. 17 Ustawodawca, dodając ustawą nowelizującą z dnia 29 marca 2007 r. 4 w art. 325e, przeoczył istnienie art. 325f 4 k.p.k., który dotyczy tej samej kwestii i nie został uchylony. Wobec wyraźnego rozdźwięku miedzy tymi przepisami za obowiązujący zgodnie z regułą lex posterior derogat legi priori należałoby uznać art. 325e 4 k.p.k. 18 Przy czym zażalenie na postanowienie o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw zgodnie z art. 325e 4 k.p.k. wnosi się do prokuratora właściwego do sprawowania nadzoru nad dochodzeniem i jeżeli prokurator ten nie przy- 17 Tak R. A. Stefański, Aktualny model zaskarżania postanowień, s Por ibidem; J. Grajewski, S. Steinborn (red.), Komentarz aktualizowany do art. 325(f) Kodeksu postępowania karnego, Lex Omega 16/2014 (dostęp: ). Inaczej uważa J. Zagrodnik, według którego niezgodność norm systemu prawnego wynikająca ze zbiegu art. 325e 4 k.p.k. i art. 325f 4 k.p.k. należy rozwikłać, odwołując się do zasady lex specialis derogat legi generalis, i przyjąć, że zakres zastosowania ostatniego z wymienionych przepisów podlega zawężeniu o sytuacje unormowane w sposób szczególny w art. 325e 4 k.p.k., związane z rozbudowaniem postępowania zażaleniowego na postanowienie o umorzeniu rejestrowym wydane przez Policję lub inny organ posiadający uprawnienia Policji. W odniesieniu do kontroli postanowienia o umorzeniu rejestrowym wydanego przez prokuratora znajdzie zastosowanie przepis art. 325f 4 k.p.k. Por. J. Zagrodnik, Specyfika trybu kontroli postanowień o umorzeniu postępowania rejestrowego, Prokuratura i Prawo 2008, nr 9, s

11 Negatywne skutki znowelizowanego art. 325e k.p.k.... chyli się do niego, kieruje je do sądu (tryb wyjątkowy), albowiem zasadą jest zaskarżalność postanowień prokuratora do sądu właściwego do rozpoznania sprawy (art k.p.k.), z wyłączeniem pośrednictwa prokuratora nadrzędnego (tryb zasadniczy) 19. Przy czym po nowelizacji tryb wyjątkowy z art. 325e 4 k.p.k. obejmuje również zażalenia na postanowienia o odmowie wszczęcia dochodzenia. Trzeba również wskazać, że sformułowanie z art. 325f 4 k.p.k. na zasadach ogólnych i odrębne potraktowanie tej instytucji doprowadziło do podjęcia uchwały zawierającej wykładnię ustawy. Należy bowiem odnotować tu odosobnioną wypowiedź Janusza Tylmana, że określenie to [na zasadach ogólnych A. Dz.] oznacza, że zażalenie na postanowienie prokuratora rozpoznaje prokurator nadrzędny, na postanowienie sądu zaś sąd odwoławczy 20. Konkluzję tę autor oparł na twierdzeniu, że ewentualne rozumienie użytego przez ustawodawcę kontrowersyjnego zwrotu jako odnoszącego się do zasad określonych w art. 306 k.p.k. oraz art. 330 k.p.k. nie tylko pozostawałoby w sprzeczności z rozumieniem go utrwalonym w doktrynie, lecz przede wszystkim nie pozwala na to wykładnia systemowa. Gdyby jednak uznać, że użyty w art. 325f 4 k.p.k. zwrot na zasadach ogólnych odsyła do zasad określonych w rozdziale 50 k.p.k., to okazałoby się, że w istocie droga zaskarżenia postanowienia o umorzeniu dochodzenia byłaby uzależniona od decyzji prowadzącego dochodzenie. W sytuacji gdyby ten uznał, że umorzy dochodzenie, przyjmując za podstawę przepis art. 325f 1 k.p.k., zażalenie rozpoznawałby tylko prokurator nadrzędny, gdyby zaś prowadzący dochodzenie umorzył z pominięciem tego przepisu, czyli bez wpisania sprawy do rejestru przestępstw (co jest przecież możliwe), wówczas zaskarżenie byłoby możliwe tylko 19 Por. R. A. Stefański, Aktualny model zaskarżania postanowień, s J. Tylman, [w:] T. Grzegorczyk, J. Tylman (red.), Polskie postępowanie karne, Warszawa 2003, s. 660; idem, Uwagi o nowelizacji procedury karnej, [w:] A. Marek (red.), Współczesne problemy procesu karnego i jego efektywności. Księga pamiątkowa profesora Andrzeja Bulsiewicza, Toruń 2004, s

12 Anna Dziergawka w trybie określonym w art k.p.k. Nie można zgodzić się na tego rodzaju dyferencjację 21. Za słuszną zatem należy uznać uchwałę Sądu Najwyższego, że zwrot na zasadach ogólnych zawarty w art. 325f 4 k.p.k. oznacza, iż zażalenie na postanowienie o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw podlega rozpoznaniu w trybie przewidzianym w art k.p.k. 22 Przy czym kontrowersyjne ujęcie zawartego w art. 325f 4 k.p.k. zwrotu, mimo możliwości jego dwojakiej interpretacji, w piśmiennictwie wykładane jest jednolicie. Dość kategorycznie odrzuca się możliwość odnoszenia tego zwrotu do ogólnych zasad instancyjnego postępowania zażaleniowego jedynie w obrębie organów prokuratury i z wyłączeniem kontroli sądowej. Brak przy tym merytorycznych racji przemawiających za wyłączeniem z ogólnych reguł dokonywania przez sąd kontroli decyzji prokuratorskich wymienionych w art k.p.k. decyzji przewidzianych w art. 325f 1 k.p.k. 23 Za rozwiązaniem, że zasadami ogólnymi w ujęciu art. 325f 4 k.p.k. są zasady odnoszące się do wszelkich postanowień o umorzeniu postępowania przygotowawczego określone w art. 306 k.p.k., stosowanym w dochodzeniu na podstawie art. 325a k.p.k. przemawiają względy gwarancyjne. Gdyby bowiem przyjąć, że interpretowany przepis wyłącza procedurę przewidzianą w art. 306 k.p.k. i odsyła do trybu określonego w art i 3 k.p.k., konstytucyjne prawo pokrzywdzonego do sądu uległoby daleko idącym ograniczeniom. Pokrzywdzony niekiedy nawet byłby pozbawiony prawa do sądowej kontroli postanowienia o umorzeniu postępowania wydanego w myśl zasad przewidzianych w art. 325f 1 k.p.k. Jedynie w wypadku gdyby zażalenie wniesione na takie postanowienie 21 W. Sych, Glosa do uchwały SN z 30 czerwca 2004 r., sygn. I KZP 7/04, OSNKW 2004, nr 6, poz. 56, Prokuratura i Prawo 2006, nr 5, s Uchwała SN z r., I KZP 7/04, OSNKW 2004, nr 6, poz. 56, Biul. SN 2004, nr 6, poz. 12, Prokuratura i Prawo 2004, nr 10 wkładka, s Szerzej: uzasadnienie uchwały SN z r., I KZP 7/04, OSNKW 2004, nr 6, poz. 56, Biul. SN 2004, nr 6, poz. 12, Prokuratura i Prawo 2004, nr 10 wkładka, s

13 Negatywne skutki znowelizowanego art. 325e k.p.k.... zostało uwzględnione przez prokuratora, ale następnie doszło do ponownego umorzenia dochodzenia, dopiero zaskarżenie tego kolejnego postanowienia przez pokrzywdzonego powodowałoby kontrolę sądową. Zatem należy się opowiedzieć za taką interpretacją normy przewidzianej w art. 325f 4 k.p.k., która zapewnia pokrzywdzonemu możliwość wywołania niezwłocznej sądowej kontroli decyzji o umorzeniu dochodzenia podjętej w trybie przewidzianym w tym przepisie, czyli zagwarantowane przez Konstytucję (art. 45 ust. 1) prawo do sprawiedliwego rozpoznania sprawy przez niezawisły sąd. Słusznie więc przyjmuje się powszechnie w doktrynie, że zawarty w treści art. 325f 4 k.p.k. zwrot na zasadach ogólnych oznacza ogólne zasady zaskarżania decyzji o umorzeniu postępowania przygotowawczego przewidziane w art k.p.k. oraz i 2 k.p.k. 24 Przy czym Stanisław Waltoś już od chwili wprowadzenia omawianej instytucji do polskiego procesu karnego zwracał uwagę na to, że nawet bez przepisu art. 325f 4 k.p.k. taką normę dałoby się łatwo wyinterpretować z art w zw. z art. 325a k.p.k. 25. Jednocześnie należy podkreślić, że nowelizacja ustawy doprowadzi do uchylenia całego przepisu art. 325f 4 k.p.k., co było już wcześniej postulowane 26. Mając na uwadze to, że po wejściu w życie nowelizacji k.p.k. decyzje o umorzeniu postępowania karnego w fazie in rem nie będą wy- 24 Por.: T. Grzegorczyk, Wybrane zagadnienia najnowszej nowelizacji procedury karnej,,,państwo i Prawo 2003, nr 8, s. 16; idem, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. III, Kraków 2003, s. 227, ; J. Grajewski, [w:] J. Grajewski, L. K. Paprzycki, M. Płachta (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Kraków 2003, s. 790; P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz do artykułów , t. II, Warszawa 2004, s. 46, ; R. A. Stefański, Postępowanie rejestrowe w procesie karnym, [w:] M. Płachta (red.), Aktualne problemy prawa i procesu karnego. Księga ofiarowana Profesorowi Janowi Grajewskiemu, Gdańsk 2003, Gdańskie Studia Prawnicze, t. XI, s. 293; W. Grzeszczyk, [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2003, s S. Waltoś, Tak zwane umorzenie rejestrowe, czyli legislacyjna kula w płocie, [w:] M. Płachta (red.), Aktualne problemy prawa i procesu karnego, Księga ofiarowana Profesorowi Janowi Grajewskiemu, Gdańsk 2003, Gdańskie Studia Prawnicze, t. XI, s Tak W. Sych, Glosa do uchwały SN z 30 czerwca 2004 r., s

14 Anna Dziergawka magały zatwierdzenia prokuratora, zażalenia na te postanowienia będą kierowane zgodnie z treścią art k.p.k. do prokuratora sprawującego nadzór nad tym postępowaniem, bez poszanowania idei sądowej kontroli decyzji o zaniechaniu ścigania karnego, co trudno zaakceptować. Tryb kontroli zażaleniowej uregulowany w art k.p.k. w zw. z art. 330 k.p.k. ustawodawca odnosi wprost tylko do postanowień wydanych lub zatwierdzonych przez organ prokuratorski 27. Przy czym zażalenie wnosi się za pośrednictwem organu, który wydał zaskarżoną decyzję, i to ten organ kontroluje dopuszczalność oraz warunki formalne wniesionego środka odwoławczego. Zarządzenie odmawiające przyjęcia zażalenia na analizowaną decyzję procesową, które może zapaść w wyniku czynności kontrolnych podjętych w instancji a quo, podlega zaskarżeniu zażaleniem (art k.p.k) w takim samym trybie jak decyzja zasadnicza, która została zaskarżona 28. Jednocześnie Policja jest uprawniona do uwzględnienia zażalenia w całości i wówczas następuje zakończenie postępowania zażaleniowego i odpada obowiązek przekazania sprawy do rozpoznania instancji ad quem. W innym przypadku Policja nie wydaje żadnego postanowienia, lecz niezwłocznie kieruje skargę zażaleniową wraz z aktami sprawy i pismem towarzyszącym do prokuratora. W świetle opisanego stanu prawnego nieuchronna wydaje się ponowna interwencja ustawodawcy, która zmierzałaby do uporządkowania normatywnego ujęcia problemu kontroli postanowień o zaniechaniu ścigania karnego. Przede wszystkim należałoby oczekiwać zrezygnowania z wyjątków od zasady zatwierdzenia przez prokuratora decyzji o zanie- 27 Por. J. Zagrodnik, Specyfika trybu kontroli postanowień, s Zob. uchwałę SN z r., I KZP 35/99, OSNKW 1999, nr 11 12, poz. 70. Zob. też J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S. M. Przyjemski, R. A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. II, Warszawa 2003, s. 339; P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego, s. 44; S. Wiewiórka, Kontrola instancyjna postanowień prokuratora o umorzeniu lub odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego, Prokuratura i Prawo 2002, nr 12, s. 29; J. Zagrodnik, Instytucja skargi subsydiarnej w procesie karnym, Warszawa 2006, s

15 Negatywne skutki znowelizowanego art. 325e k.p.k.... chaniu ścigania karnego wydanych przez Policję i ujednolicenia w ten sposób trybu kontroli zażaleniowej postanowień o odmowie wszczęcia dochodzenia i umorzeniu rejestrowym, gdzie jest przewidziana kontrola sądowa za pośrednictwem prokuratora, oraz postanowień o umorzeniu dochodzenia w fazie in rem, gdzie w ogóle nie przewidziano sądowej kontroli tych postanowień. We wszystkich sprawach winny mieć moim zdaniem zastosowanie zasady wynikające z treści art k.p.k. i art k.p.k. Zgodnie z treścią art k.p.k. w zw. z art k.p.k. sądem uprawnionym do rozpoznania zażalenia jest sąd właściwy do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji. W orzecznictwie ugruntowane jest stanowisko, że o właściwości sądu decyduje sam czyn przestępny, tak jak przedstawia się on w świetle okoliczności danej sprawy, nie zaś jego ewentualnie błędna kwalifikacja prawna podana przez oskarżyciela 29. W wypadku rozpoznawania zażalenia na postanowienie o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia o właściwości sądu decyduje zdarzenie faktyczne będące przedmiotem śledztwa lub dochodzenia, a nie tylko kwalifikacja prawna przyjęta w postanowieniu o wszczęciu postępowania przygotowawczego lub w postanowieniu o jego umorzeniu czy postulowana w zażaleniu 30. Sąd, badając swoją właściwość do rozpoznania zażalenia, powinien brać pod uwagę najbardziej prawdopodobną kwalifikację prawną, pod kątem której możliwa jest analiza zdarzenia 31. Nie ma zatem znaczenia kwalifikacja prawna przyjęta przez prokuratora czy też wskazana w zażaleniu. Sąd jest uprawniony do własnej oceny prawnej i faktycznej zdarzenia będącego przedmiotem postępowania. Niekiedy ustalenie kwalifikacji prawnej czynu i co za tym idzie, właściwości sądu, może powodować znaczne trudności. Dotyczy to zwłaszcza przypadków odmo- 29 Zob. np. wyrok SN z r., V KRN, OSNPG 1985, nr 7, poz. 11; uchwałę SN z r., I KZP 24/91, OSNKW 1992, nr 1 2, poz. 9; uchwałę SN z r., I KZP 35/98, OSNKW 1999, nr 3 4, poz Uchwała SN z r., I KZP 35/98, z glosą J. Tylmana, OSP 1999, z. 9, s. 419 oraz K. Marszała i J. Zagrodnika, Państwo i Prawo 2000, z. 1, s R. A. Stefański, Aktualny model zaskarżania postanowień, s

16 Anna Dziergawka wy wszczęcia postępowania 32 (gdy prokurator nie stwierdza uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa w rozumieniu art. 303 k.p.k.) lub jego umorzenia ze względu na brak danych dostatecznie uzasadniających popełnienie czynu. Z kolei naruszenie właściwości sądu rozpoznającego zażalenie w tym znaczeniu, że sąd rejonowy orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu okręgowego, stanowi bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia (art pkt 4 k.p.k.). W związku z powyższym należy wskazać na wysuwany w doktrynie postulat przekazania uprawnień do rozpoznawania zażaleń na postanowienia w przedmiocie odmowy wszczęcia lub umorzenia postępowania przygotowawczego sądom okręgowym. Pozwoliłoby to nie tylko na wyeliminowanie wątpliwości związanych z ustaleniem właściwości sądu, ale również zapewniłoby korzystne z punktu widzenia prawidłowości kontroli oddalenie sądu jako organu odwoławczego od podmiotu, którego działalność poddana jest kontroli 33. Wydaje się jednak, że realizacja tego postulatu nie jest realna, zważywszy na dużą ilość rozpoznawanych zażaleń dotyczących decyzji w postępowaniu przygotowawczym oraz na niewielki zakres podniesionych wątpliwości w zakresie kwalifikacji prawnej czynu z możliwością 32 W doktrynie proponuje się, aby w takim przypadku zażalenie kierować do sądu właściwego ze względu na miejsce złożenia zawiadomienia o przestępstwie, Z. Świda, Właściwość i skład sądu. Wyłączenie sędziego, [w:] Nowa kodyfikacja karna. Krótkie komentarze. Kodeks postępowania karnego, z. 14, Warszawa 1998, s Słusznie jednak zauważa R. A. Stefański, Aktualny model zaskarżania postanowień, s. 9, że zdarzenie określone w doniesieniu o przestępstwie musi być oceniane z punktu widzenia określonej normy karnoprawnej, co przesądza właściwości sądu powołanego do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji. 33 J. Zagrodnik, Instytucja skargi subsydiarnej, s. 197; idem, Uwagi krytyczne do projektowanej zmiany koncepcji kontroli postanowień o zaniechaniu ścigania karnego,,,palestra 2007, nr 3 4, s ; R. Kmiecik, Sądowa kontrola zaniechania ścigania w postępowaniu przygotowawczym (Uwagi de lege ferenda), Państwo i Prawo 1977, nr 5, s. 90; W. Daszkiewicz, Pokrzywdzony przestępstwem a zasada legalizmu w procesie karnym, [w:] M. Płachta (red.), Aktualne problemy prawa i procesu karnego. Księga ofiarowana Profesorowi Janowi Grajewskiemu, Gdańsk 2003, Gdańskie Studia Prawnicze, t. XI, s

17 Negatywne skutki znowelizowanego art. 325e k.p.k.... ich oceny i zmiany przez sąd rozpoznający zażalenie, który może przekazać sprawę według właściwości 34. Słusznie przyjmuje się w orzecznictwie, że sąd rozpoznający zażalenie w trybie art k.p.k. ma pełną możliwość dokonania odmiennej od prokuratora oceny całości czy części materiału dowodowego. Nie może jednak wkraczać w jego kompetencje, naruszać podstawowych zasad podziału ról procesowych i samodzielnie dokonywać opisów czynów innych niż te, co do których zapadło postanowienie o umorzeniu. Odmienne od oskarżyciela wnioski i oceny sąd może natomiast przedstawić w postanowieniu uchylającym zaskarżone postanowienie, a rzeczą prokuratora będzie odniesienie się do nich w toku dalszego postępowania przygotowawczego 35. Przy czym należy przyjąć, że sąd, rozpoznając zażalenie, ma możliwość uchylenia w całości lub w części zaskarżonego postanowienia, utrzymania go w mocy, jak również jego zmiany 36. Subsydiarny akt oskarżenia Nie można pominąć okoliczności, że w stanie prawnym zaistniałym po wejściu w życie nowelizacji zostanie znacząco ograniczona możliwość wnoszenia subsydiarnych aktów oskarżenia. Instytucja subsydiarnego aktu oskarżenia stanowi urzeczywistnienie zasady prawa do sądu, jak również uwzględnia w toku prowadzonego postępowania karnego prawnie chronione interesy pokrzywdzonego (art. 2 1 pkt 3 k.p.k. 37 ). Podkreślając znaczenie art. 2 1 pkt 3 k.p.k., wyrażano nawet dość kontrowersyjny pogląd, iż ranga tego unormowa- 34 Por. A. Dziergawka, Subsydiarny akt oskarżenia jako realizacja prawa do sądu, [w:] I. Zgoliński (red.), Oblicza Temidy. Wybrane problemy prawa i procesu karnego, Bydgoszcz 2012, s Postanowienie SN z r., I KZP 2/04, OSNwSK 2004, poz. 922, LEX nr Tak J. Kosonoga, Dział Prawa Karnego, Biura Studiów i Analiz SN, Studia i Analizy Sądu Najwyższego 2009, t. 3, Lex Omega nr 28/ Kodeks postępowania karnego z 6 czerwca 1997 r., Dz. U. z 1997 r., Nr 89, poz

18 Anna Dziergawka nia w istocie urasta do zasady procesowej, której nieprzestrzeganie będzie prowadzić do rażącej obrazy przepisów postępowania w rozumieniu art. 438 pkt 2 k.p.k. 38 Instytucja ta posiada zatem charakter gwarancyjny i służy wzmocnieniu zasady legalizmu 39. Istota subsydiarnego aktu oskarżenia sprowadza się zasadniczo do możliwości wniesienia przez pokrzywdzonego aktu oskarżenia (skargi subsydiarnej) w sprawach ściganych z oskarżenia publicznego w sytuacji, gdy odmawia tego prokurator. Rozwiązanie to przełamuje w pewnym sensie monopol skargi oskarżyciela publicznego w procesie karnym 40. Pokrzywdzony staje się bowiem pełnoprawną stroną (oskarżycielem posiłkowym subsydiarnym) realizującą funkcję oskarżenia 41. Konstrukcja normatywna subsydiarnego aktu oskarżenia została zasadniczo zmodyfikowana ustawą z dnia 29 marca 2007 r. 42 Jej efektem jest uproszczenie i odformalizowanie trybu wnoszenia subsydiarnego aktu oskarżenia, co spotkało się z aprobatą w doktrynie 43. Instytucja ta ma sprzyjać podejmowaniu trafnych decyzji w kwestii ścigania lub zaniechania ścigania L. K. Paprzycki, Prawa i obowiązki pokrzywdzonego w postępowaniu przed sądem karnym pierwszej instancji zarys problematyki,,,palestra 2000, nr 2 3, s J. Zagrodnik, Uwagi krytyczne do projektowanej zmiany koncepcji kontroli postanowień o zaniechaniu ścigania karnego, Palestra 2007, nr 3 4, s. 42 i niżej. 40 R. A. Stefański, Z. Gostyński, [w:] J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S. M. Przyjemski, R. A. Stefański, S. Zabłocki (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, red., Warszawa 2003, s. 457; D. Karczmarska, Samoistna skarga posiłkowa pokrzywdzonego (uwagi polemiczne), Prokuratura i Prawo 1997, nr 11, s B. Wójcicka, W kwestii uprawnień oskarżycielskich pokrzywdzonego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu, [w:] T. Nowak (red.), Nowe prawo karne procesowe. Zagadnienia wybrane. Księga ku czci Prof. W. Daszkiewicza, Poznań 1999, s. 366; K. Dudka, Skarga subsydiarna oskarżyciela posiłkowego w procesie karnym, [w:] S. Stachowiak (red.), Współczesny polski proces karny. Księga ofiarowana Prof. T. Nowakowi, Poznań 2002, s Ustawa o zmianie ustawy o prokuraturze, ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw z 29 marca 2007 r., Dz. U. z 2007 r., Nr 64, poz. 432, która weszła w życie w dniu 12 lipca 2007 r. 43 P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Aktualizacje, t. IV, Warszawa 2008, s Nowe kodeksy karne z 1997 r. z uzasadnieniami, Warszawa 1997, s

19 Negatywne skutki znowelizowanego art. 325e k.p.k.... W wyniku nowelizacji k.p.k. z dnia 29 marca 2007 r. uchylono art k.p.k., który przewidywał prokuratorską kontrolę zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygotowawczego. Obecnie zażalenie takie kierowane jest bezpośrednio do sądu. Zmodyfikowano także treść art k.p.k., eliminując z niego możliwość zaskarżenia do prokuratora nadrzędnego postanowienia wydanego na skutek uchylenia przez sąd postanowienia o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygotowawczego. Zmieniając zasady zaskarżalności postanowień w przedmiocie umorzenia lub odmowy wszczęcia postępowania przygotowawczego, zachowano jednak dotychczasową treść art k.p.k. Należy zauważyć, że wykładnia językowa art zd. 2 k.p.k. prowadzi do niejednoznacznych wniosków, gdyż sformułowanie pokrzywdzony, który wykorzystał uprawnienia przewidziane w art k.p.k. może się odnosić zarówno do sytuacji, w której pokrzywdzony złożył zażalenie na poprzednie postanowienie prokuratora o umorzeniu bądź odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego i uzyskał jego uchylenie przez sąd, jak i do takiej, w której również po ponownym postanowieniu prokuratora o umorzeniu lub odmowie wszczęcia postępowania pokrzywdzony składa zażalenie na takie postanowienie 45. Należy opowiedzieć się za pierwszą koncepcją. Jak słusznie zauważono w uchwale Sądu Najwyższego: Na ponowne postanowienie prokuratora o umorzeniu postępowania przygotowawczego, wydane w warunkach określonych w art k.p.k., pokrzywdzonemu, który uprzednio wykorzystał już uprawnienia przewidziane w art k.p.k., nie przysługuje zażalenie. Ma on natomiast prawo wniesienia aktu oskarżenia, określonego w art k.p.k., w terminie miesiąca od doręczenia mu zawiadomienia o postanowieniu prokuratora o umorzeniu postępowania przygotowawczego [ ] W. Grzeszczyk, Glosa do uchwały SN z 20 marca 2008 r., I KZP 39/07, Prokuratura i Prawo 2008, nr 7 8, s. 232; idem, Nowela do kodeksu postępowania karnego z dnia 29 marca 2007 r., Prokuratura i Prawo 2007, nr 7 8, s Uchwała SN z r., I KZP 39/07, OSNKW 2008, nr 5, poz

20 Anna Dziergawka Czas przyjrzeć się warunkom formalnym, jakie muszą być spełnione, aby mogło dojść do skutecznego wniesienia przez pokrzywdzonego subsydiarnego aktu oskarżenia. Po pierwsze należy wskazać, że możliwość wniesienia samoistnej skargi posiłkowej, przewidzianej w art k.p.k., zachodzi jedynie wówczas, gdy w wyniku kontroli sądowej uchylającej postanowienie o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygotowawczego prokurator nadal nie widzi podstaw do wniesienia oskarżenia i wydaje powtórnie takie samo postanowienie, jakie było uprzednio przedmiotem zaskarżenia 47. Zatem w sytuacji gdy sąd rozpoznający zażalenie na decyzję prokuratora nie dopatrzył się błędów i decyzję utrzymał w mocy, to tym samym, wobec niewyczerpania przewidzianych prawem szczebli zaskarżania, pokrzywdzony został pozbawiony prawa wniesienia aktu oskarżenia w tym trybie. Gdy w powyższych okolicznościach wniesiono subsydiarny akt oskarżenia, istnieje przyczyna wyłączająca prowadzenie postępowania przed sądem polegająca na braku skargi uprawnionego oskarżyciela 48. Odnosząc się do konsekwencji omawianej nowelizacji, należy wskazać, że pokrzywdzony został pozbawiony prawa wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia także w sytuacji, gdy postanowienie o zaniechaniu ścigania karnego zostało wydane przez Policję i nie zostało zatwierdzone przez prokuratora. Jak wykazano wyżej, sytuacje takie nie należą do rzadkości i należy do nich zaliczyć zarówno postanowienia o odmowie wszczęcia dochodzenia, o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, jak również o umorzeniu dochodzenia w fazie in rem. Subsydiarny akt oskarżenia może dotyczyć tylko zdarzeń historycznych, w odniesieniu do których prokurator prowadził postępowanie i wy- 47 Postanowienie SA w Lublinie z r., II AKz 197/10, KZS 2010, nr 12, poz. 64, LEX nr Por. postanowienie SA w Katowicach z r., II AKz 672/09, LEX nr ; uzasadnienie postanowienia SA w Lublinie z r., II AKz 197/10, KZS 2010, nr 12, poz. 64, LEX nr