Zdzisław SADOWSKI, Jaki ład społeczno-gospodarczy jest potrzebny Polsce?

Transkrypt

1 Zdzisław SADOWSKI, Jaki ład społeczno-gospodarczy jest potrzebny Polsce? Studia ekonomiczne 1 Economic studies nr 4 (LXXV) 2012 Artykuły I. Zdzisław Sadowski* Jaki ład społeczno-gospodarczy jest potrzebny Polsce? 1 Podstawowe cechy istniejącego w Polsce ładu społeczno-gospodarczego należą do rozwiązań systemowych panujących w Unii Europejskiej i szerzej w układzie światowym. Opierają się na systemie kapitalistycznej gospodarki rynkowej i politycznej demokracji. Przed 23 laty ich wprowadzenie do Polski było powszechnym marzeniem. Marzenie to zostało zrealizowane. Ale narzekania ludności na warunki życia oraz liczne akcje protestacyjne podejmowane przez związki zawodowe i organizacje polityczne świadczą o tym, że realizacja ta nie cieszy. Dlaczego? Po pierwsze, transformacja systemowa, która wprowadziła z sukcesem upragnioną gospodarkę rynkową, doprowadziła w krótkim czasie do głębokiej polaryzacji dochodowej i majątkowej społeczeństwa, tworząc trwałe masowe bezrobocie i rozległe obszary biedy, która do dziś pozostawia ponad dwa miliony ludzi na marginesie życia, a znacznie więcej na poziomie minimum socjalnego 2. Po drugie, niezadowolenie z istniejącego ładu nie jest dziś szczególną cechą Polski. Ostra krytyka współczesnego kapitalizmu stała się powszechna niemal we wszystkich wyżej rozwiniętych krajach świata. Powstał bardzo widoczny w USA i Europie Zachodniej ruch oburzonych 3. Bezpośrednią przyczyną tych zjawisk stał się wielki kryzys z roku 2008, który wywołał daleko idące perturbacje, a jego * Polska Akademia Nauk. 1 Tekst oparty na referacie przedstawionym na konferencji Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN w Mądralinie w marcu 2012 r. 2 Zob. Bogaci i biedni problemy rozwoju społeczeństwa polskiego, Z. Sadowski (red.), Polska Akademia Nauk, Komitet Prognoz Polska 2000 Plus, Warszawa Znakomitym jego wyrazem stały się we Francji kolejne książki Stephane a Hessela: Indignezvous! (2010) oraz Le chemin de l esperance (2011 z E. Morin), w których autorzy wywodzą z oburzenia dojrzałe myśli kierunkowe o szukaniu nowego ładu.

2 444 Zdzisław Sadowski skutki są wciąż dalekie od opanowania. Ale istotne przyczyny, które doprowadziły do takiego kryzysu, leżą głębiej. Wielki międzynarodowy kryzys finansowy i gospodarczy, jaki wybuchł w USA i szybko objął cały świat rozwinięty, był bezpośrednim skutkiem działania wolnego od ograniczeń systemu rynkowego. W ostatnich dekadach XX stulecia, w znacznej mierze pod wpływem sytuacji powstałej w wyniku kryzysów naftowych, w myśleniu ekonomicznym zatriumfowała doktryna neoliberalna, głosząca ideę pełnej swobody rynkowej w globalizującym się świecie. To zwycięstwo doprowadziło do nieograniczonego władztwa rynku w funkcjonowaniu gospodarki, co na przełomie stuleci spowodowało zasadnicze zmiany w kapitalizmie światowym. Nastąpiła przede wszystkim powszechna komercjalizacja życia, która objęła niemal wszystkie dziedziny ludzkiej aktywności, przynosząc daleko idące zmiany nie tylko w gospodarce, lecz w całej obyczajowości społecznej, składające się w znacznej mierze na brutalizację stosunków międzyludzkich. Co więcej, kapitalistyczny system rynkowy uległ w ciągu kilkunastu lat daleko idącemu wynaturzeniu, polegającemu na tym, że dominującą pozycję w gospodarce światowej uzyskał kapitał finansowy, skupiony w wielkich centrach bankowych. Spowodowało to zasadniczą zmianę sposobu funkcjonowania gospodarki, a nawet samego pojęcia gospodarowania. Najważniejszą formą działalności gospodarczej stało się obracanie kapitałem pieniężnym w nieustannym poszukiwaniu najbardziej opłacalnych możliwości jego inwestowania. W tzw. rozwiniętym świecie obroty na rynkach finansowych wielokrotnie przekroczyły wielkość obrotów handlu światowego. Pozytywną stroną tej wielkiej liberalizacji przepływów kapitału było to, że przyczyniła się do globalizacji gospodarki światowej i poważnego przyśpieszenia wzrostu gospodarczego w krajach mniej rozwiniętych, z Chinami i Indiami na czele. Zasadniczym negatywnym następstwem wynaturzenia systemu rynkowego stał się jednak niebywały wzrost zróżnicowania dochodowego i majątkowego zarówno między krajami, jak i w ramach poszczególnych krajów. Przy szybkim rozrastaniu się największych fortun rozszerzają się obszary biedy. Trwają ogólnoświatowe procesy polaryzacji społecznej, która rodzi coraz silniejsze konflikty społeczne i polityczne. Jednocześnie w wyniku trwającego, wciąż szybkiego, przyrostu liczby ludności świata i związanego z tym nieustannego wzrostu produkcji utrzymuje się wysokie tempo degradacji, a nawet rujnowania środowiska naturalnego wskutek rabunkowego zużywania zasobów naturalnych. W tych wysoce niepokojących warunkach zasadniczym czynnikiem, który może stwarzać nadzieję na pokonanie narastających zagrożeń przyszłości, jest trwająca od kilku dziesięcioleci rewolucja naukowo-techniczna, która wprowadziła świat na drogę cywilizacji informacyjnej, zmieniając warunki życia dzięki wspaniałemu rozwojowi wiedzy. Aby jednak stało się to możliwe, potrzebne będzie dokonanie zasadniczej zmiany istniejącego systemu społeczno-gospodarczego w całym układzie światowym. Trudno liczyć na to, że taka pożądana zmiana dokona się samoczynnie w trybie spontanicznej ewolucji, jakiej w nadchodzącym okresie system ten będzie

3 Jaki ład społeczno-gospodarczy jest potrzebny Polsce? 445 ulegał pod działaniem bieżących napięć gospodarczych, wybuchów społecznych, rosnących obaw przed zagrożeniami przyszłości oraz zmian geopolitycznych. Nadanie tej ewolucji pożądanego kierunku wymaga uzgodnionego w skali międzynarodowej racjonalnego działania, na jakie dotychczas ludzkość zdobyć się nie potrafi. Jest pewne, że nie można zrezygnować z systemu rynkowego, gdyż tylko on wyzwala ducha przedsiębiorczości i innowacyjności. Z drugiej strony okazało się, że jak pisał przekonywająco Karl Polanyi już 70 lat temu losów ludzkości nie można powierzać rynkowi, bo rodzi on polaryzację, biedę i wykluczenie, podważając warunki działania prawdziwej demokracji 4. Jednocześnie powoduje niszczenie środowiska naturalnego, prowadząc do autodestrukcji warunków życia. Działanie rynku wymaga więc korygowania przez rozumne sterowanie rozwojem. Zadanie to należy do poszczególnych państw narodowych i ich związków, ale jego realizacja wymagać będzie coraz szerszego i sprawniejszego współdziałania międzynarodowego w ramach uzgodnionej ogólnoświatowej strategii trwałego rozwoju. To wyznacza podstawowe ramy pożądanego ładu. Trudno przewidzieć, czy okaże się to osiągalne, a jeśli tak, to w jakim horyzoncie czasu i w jakich formach politycznych i instytucjonalnych. W warunkach dzisiejszego świata wciąż nie udaje się osiągać takich wielkich porozumień, na przeszkodzie stają bowiem interesy krótkookresowe. Może jednak mądrość ludzka zdoła w końcu przezwyciężyć tę przeszkodę. II. Choć kryzys światowy dotknął Polskę w małym stopniu, to jednak polaryzacja społeczeństwa wywiera negatywny wpływ na życie kraju. Oznacza ona istnienie znacznej liczby ludzi pokrzywdzonych przez dokonujące się przemiany, a skonfrontowanych na co dzień z nie mniejszą liczbą beneficjentów tych przemian, z których niektórzy osiągnęli kłujące w oczy bogactwo. W tych warunkach nasza rodząca się dopiero i nie mająca żadnych tradycji demokracja natrafia na głęboki podział społeczeństwa, nie dający w życiu politycznym żadnej możliwości porozumienia w jakiejkolwiek sprawie publicznej. Ten wątpliwy ład demokratyczny nie może nadążyć za zmianami obyczajowości, jakie wynikają z gwałtownego rozwoju form komunikacji społecznej i zmieniających się z nimi warunków życia. Wpływ Polski na ewolucję systemu światowego jest minimalny, ale nasze dezyderaty wobec pożądanego ładu dla kraju powinny się mieścić w ramach tego, czego pragniemy dla świata. Przynależność do Unii Europejskiej w zasadzie powinna uściślać te ramy. Dzisiejsza, wciąż kryzysowa, sytuacja gospodarcza Unii postawiła jednak wiele znaków zapytania co do tego, jakie konkretne rozwiązania są możliwe do uzgodnienia i realizacji. Pozostawia to Polsce znaczną swobodę wyboru rozwiązań własnych, choć ograniczeniem dla decyzji politycznych dotyczących tych rozwiązań pozostaną presje grupowe, konflikty i akcje protestacyjne. 4 To allow the market mechanism to be sole director of the fate of human beings and their natural environment ( ) would result in the demolition of society. (K. Polanyi, The Great Transformation, 1944, s. 73).

4 446 Zdzisław Sadowski Trzeba też pamiętać o własnych doświadczeniach z rządami autorytarnymi, tych dawnych i tych najnowszych. Odpowiedź na pytanie o cechy potrzebnego ładu ustrojowego wymaga więc uwzględnienia tego, co dotyczy bezpośrednio bieżącej sytuacji w Polsce. Podstawowe wymagania można ująć jak następuje: trzeba sprostać rosnącemu niezadowoleniu z istniejącego systemu; trzeba poważnie ograniczyć biedę i zmniejszyć polaryzację dochodową; trzeba dostosować praktykę rządzenia do nowych potrzeb obyczajowych, związanych z rozwojem sieci internetowej i nowych form mobilizacji protestów społecznych. Za podstawowy postulat trzeba uznać umacnianie demokracji. Doświadczenie polskie wskazuje na potrzebę zapobiegania wszelkim formom wprowadzania systemów autorytarnych, takich jak próba wprowadzania systemu autorytarnego pod hasłem budowy IV RP, podjęta mimo członkostwa w Unii. Są jednak różne dążenia i poglądy. Z jednej strony widoczne jest pragnienie obrony wartości liberalnych, interpretowanych przede wszystkim jako wolność słowa i zgromadzeń. Z drugiej widać skłonność do ulegania populistycznym przywódcom, dążącym do władzy autorytarnej. Zastanowienia wymaga więc problem systemu wartości, na jakim powinien opierać się pożądany ład społeczno-gospodarczy. Co wybrać za podstawę dobro wspólnoty czy wolność jednostki? W warunkach podzielonego społeczeństwa solidarystyczna koncepcja uznania dobra wspólnoty za podstawę działania wygląda pociągająco. O cóż może bardziej chodzić w sytuacji, gdy tak wiele jest biedy zawinionej przez panujący system? Doświadczenie wskazuje jednak, że koncepcji tej nie daje się urzeczywistnić w trybie demokratycznym przez dobrowolne współdziałanie świadomych obywateli, czyli przez tzw. solidaryzm organiczny. Praktyka należy zawsze do solidaryzmu mechanicznego, w którym interpretatorem dobra wspólnoty i organizatorem działań na jego rzecz staje się jakaś partia, a potem władza państwowa. Doświadczenie państw o reżimach faszystowskich oraz komunistycznych wskazuje, że taki ład społeczny zamienia się w autorytaryzm z łatwym przejściem do totalizmu i ponurymi konsekwencjami. Tę koncepcję trzeba więc odrzucić. Natomiast koncepcja liberalna została skompromitowana przez charakter nadany kapitalistycznej gospodarce rynkowej w okresie dominacji doktryny neoliberalnej, która lekceważąc doświadczenie historyczne dwóch stuleci kapitalizmu oraz ostrzeżenia takich uczonych, jak cytowany Karl Polanyi powróciła do wiary w fundamentalizm rynkowy czyli leseferyzm z ogromną szkodą dla procesów społecznych. Wiara ta, fałszywie nawiązująca do nauki Adama Smitha, obarczona jest zasadniczym błędem ahistoryzmu, gdyż idea tego wielkiego myśliciela sprzed 200 lat była właśnie w ówczesnych warunkach przepojona dążeniem do społecznej sprawiedliwości, czego nigdy nie udało się zrealizować. Uznanie umacniania demokracji za najważniejszy element pożądanego ładu dla Polski skłania do skierowania uwagi na idee wytworzone przez liberalizm demokratyczny, zwłaszcza na koncepcję społecznej gospodarki rynkowej oraz rozwiniętą przez myśl socjaldemokratyczną koncepcję państwa opiekuńczego, obie realizowane z powodzeniem w niektórych krajach Europy. Obie, choć

5 Jaki ład społeczno-gospodarczy jest potrzebny Polsce? 447 w różny sposób, opierają swoje idee ładu społeczno-gospodarczego na połączeniu konkurencyjnego ładu rynkowego ze wspomagającym i korygującym działaniem państwa: pierwsza kładzie nacisk na porządek instytucjonalny, mający zapewnić względną sprawiedliwość podziału, druga na korygowanie podziału dokonywanego przez rynek. W myśleniu o potrzebnym Polsce typie ładu społeczno-gospodarczego widzę potrzebę nawiązania do obu tych koncepcji i doprowadzenia do ich syntezy 5. Czego potrzeba, aby postulowany ład demokratyczny mógł zostać zapewniony przez racjonalny układ sił politycznych z rządem mającym silny mandat wyborczy i opozycją krytycznie konstruktywną, a nie nastawioną na destrukcję? Wydaje się, że podstawowym warunkiem powodzenia jest tworzenie i rozwój społeczeństwa obywatelskiego i wynikająca z tego rozbudowa kapitału społecznego zaufania. Tempo zmian zachodzących we współczesnym świecie sprawia, że tworzenie nowego ładu ustrojowego nie może być pojmowane w kategoriach jakiejś unowocześnionej, ale statycznej konstrukcji. Chodzi raczej o określenie pożądanego kierunku oddziaływania na tworzenie się mobilnego, adaptacyjnego układu instytucjonalnego, realizującego podstawowe cele społeczne, a jednocześnie zdolnego do ciągłej, szybkiej absorpcji przemian w strukturze potrzeb i motywacji człowieka. Osiągnąć to może tylko elastyczne społeczeństwo obywatelskie, dające silne oparcie aktywnemu i sprawnemu państwu. STRESZCZENIE System kapitalistyczny w skali światowej uległ wynaturzeniu, gdy dominującą pozycję uzyskał kapitał finansowy, a główną formą działalności gospodarczej stało się obracanie kapitałem pieniężnym. Wady tego systemu ujawnił trwający wciąż kryzys gospodarczy. Warunki rozwoju zmienia też ciągły przyrost ludności świata, tworząc trudności zaopatrzenia w żywność i wodę oraz przyczyniając się do degradacji środowiska naturalnego wskutek rabunkowego zużywania zasobów naturalnych. Nadzieję na pokonanie tych zagrożeń przyszłości może dawać rozwój wiedzy. Konieczna jest jednak zmiana systemu społeczno-gospodarczego w kierunku uzupełnienia systemu rynkowego przez racjonalne sterowanie. Nie może to dokonać się samoczynnie, lecz wymaga działania uzgodnionego w skali międzynarodowej i odpowiednich działań w poszczególnych krajach. W Polsce szczególnie negatywną cechą obecnej formy ustrojowej jest polaryzacja społeczeństwa według stanu zamożności, która uniemożliwia należyte funkcjonowanie formalnie istniejącego ładu demokratycznego. Stąd pytanie o cechy potrzebnego ładu ustrojowego. Trzeba ograniczyć biedę i zmniejszyć polaryzację dochodową; a także dostosować praktykę rządzenia do nowych potrzeb obyczajowych. Za podsta- 5 Nie widział takiej możliwości najwybitniejszy głosiciel idei społecznej gospodarki rynkowej Ludwig Erhard przeciwnik idei państwa opiekuńczego (zob. L. Erhard, Dobrobyt dla wszystkich, PTE, Warszawa 2012, s. 290 i nast.). Można jednak wykazać, że zmiana warunków życia pozwala na reinterpretację myśli Erharda.

6 448 Zdzisław Sadowski wowy postulat trzeba uznać umacnianie demokracji i zapobieganie próbom wprowadzania systemów autorytarnych. Podjęcie problemu wyboru systemu wartości wskazuje na potrzebę odrzucenia zarówno koncepcji solidaryzmu, jak neoliberalizmu na rzecz demokratycznego liberalizmu, realizowanego przez elastyczne społeczeństwo obywatelskie Słowa kluczowe: rynek, państwo, zagrożenia, racjonalne sterowanie, systemy wartości, liberalizm demokratyczny, neoliberalizm, solidaryzm. Towards a Plausible Socio-Economic System for Poland ABSTRACT The world capitalist system degenerated when it became dominated by the financial capital which made investment in financial markets the main form of economic activity. The faults of this system were made clear by the present persistent crisis. World development conditions are changing also under the impact of continuous population growth which causes deficiencies of food and water supply, leading also to ecological destruction due to predatory exploitation of natural resources. Hope to overcome these threats to future development may be offered by the development of knowledge. This, however, would require a change of the socio-economic system towards introducing more rational steering into the market economy. This presupposes coordinated international action supported by related policies of individual countries. With regard to Poland, a particularly negative feature of its present socioeconomic system is wide polarization of the society in terms of income and wealth distribution, which does not allow the formally existing democratic system to function properly. Hence the need to look for change. What is needed is the reduction of poverty and limitation of income polarization, and also adjustment of the system of governance to the quickly changing set of social needs. A basic requirement is consolidation of democracy and prevention of any endeavors to re-introduce an authoritarian regime. Consideration of the problem of the value systems leads to rejection of the concepts of both solidarism and neoliberalism in favor of that of democratic liberalism implemented by a flexible civic society. Keywords: market, government, threats, rational steering, value systems, democratic liberalism, neoliberalism, solidarism. JEL Classification: H11, O11, P16