Praktyczne zastosowanie reguły maksymalizacji zysku - krytyka

Transkrypt

1 ALTERNATYWNE KONCEPCJE FIRMY Tradycyjne pojęcie celu działalności przedsiębiorstwa, czyli założenie dążenia do maksymalizacji zysku jest często poddawane krytyce jako mało realistyczne i pomijające wiele ważnych aspektów dotyczących aktywności gospodarczej firmy. Teorii tej zarzuca się, że przyjmuje nierealne założenia nie tylko o samym celu działalności przedsiębiorstwa, ale także o jej związkach z otoczeniem, motywach postępowania ludzi podejmujących w firmie kluczowe decyzje, o procedurach i regułach podejmowania tych decyzji itd. To krytyczne spojrzenie oraz wyniki analiz empirycznych stały się podstawą do sformułowania wielu teorii i modeli podejmujących zagadnienia związane z działalności przedsiębiorstw. Krytyka ta bywa mniej lub bardziej zdecydowana i dotyczy różnych aspektów czy też obszarów analizy. Naszym celem będzie obecnie zapoznanie się z podstawowymi koncepcjami oraz zorientowanie się w zakresie i złożoności występujących zagadnień. Z tego względu prezentacja będzie ograniczona do podstawowych stwierdzeń, bez podawania szerszej argumentacji. Praktyczne zastosowanie reguły maksymalizacji zysku - krytyka Zasadnicze kontrowersje w obrębie teorii przedsiębiorstw dotyczą głównego celu działania tych podmiotów i związanego z tym podstawowego założenia tradycyjnej teorii o maksymalizacji zysku. Nie można oczywiście kwestionować tego, że firmy w praktyce starają się zazwyczaj osiągnąć jak największe zyski, jednak ich maksymalizacja jest w rzeczywistości co najmniej w dwóch powodów niemożliwa. Po pierwsze, w praktyce występuje bariera informacyjna. Firmy dysponują nieadekwatną informacją, co powoduje, że nawet jeśli firma dąży do osiągnięcia maksymalnego zysku, to niekoniecznie go osiąga. Bariera informacyjna uniemożliwia dokładne kalkulowanie kosztów produkcji, przewidywanie wielkości popytu na wytwarzany towar oraz poziomu jego cen rynkowych. Nie można też z góry założyć akcji i reakcji konkurencji oraz innych podmiotów gospodarczych. W takich warunkach trudno jest dokładnie przewidzieć przebieg krzywych kosztów i utargów, a zatem trudno jest maksymalizować zysk. Po drugie, w praktyce przedsiębiorcy nie prowadzą kalkulacji opierając się na wielkościach krańcowych, zaś zasadą maksymalizacji zysku jest zrównanie się kosztu krańcowego z utargiem krańcowym. Ze względu na niepełną informację i inne czynniki podręcznikowa reguła maksymalizacji zysku nie znajduje zastosowania w praktyce. Krytycy teorii tradycyjnej powołują się często na niektóre badania empiryczne, z których wynika, że przedsiębiorca przy ustalaniu cen swoich produktów kieruje się zazwyczaj tzw. regułą pełnego kosztu. Zgodnie z tradycyjną teorią przedsiębiorstwa reagują na każdą, nawet najdrobniejszą zmianę popytu na swoje wyroby, krańcowych kosztów produkcji itd. odpowiednimi korektami cen tych produktów. Tymczasem w rzeczywistości firmy zmieniają ceny dopiero wtedy, gdy następują znaczące zmiany kosztów przeciętnych. Zdaniem krytyków tradycyjnej teorii, przedsiębiorcy mają zazwyczaj mgliste pojęcie o tym, jak wygląda krzywa popytu na ich produkty., Mogą jedynie obliczyć, ile wynosi przybliżony przeciętny koszt wytworzenia tych dóbr przy typowym (normalnym) wykorzystaniu zdolności wytwórczych firmy. Zamiast porównywać utarg krańcowy z krańcowym kosztem ustalają ceny dodają do kosztu przeciętnego pewien konwencjonalny narzut zysku np. 20 %. Zwolennicy tradycyjne teorii, odpowiadając na tego typu zarzuty podkreślają, że ani pełna informacja, ani też trudności z przewidywaniami przyszłego popytu na produkty przedsiębiorstwa oraz z kalkulacją kosztów ich produkcji nie wystarczają do odrzucenia założenia o maksymalizacji zysku. Niepełna informacja i wspomniane trudności z przewidywaniem przyszłości są, oczywiście, realną cechą rzeczywistości gospodarczej.

2 Istnieją one i będą istniały zawsze, bez względu na to, jak teoria ekonomii formułuje główny cel działania firmy i czy w ogóle zakłada jakiś główny cel tej aktywności. Tradycyjna teoria nie była konstruowana po to, ażeby wyjaśnić, w jakim trybie i przy użyciu jakich technik przedsiębiorstwa dochodzą do określonych decyzji. Natomiast pozwala wyjaśnić kierunek reakcji przedsiębiorstw na pewne zmiany, które ich dotyczą,. I w tym właśnie kontekście należy oceniać przydatność wielkości krańcowych. Jeżeli firmy dążą do maksymalizacji zysku, to reagują w sposób, który za pomocą analizy marginalnej można przewidzieć, nawet jeśli biznesmeni prowadzą swoje kalkulacje daleko mniej precyzyjnie niż czynią to matematycy. Zwolennicy tradycyjnej teorii wytykają często swoim adwersarzom, że ich krytyka zawiera niejednokrotnie sformułowania, które w gruncie rzeczy spór dotyczący założenia o maksymalizacji zysku sprowadzają do absurdu sugerując, że teoria tradycyjna stawia znak równości między dążeniem firm do maksymalnych zysków i faktycznym osiąganiem maksymalnych zysków w każdym przypadku. Tradycyjna teoria bowiem jedynie zakłada, że przedsiębiorstwa zazwyczaj dążą do jak największej dodatniej różnicy miedzy utargami i kosztami. Twórcy tej teorii nie twierdzą jednak, że realizowane przez firmy zyski są faktycznie równe maksymalnym. Zdają sobie oni także doskonale sprawę a faktu, że w rzeczywistym świecie zdarzają się zarówno tacy przedsiębiorcy, dla których zysk nie jest najważniejszym motywem działania i którzy bankrutują właśnie z tego powodu, jak i tacy, którzy bankrutują dążąc wyłącznie do maksymalizacji zysku. Również argument dotyczący reguły pełnego kosztu nie przekonuje zwolenników teorii tradycyjnej. Uważają oni, że ich oponenci przejawiają nadmiernie wybiórczy stosunek do badań empirycznych tzn. powołują się tylko na te badania, które wydają się wspierać ich argumentację, a bagatelizują inne, np. te, z których wynika, że w pewnych sytuacjach reguła pełnego kosztu zmienia się w kierunku zgodnym z maksymalizacją zysku. Najważniejsze jest jednak to, że zwolennicy reguły pełnego kosztu nie wyjaśniają zazwyczaj, dlaczego dodawane do kosztów przeciętnych narzuty zysku są w praktyce bardzo zróżnicowane wynoszą np. 8% w jednej dziedzinie aktywności gospodarczej, a 30 % w innej. W związku z tym formułuje się pogląd, że w gruncie rzeczy podejście oparte na maksymalizacji zysku jest dość zbieżne z podejściem opartym na regule pełnego kosztu, a to czy w ogóle jest jakakolwiek różnica między tymi dwoma podejściami zależy przede wszystkim od interpretacji sposobu ustalania owych narzutów zysku. Jeżeli założymy, że wysokość tych narzutów w praktyce jest dostosowywana w miarę elastycznie do zmian sytuacji rynkowej w poszczególnych dziedzinach aktywności gospodarczej, to na dobrą sprawę spór między zwolennikami i przeciwnikami założenia o maksymalizacji zysku jest sporem jedynie z nazwy. Według P.A. Samuelsona i W.D. Northausa można w zasadzie przyjąć, że ze względu na rzeczywiste trudności z kalkulacją kosztów i przychodów krańcowych firmy traktują regułę pełnego kosztu jako przybliżenie maksymalizacji zysku. Niektórzy ekonomiści sądzą, że założenie, iż firmy maksymalizują zysk w okresie długim jest bliższe rzeczywistości, niż założenie o maksymalizacji zysku w krótkim okresie. Ten punkt widzenia uzasadniany jest najczęściej tym, że wiele działań przedsiębiorstw, zwłaszcza firm dużych, obniża zyski krótkookresowe, a równocześnie sprzyja wzrostowi długookresowych. Na przykład, po to, aby zwiększyć rozmiary przedsiębiorstwa lub jego udział w danym rynku, potrzebne mogą być takie działania, jak choćby duże ( a tym samym i kosztowne) akcje reklamowe czy też utrzymywanie cen produktów na niskim poziomie. Tego typu działania na pewno obniżają krótkookresowe zysku firmy, mogą jednakże sprzyjać wzrostowi jego zysków w przyszłości. Pomysł zastąpienia założenia o maksymalizacji zysku w krótkim okresie założeniem o maksymalizacji zysku w okresie długim ma zarówno zwolenników, jak i przeciwników. Ci pierwsi eksponują zazwyczaj występujące niewątpliwie w [praktyce zjawisko wydłużania się

3 tzw. horyzontu czasowego działalności wielu firm. Dotyczy to zwłaszcza przedsiębiorstw działających w dziedzinach charakteryzujących się długim cyklem procesów produkcyjnych i inwestycyjnych, a ogólnie firm dużych, które niejako z natury muszą przewidywać swoje wydatki i dochody na wiele lat z góry. Budowa wielkiej kopalni czy stoczni nie miałaby sensu, gdybyśmy oczekiwali zwrotu zainwestowanego kapitału już w pierwszym kwartale czy nawet roku produkcji. Ci drudzy eksponują z kolei problemy o charakterze metodologicznym, które pojawiają się nieuchronnie wraz z przyjęciem hipotezy o maksymalizacji zysku długookresowego. Zwracają oni uwagę m.in. na niejednoznaczność pojęcia zysk długookresowy. Jeśli chcemy, aby teoria firmy była użyteczna, powinniśmy wiedzieć dokładnie jak długi jest ów długi okres, przy czym prawdopodobna odpowiedź, że okres ten jest w każdym przypadku nieco inny, nie posuwa sprawy na przód. Nie możemy bowiem mieć odrębnych teorii dla każdego pojedynczego przypadku ( tzn. dla każdej firmy i każdej sytuacji, w której może ona się znaleźć). Nawet gdybyśmy mogli je mieć, nie bylibyśmy w stanie korzystać z nich w sposób sensowny. Teoria, którą możemy się na szerszą skalę posłużyć, musi być dostatecznie ogólna. Musi też być stosunkowo prosta. I tu dochodzimy do zasadniczej kwestii podnoszonej przez ekonomistów nastawionych sceptycznie do teorii opartej na założeniu o maksymalizacji zysku w okresie długim, tzn. do kwestii złożoności ( stopnia skomplikowania) tej teorii. Jest to zresztą kwestia odnosząca się do większości alternatywnych teorii przedsiębiorstwa. Wiąże się ona bowiem m.in. z ogólniejszym problemem realizmu teorii ekonomicznej. Mówiąc najkrócej chodzi o to, że w gruncie rzeczy zawsze istnieją jakieś granice tego realizmu. Po ich przekroczeniu dalsze urealnianie teorii ( równoznaczne z uchylaniem kolejnym założeń upraszczających, stosowanych w każdej analizie teoretycznej) powoduje, że staje się ona nadmiernie skomplikowana, a tym samym niezbyt użyteczna. Według często spotykanej opinii, a tego typu niebezpieczeństwem mamy do czynienia m.in.,. w przypadku teorii przyjmującej maksymalizację zysku długookresowego za główny cel działania przedsiębiorstw. Dobra teoria ekonomiczna powinna wyjaśniać główne reguły działania podmiotu gospodarczego, w tym przypadku przedsiębiorstwa, a tym samym dostarczać pewnych wskazówek przydatnych przy podejmowaniu przez ten podmiot zasadniczych decyzji. Znając krzywe popytu, kosztów i utargi danej firmy, traktując je jako dane powinniśmy być w stanie sformułować w miarę precyzyjne i zarazem proste reguły podejmowania takich decyzji jak np. wysokość cen produktów tego przedsiębiorstwa czy też rozmiary jego produkcji. W ramach tradycyjnej teorii, która zakłada, iż firma maksymalizuje zysk krótkookresowy, taką prostą reguła jest zasada, że przedsiębiorstwo powinno zmierzać do punktu zrównania się kosztu krańcowego z utargiem krańcowym. Niechętny stosunek wielu ekonomistów do teorii zakładającej maksymalizację zysku długookresowego bierze się przede wszystkim stąd, że teoria taka byłaby ich zdaniem, bardzo skomplikowana, gdyż na przyszłe zyski ma wpływ wiele różnorodnych i działających z różną natężeniem w czasie czynników, które należałoby jakoś uporządkować i wmontować do teorii. Na przykład dzisiejsze ceny wpływają na przyszły popyt i przyszły utarg firmy, a dzisiejsze inwestycje na jej przyszłe koszty. W rezultacie byłoby trudno określić kształt krzywych przyszłego popytu na produkty tej firmy, krzywych jej [przyszłego utargu i przyszłych kosztów. Z kolei bez znajomości tych krzywych bardzo trudno byłoby sformułować klarowne reguły podejmowania zasadniczych decyzji przez firmę w sposób zgodny z maksymalizacją zysku w długim okresie. W sumie hipoteza o maksymalizacji zysku długookresowego spotyka się z dość dużym sceptycyzmem, mimo iż wspierają ją poważne argumenty związane z kwestią wydłużonego horyzontu czasowego działania wielu przedsiębiorstw w praktyce, a także, mimo iż wydaje się ona godzić ze sobą wiele na pozór sprzecznych sądów i założeń. N Można np. twierdzić,

4 że firmy, które maksymalizują bieżący utarg ze sprzedaży, a tym samy zaniedbują bieżące zyski, w gruncie rzeczy działają w kierunku maksymalizacji zysków długookresowych, gdyż powiększanie sprzedaży to ekspansja ( wzrost) firmy, a ekspansja to klucz do przyszłych zysków. Zdaniem krytyków hipotezy o maksymalizacji długookresowego zysku, tego typu rozumowanie może nas jednak łatwo sprowadzić na manowce, gdyż wiele nawet ewidentnie nieudolnych działań kierownictwa przedsiębiorstwa w krótkim okresie z dużym powodzeniem można uzasadniać dążeniem do maksymalizacji zysku w okresie długim. Przechodzimy teraz do prezentacji teorii, które uwzględniają inne niż zysk cele działania przedsiębiorstwa Koncepcja kontrolowania rynku przez firmę W tradycyjnej teorii przedsiębiorstwa firmy dążą do osiągania zysków, które powstają dzięki produkcji i sprzedaży wytworzonych produktów i usług. Zysk ten firma osiągnie jedynie wtedy, gdy na jej towary będzie zgłaszany efektywny popyt, inaczej mówiąc, jeżeli towar ten znajdzie na rynku nabywców. Krzywa popytu rynkowego zdeterminowana jest poziomem dochodów i indywidualnymi gustami oraz preferencjami osób zgłaszających na rynku efektywne zapotrzebowanie. Czynniki te są w zasadzie niezależne od firm. Wobec powyższego, wyłącznym źródłem zysku są pragnienia konsumentów. Potrzeby a tym samym pragnienia ludzi są jednak zmienne, a konieczność reagowania przez firmę na nie jest ważną częścią argumentacji za systemem wolnego rynku i swobody przedsiębiorstw. Jeżeli firmy nie reagowałyby w ten sposób, nie byłoby uzasadnione powierzanie im decyzji o alokacji zasobów kraju i wywierania zasadniczego wpływu na gospodarkę. Inną argumentację przytacza J.K. Galbtaith i R. Nader. Twierdzą oni, że to nie zmiana gustów nabywców wpływają na decyzje przedsiębiorstwa, lecz duże korporacje same oddziałują na swoich klientów. Rynkowe sygnały, które z kolei dostarczają informacji o okazjach osiągnięcia zysku, nie są tworzone zatem przez rzeczywiste pragnienia konsumentów; to raczej wielkie korporacje mają olbrzymią siłę oddziaływania, pozwalająca im kreować popyt oraz manipulować nim. Takie zachowanie się dużych korporacji wynika z warunków niepewności, w jakich odbywa się proces gospodarowania i dążenia do jej zredukowania. Przedsiębiorstwa muszą planować i inwestować kapitały w niepewną przyszłość oraz podejmować związane z tym ryzyko. Powodzenie wielkich inwestycji, których dokonują, i osiąganie z nich zysków jest zagrożone przez nieprzewidywalność zdarzeń. Rozsądne jest zatem dążyć do uczynienia przyszłości mniej nieprzewidywalną i tym samym do zmniejszenia niepewności. Sposobem ograniczającym nieprzewidywalność zdarzeń jest aktywne oddziaływanie na popyt. Firma ma możliwość tworzenia go i przekształcania, może również neutralizować lub łagodzić reakcje rządowych agend, których zdaniem jest kontrolowanie prawidłowości działania rynku. Najważniejszym źródłem zagrożeń są nieprzewidziane zmiany krzywych rynkowego popytu na nowe produkty. Wynikają one z decyzji pozacenowych podejmowanych przez konsumentów. Można je jednak w pewien sposób ukierunkować wydając duże sumy na reklamę i promocję sprzedaży, co pozwala sprzedawać raczej to, co chce się produkować niż to, co konsumenci pragną nabyć. Zdarza się jednak i tak, że firmy wycofują z rynku produkt, który konsumenci chcieli nabywać. Sytuacje takie występują w przypadku zaistnienia możliwości, że nowy produkt mógłby zniszczyć rynek na istniejący produkt. Poza tym zmniejsza to ryzyko inwestowania w całkowicie nową produkcję.

5 Podsumowanie jest niczym z Matrix a. Zgodnie z tą hipotezą konsumenci są ofiarami korporacji, ze sztucznie tworzonymi potrzebami, i nie mają oni autonomii, co do własnej konsumpcji. Drugim rodzajem zagrożenia jest działanie władz, kontrolujących prawidłowość działania rynku. Dlatego kooptuje się do zarządów i rad nadzorczych odpowiedzialnych pracowników administracji państwowej. W ten sposób rząd, zamiast chronić interes publiczny, staje się w pewnym stopniu partnerem korporacji. Dostarcza im wysoko kwalifikowanych pracowników, ustala korzystne cła, podatki, subsydia, zamówienia itd. Menadżerowie nowoczesnych, dużych firm mają, zatem wielką władzę. Firmy te osiągają wielkie zyski, które mogą być inwestowane w osiągnięcia i wartości wspierające rządzące grupy np. produkcję, szybki wzrost i materialistyczne aspiracje ( posiadanie materialnego bogactwa) i jakość środowiska. Zgodnie z koncepcją Galbraitha największe korporacje: - zmierzają do zdominowania gospodarki - raczej w znacznym stopniu kontrolują popyt ( panują nad nim ) niż muszą się do niego dostosować - kooptują ( wywołują korzystne dla siebie ) działania rządu zamiast przez nie być ograniczone - wykorzystują swą znaczną władzę przeciw interesom społeczeństwa Praktyka amerykańska częściowo potwierdza hipotezę Galbraitha są też fakty przeciw tej hipotezie. Niemniej, wskazuje ona na istnienie tego rodzaju zagrożenia. Hipoteza oddzielanie własności od kontroli Klasyczna teoria przedsiębiorstwa traktowała przedsiębiorcę jako firmę, a firmę jako przedsiębiorcę. Wynika stąd, że koncertowała się ona na dość prostej strukturze wewnętrznej organizacji firmy. W rzeczywistości jednak, dążenie do długookresowego wzrostu zmusza większość prywatnych firm do emitowania ogólnodostępnych akcji. Powodem jest niezdolność jednostki do zebrania dostatecznych funduszy, które gwarantowałyby długookresową ekspansję przedsiębiorstw Dlatego też są one zmuszona do emitowania ogólnodostępnych akcji. Ponadto, coraz większe rozmiary firm oraz narastający stopień ich złożoności uniemożliwiają jednej osobie realizowanie wszystkich funkcji zarządzania i konieczne staje się zatrudnienie zawodowych menadżerów. Z czasem liczba akcjonariuszy i menadżerów rośnie. W zasadzie menadżerowie pozostają całkowicie odpowiedzialni przed akcjonariuszami, których własnością jest przedsiębiorstwo, w zakresie jednak codziennego prowadzenia firmy muszą być pozostawieni swojej pomysłowości. Teoretycznie można by się spodziewać, że cele kierownictwa będą zbieżne z celami akcjonariuszy, którzy ich zatrudniają. W praktyce jednak oddzielenie własności ( akcjonariuszy) od dyspozycji i kontroli (menadżerów ) pozwala kierownikom dążyć do celów innych niż maksymalizacja zysku zwykle z nią sprzecznych. W wyniku tego, pragnienia akcjonariuszy stają się drugoplanowe w stosunku do życzeń menadżerów. Akcjonariusze mogą pozostawać nieświadomi, że tak się dzieje lub nie są w stanie tego zmienić. To ostatnie wiąże się ze sposobem działania korporacji. Przy dużej liczbie akcjonariuszy niewielu bierze udział w zebraniach. Jeśli zatem dywidenda nie jest skandalicznie niska, kierownictwo może uzyskać akceptację bilansu i wybór pożądanych kandydatów do dyrekcji. Nawet jednak, jeśli wyniki są złe, to trudno zwolnić kierowników.

6 Mogłoby to przerwać ciągłość działania i stworzyć jeszcze trudniejsze problemy. W istocie więc właściciele i menadżerowie są dwiema wyraźnymi grupami, z których każda ma inne cele Cele menadżerów są dominujące i poddane jedynie warunkowi, aby interesy akcjonariuszy nie były nadmiernie i zbyt często naruszane. Jeżeli chodzi o wyniki firmy, to nie można zapominać o istnieniu konkurencji, która jest wielką siłą wymuszającą racjonalność działań. Maksymalizacja sprzedaży jako cel firmy Osiągnięcie zysku jest na pewno ważne, lecz można również założyć, tak jak W.J.Baumol, że celem działania firmy jest maksymalizacja sprzedaży, poddana warunkowi ograniczającemu, w postaci osiągnięcia zysku. Twierdził on, że kierownicy firm dają pierwszeństwo pogoni za maksymalnym utargiem ze sprzedaży a nie zyskiem, ponieważ wierzą, że ich płace, władza i pozycja zarówno wewnątrz firmy, jak i w społeczności przemysłowej są ściśle powiązane z tym pierwszym. Punktem wyjścia opracowanego modelu jest oddzielenie własności od kontroli. Kierownictwo nie może być jednak całkowicie wolne od wpływu akcjonariuszy. Musi ono zawsze osiągać zyski wystarczające do wypłacenia dywidend zadowalających akcjonariuszy stąd postulat istnienia zysku jako ograniczenia. Zysk jest równy różnicy między całkowitym utargiem a kosztem. Można zatem na podstawie krzywych utargu całkowitego Uc i kosztu całkowitego Kc, wyprowadzić krzywą całkowitego zysku ( Zc ). Przedstawia to poniższy wykres. Cena C Uc Zc max Z Wymagany zysk Zc 0 B C D Produkcja Q Produkcja mniejsza od 0B i większa od OD nie przynosi zysków. Maksymalny zysk jest osiągany przy produkcji OB. Z kolei utarg będzie maksymalny przy produkcji OD. Wymaga się jednak, aby firma dawała zysk, co najmniej w wysokości OZ. Stąd największy utarg spełniający ograniczenie wymaganego zysku osiągany jest przy produkcji OC. W tym miejscu prosta oznaczający minimalny poziom wymaganego zysku styka się z funkcją zysku całkowitego. Określenie poziomu wymaganego zysku nie jest precyzyjne. Mówi się, że ma on być wystarczający do zadowolenia istniejących akcjonariuszy oraz do przyciągania nowych. Nieprecyzyjne ustalenie wymagalnej wielkości zysku utrudnia określenie optymalnej wielkości produkcji.

7 W modelu tym możliwe jest uwzględnienie reklamy stosowanej przez korporacje w celu rozszerzenia sprzedaży. Podwyższając wydatki na reklamę, można zwiększać sprzedaż po tej samej cenie. Zmieni to nieco kształt krzywych z naszego wykresu. Krzywa Uc pozostanie rosnąca, krzywa Kc stanie się bardziej stroma zaś krzywa Zc będzie bardziej spłaszczona, przy czym punkt jej przecięcia z poziomem wymaganego zysku przesunie się nieco w prawo będzie odpowiadał, zatem większej produkcji i sprzedaży. Zasadniczym wnioskiem z analizy tego modelu jest to, że firma będzie wytwarzała większą produkcję i ponosiła większe wydatki na reklamę niż firma maksymalizująca zysk. Model ten został skrytykowany. Podważane było założenie dotyczące interesów kierownictwa oraz atakowany brak precyzji w określeniu wymaganego zysku. Znaczącym testem wartości modelu było uzyskanie dowodu na silniejsze powiązania płac kierownictwa ze skalą działania niż z zyskiem. Badania potwierdziły istnienie takiej zależności. Nie podważyły one oczywiście założenia o zainteresowaniu zyskiem. Modele wzrostu W.J. Baumol zmodyfikował swój model, wprowadzając zamiast maksymalizacji bieżącego utargu, maksymalizację stopy wzrostu. Druga modyfikacja dotyczyła ograniczenia w postaci wymaganego zysku. W nowym modelu wymagany zysk staje się środkiem otrzymywania kapitału potrzebnego do finansowania rozwoju. Powyżej pewnego punktu zyski konkurują jednak ze sprzedażą. Wobec tego optymalnym strumieniem zysku będzie taki, który jest zgodny ( zapewnia) z najwyższą stopą wzrostu produkcji. Model ten rozwinął J.H. Williamson, który poprawił hipotezę maksymalizacji wzrostu z uzupełnieniem, że wzrost nigdy nie jest limitowany brakiem kapitału, który można uzyskać ze źródeł zewnętrznych, lecz obawą przed przejęciem firmy. Zbyt intensywne inwestowanie wzrost mogą bowiem stworzyć duże potrzeby na kapitał, ograniczyć płynność finansową i zagrozić bankructwem. Przeprowadził on również obliczenia, na których podstawie stwierdził, że przedsiębiorca maksymalizujący zysk wybierze taki poziom produkcji jak maksymalizujący stopę wzrostu maksymalizujący natomiast utarg wybierze większą produkcję. Ponadto maksymalizujący zysk będą wypłacali zwykle wyższą dywidendę aniżeli maksymalizujący wzrost. R.L. Marris opracował model oparty na hipotezie, że menadżerowie są przede wszystkim zainteresowani stopą wzrostu swoich firm, podlegającą minimalnemu ograniczeniu zapewnienia bezpieczeństwa. Wskazał on, że jeśli menadżerowie byliby zainteresowani samą wielkością, przenosiliby się z małych firm do dużych i dalej do jeszcze potężniejszych. Większość menadżerów woli jednak pozostawać w swoich firmach. W konsekwencji menadżerowie widzą wzrost swoich organizacji jako jedną z najlepszych metod zaspokajania osobistych potrzeb i ambicji. Płaca, władza i prestiż wynikają z osiąganego szybkiego wzrostu tak, że menadżerowie są motywowaniu do tego rodzaju praktyk i działań. Wzrost i bezpieczeństwo są jednak celami konkurencyjnymi. Dążenie do bezpieczeństwa wymaga konserwatywnych polityk finansowych i utrzymywania nadmiernej płynności; dążenie do wzrostu wymaga podejmowania względnie ryzykownych inwestycji i ryzykownych metod pozyskiwania kapitału. Istnieje zatem pewna zależność wymienna pomiędzy bezpieczeństwem a wzrostem. Z modelu Marrisa wynika, że firmy prowadzone przez właścicieli powinny osiągać niższą stopę zysku aniżeli firmy prowadzone przez menadżerów. Przeprowadzone badania wskazują jednak, że firmy prowadzone przez właścicieli miały zarówno wyższą stopę wzrostu, jak i wyższą rentowność. Biologiczne teorie firmy

8 Można wyróżnić dwie grupy tych teorii. Do pierwszej zalicza się teorię homeostazy, które podkreślają krótkookresowe zmiany. Do drugiej należą teorie żywotności eksponujące długookresowe zmiany. W obu przypadkach podstawową analogią jest to, że firmy, podobnie jak żywe organizmy, zaczynają jako małe, potem dojrzewają j dają odrośla, a następnie ewentualnie giną. Homeostaza jest synonimem stabilności. Twierdzi się, że organizmy żywe zawsze usiłują prowadzić stabilne życie, gdyż zmiana jest zagrożeniem i wymaga, aby aktywizowały się one aż do granic swoich możliwości dla adaptacji do zmiennych okoliczności. K. Boulding utrzymywał, że istnieje pewien stan organizmu sposób, w jaki jest on zorganizowany, aby utrzymać się i każde jego zakłócenie uruchamia zachowania zmierzające do przywrócenia pożądanego ( poprzedniego) stanu. W schemacie Bouldinga pojęcie równowagi jest bardziej ogólne od maksymalizacji. Uznaje on też, że zawsze będą pewne firmy dążące do maksymalizacji zysku, nawet, jeśli większość innych dąży do tego, co nazywał on linią najmniejszego oporu. Firma dążąca de homeostazy wymaga jedynie decyzji, co do zbioru norm jej zachowania. Gdy normy te zostaną ustalone, każde odchylenie od nich automatycznie uruchamia siły wewnątrz firmy, które koordynują odchylenia i przywracają normę. Zbiór norm może być oryginalny bądź przejęty od innej firmy, która osiągnęła sukces. Zwykle jednak obejmują pewne zależności między zmiennymi występującymi w bilansie ( np. między kosztami a cenami ). Tam, gdzie firma stosuje jakieś nieelastyczne zależności pomiędzy roboczymi zmiennymi, mało prawdopodobne jest, aby końcowym wynikiem była maksymalizacja zysku. Taki wynik wymaga bowiem, aby firma bieżąco zmieniała swe operatywne procedury i wykorzystywała nawet niewielkie zmiany w warunkach rynkowych. Żywotność zgodnie z podejściem sugerowanym przez A.A. Alchiana obejmuje zasady biologicznej ewolucji i naturalnej selekcji przez interpretowanie ekonomicznego systemu jako adaptacyjnego mechanizmu, który wybiera miedzy poszukiwawczymi działaniami generowanymi przez dostosowawczą pogoń za sukcesem lub zyskiem. Alchian zaczyna od akceptacji postulatu Tintera, że w niepewnym świecie maksymalizacja zysku nie jest znaczącym przewodnikiem, który mógłby prowadzić do konkretnych działań. Już samo osiągnięcie zysku jest znakiem żywotności i sukcesu. Większe zyski przypadają tym, którzy są lepsi, niezależnie od tego, jak dobrzy lub źli są konkurenci. Stwierdza on, że im większa niepewność świata, tym większa jest możliwość, że zyski przypadają raczej jednostkom przedsiębiorczym i szczęśliwym niż logicznym, starannymi zbierającym fakty. Sugeruje to, że przetrwanie jest zarówno sprawą szczęścia, jak i dobrej oceny nie wystarcza natomiast sama solidność, staranność i systematyczność. Zazwyczaj zakłada się, że trwające firmy musiały adoptować się do otoczenia. Wyróżnia się dwie formy adaptatywnego zachowania: a. firmy starają się imitować zachowanie innych, osiągających powodzenie firm. Doprowadziło to, jak twierdzi, Alchian, do szerokiego upowszechnienia konwencjonalnych zachowań, jak: ustalanie cen na podstawie kosztu z narzutem, cenowego przywództwa, stosowanie wskaźników rachunkowych. W niepewnym świecie imitacja wydaje się mniej ryzykowna niż wprowadzenie nie sprawdzonych koncepcji. Imitujące zachowanie nie może jednak gwarantować powodzenia, dla którego osiągnięcia często konieczne jest, gdy zmieniły się warunki porzucenie starych schematów b. firmy mogą adaptować się przez proces prób i błędów, wybierając te polityki, które, jak się wydaje, przybliżyły je do optymalnej sytuacji. Jest to jednak proces krótkookresowy, ponieważ w świecie niepewności firma nie może przewidzieć pełnego następstwa zastosowanych polityk i czy będą one prowadziły do maksymalizacji zysku. Firmy uważa się zatem za względnie pasywne. Mimo to wiele firm adaptuje się do otoczeni i trwa.

9 Biologiczne teorie były silnie krytykowane. Przede wszystkim twierdzono, że pozostawianie rozwoju firm prawom natury odwraca uwagę od ważności ludzkich decyzji i motywów działania oraz od problemów etyki i społecznej polityki. Cały problem rozwoju firm otacza się aurą naturalności, a nawet nieuchronności. Ludzkość jednak, inaczej niż inne gatunku, ma zdolności adaptowania otoczenia tak, aby je służyło lub uniezależniania się od niego, a nie tylko dostosowywania się. Maksymalizacja użyteczności Główną teza modeli zaliczanych do tej grupy jest, że menadżerowie mogą działać tak, aby maksymalizować raczej swoją własną użyteczność ( interes) niż akcjonariuszy. Zakłada się, że akcjonariusze czerpią użyteczność prawie wyłącznie z zysków, menadżerowie natomiast mogą czerpać użyteczność z dążenia do szeregu możliwych celów. Najbardziej oczywiste jest, że menadżerowie mogą usiłować maksymalizować swoje wynagrodzenia pieniężne. Alternatywnie mogą działać tak, aby zwiększać swój wolny czas i uczynić swe życie możliwie najłatwiejszym. Włączenie różnych modeli do tej grupy jest nieco arbitralne. W praktyce można uzasadniać, że każda teoria firmy nie maksymalizująca zysku jest modelem maksymalizacji użyteczności. Ponadto, istnieje znaczne pokrywanie się tych modeli z teoriami zadowalającego zachowania się. Wynika to z faktu, że niezależnie od celów grupy kierowniczej istnieje potrzeba osiągania zysków wystarczających do utrzymania spokoju akcjonariuszy. Modele maksymalizacji użyteczności cierpią na brak ogólności. Wynika to z faktu, że menadżerowie są ludźmi i mają tendencję do przywiązywania różnej wagi do różnych celów, jak wynagrodzenia, władza, prestiż. Do tej grupy modeli należy tez przeciwstawienie dochodu wolnemu czasowi. J.R.Hicks stwierdził, że najlepszym ze wszystkich monopolowych zysków jest spokojne życie. Sugestia ta została później włączona do teorii zachowania menadżerów. Zakłada się, że menadżerowie są ciągle stawiani przed wyboremwięcej zysku czy więcej wolnego czasu. Uznaje się, że atrakcyjność posiadani więcej wolnego czasu staje się coraz większa w miarę wzrostu firmy i jej zysków. Sugeruje się, że menadżerowie nie zawsze pracują wystarczająco usilnie, aby maksymalizować zysk. Dążenie takie mogłoby występować, gdyby na pragnienie osiągania większego zysku nie wywierał wpływu dotychczas osiągany jego poziom. Istnieje też kontrowersja, czy to przedsiębiorca, czy płatny menadżer byłby bardziej skłonny poświęcać zyski na korzyść łatwiejszego życia. Przedsiębiorca może niewątpliwie więcej uzyskać, jeżeli zyski sa maksymalizowane. Z drugiej strony, dochód menadżera nie jest tak łatwo wymienialny na wolny czas. Maksymalizacja funkcji preferencji Koncepcję maksymalizacji funkcji preferencji sformułował A.G. Papndreou. Rozpatruje on firmę jako pewien system współdziałania. Zadania kierownicze wykonywane są przez naczelnego koordynatora. Na firmę wywierają silny wpływ zarówno siły wewnętrzne, jak i zewnętrzne. System preferencji firmy wynika ze wszystkich wpływów, które dotyczą przesłanek wartościowych wyboru strategii. Do czynników, które mają tendencję do wchodzenia w funkcję preferencji firmy należą: pragnienie spokojnego życia, posiadanie władzy, kontroli, prestiżu itd. Wybór strategii uwzględnia przesłanki płynące z systemu preferencji oraz przesłanki taktyczne. Naczelny koordynator formułuje operatywną strategię firmy, zadania, budżetu itp. Przez cały czas jest on poddawany zmieniającej się strukturze świadomych wpływów, które powstają głównie na skutek oddzielenie własności od kontroli oraz powstania związków zawodowych. W takiej sytuacji uznaje się, że firma poszukuje raczej maksymalizacji ogólnej funkcji preferencji niż zysku. Naczelny koordynator realizuje

10 ustalone cele i zadania przez racjonalną alokację zasobów oraz kontrolowanie działań. W tym celu prowadzi : - planowanie rzeczowe ( opracowanie budżetu firmy ) - planowanie proceduralne ( tworzenie systemów komunikacji, zwierzchności i kontroli ) - wykorzystywanie opracowanych planów W ramach tego modelu istnieją trudności kwantyfikowania funkcji preferencji i poważne trudności nadawania mu empirycznego znaczenia. Model daje ogólną analizę firmy z punktu widzenia teorii organizacji, bez precyzyjnej specyfikacji, jak można by go wykorzystać w ekonomice. Maksymalizacja życiowego dochodu Ekstremalny pogląd na skutki swobody menadżerów wyrazili R.J. Monsens i A. Downs. Sugerują oni, że gdy właściciele dążą do maksymalizacji zysków, to kierownicy działają tak, by maksymalizować swoje życiowe dochody ( które mogą osiągnąć w czasie całego życia ). Uważa się ogólnie, że akcjonariusze nie są skłonni przenosić się z akcji jednego przedsiębiorstwa na akcje innego. Powodem tego jest niepewność, co do skutków takiej zmiany oraz fakt opodatkowania zysków. Z tych względów akcjonariusze są skłonni akceptować zadowalający poziom zysków bez większych protestów. Menadżerowie są świadomi możliwości protestu akcjonariuszy, jeśli wyniki będą szczególnie niekorzystne. Z drugiej strony są świadomi, że optymalne wyniki nie zostaną współmiernie nagrodzone. Kara za poważne błędy jest zatem większa aniżeli nagroda za wybitny sukces. Wobec tego menadżerowie, uwzględniając potrzebę osiągnięcia zadowalających zysków dla akcjonariuszy, dążą do maksymalizacji swoich życiowych dochodów. Brak jest niestety empirycznego uzasadnienia tej teorii. Preferencje wydatku Wszechstronny model kierowniczej swobody opracował J.H. Williamson. Sercem tego modelu jest koncepcja preferencji wydatku. Uznaje się, że kierownictwo nie ma neutralnej postawy wobec kosztów. Z pewnymi klasami wydatków, bezpośrednio lub pośrednio są powiązane pozytywne wartości. Szczególnie wydatki na wynagrodzenia pracowników sztabowych ( zarządu) oraz fundusze dostępne na dowolne inwestycje mają dodatkową wartość. Szczególnie trudna do zahamowania jest ekspansja sztabu, która jest nie tylko pośrednim środkiem osiągnięcia płacy, lecz również źródłem niebezpieczeństwa, władzy, statuty, prestiżu, jak i zawodowych osiągnięć. Przez pojęcie wydatków na wynagrodzenie sztabu Williamson rozumie dowolne wypłaty i świadczenia, także te, które przekraczają to co potrzebne, aby zapewnić usługi menedżerskie i wobec tego tworzą część organizacyjnego nadmiaru; może on być tworzony w formie dodatkowych płac lub niepieniężnych świadczeń. W tym drugim wypadku mniejsze jest prawdopodobieństwo dotknięcia akcjonariuszy czy robotników. W celu zapewnienia wolnego od ingerencji działania firmy, konieczne jest jednak osiąganie zadowalających zysków. Kierownictwo może uznać także za pożądane osiąganie zysków przekraczających akceptowany poziom. Menadżerowie bowiem osiągają satysfakcję z samorealizacji i osiągnięć organizacyjnych, a zyski są jedną z miar tego sukcesu. Williamson łączy różne cele kierownicze w funkcji użyteczności twierdząc, że cel maksymalizacji użyteczności jest nadrzędny nad maksymalizacją zysku. Firma maksymalizująca zysk nie będzie poruszona opodatkowaniem zysków, gdyż nie może ona przenieść go na klientów. Ponadto, z definicji takiej firmy wynika, że nie ma w niej

11 dostępnego nadmiaru, który mogłaby wyeliminować dla zwiększenia zysku, Nałożenie podatku od zysków stanowi jednak jakby karę za wykazane zyski. Firma maksymalizująca użyteczność może w takim przypadku zareagować, przekształcając część tego, co mogłoby być zyskiem, w różnego rodzaju organizacyjne nadmiary. W przypadku podatku od ogólnej sumy zysku występuje konieczność zwiększenia kwoty przed opodatkowaniem, którą firma maksymalizująca użyteczność musi wytworzyć, aby sprostać minimalnym ograniczeniom kwoty zysku po opodatkowaniu. Z tego względu taka firma musi podejmować działania, aby zwiększyć zysk przed opodatkowaniem; może to osiągnąć, eliminując część organizacyjnego nadmiaru. Oznacza to, że w przeciwieństwie do firmy maksymalizującej zysk, której kombinacje cen i produkcji nie są naruszane w krótkim okresie przez zmianę stałych kosztów ( do tej kategorii można z uzasadnieniem włączyć podatek od ogólnej sumy zysku), firma maksymalizująca użyteczność będzie musiała modyfikować swoje zachowania, aby sprostać ograniczeniu w postaci minimum zysku. Można jeszcze odnotować, że zarówno do firmy maksymalizującej zysk, jak i od firmy maksymalizującej użyteczność, można oczekiwać zwiększania produkcji oraz przyjęcia większej liczby pracowników do sztabu, gdy popyt rośnie oraz zmniejszenia produkcji i zwolnienia pracowników, gdy popyt spada. Różnica miedzy oboma typami firm polega na tym, że, podczas gdy firma maksymalizująca zysk nigdy nie twory nadmiaru, to firma maksymalizującą użyteczność stworzy dodatkowy nadmiar w okresie prosperity, a eliminować go będzie, gdy sytuacja rynkowa pogorszy się. Na podstawie badań i statystycznej analizy Williamson daje empiryczne dowody potwierdzające implikacje podejścia przyjmującego maksymalizację użyteczności. Teoria rozwagi Wyjściową przesłanką I. Margolisa jest, że firma w swym działaniu napotyka znaczną niepewność. W wyniku tego może ona, często rozmyślnie, ignorować okazje dające perspektywę większej zyskowności od tych, które zamiast nich przyjmuje. Wynika to z tego, że firma przyjęła wzorzec dążenia do rosnących zysków. Nie znaczy to, że teoretycy powinni wykluczać wyobrażanie sobie firmy jako działającej na chybił trafił ( losowo ) lub imitująco. Zamiast jednak zakładania ekstremów albo całkowitego braku dążenia do maksymalizacji, albo istnienia doskonałego przewidywania lepiej byłoby realistycznie zakładać, że kierownictwo ma nadzieję osiągać coraz większe zyski. Ponadto, działając w warunkach niepewności, musi ono przyjmować zasady i narzędzia zupełnie inne od właściwych dla warunków doskonałego przewidywania. Menadżerowie są raczej rozważnymi liderami firmy, którzy, ze względu na brak informacji niezbędnej do pełnej racjonalności, przyjmują odpowiednie reguły i procedury postępowania, niż wszechwiedzącymi na jednym biegunie lub mechanicznie losowymi na drugim. W porównaniu z tradycyjną teorią, model rozważnej firmy Morgolisa nakłada dużo mniej wymagań dotyczących niezbędnej wiedzy. Firma jest motywowana do szukania lepszych rozwiązań problemów przez przyjęcie poziomów aspiracji, które muszą: - być wystarczająco wysokie, aby zapewnić długookresowe przetrwanie firmy - być równe lub większe niż normalne bieżące osiągnięcia ( zyski ) Firmy traktują decyzje sekwencyjnie, dobierając politykę, która raczej głównie na podstawie bieżącej informacji ( będącej wynikiem informacji gromadzonej dzięki wdrażaniu poprzednich polityk), a nie domysłów dotyczących przyszłości 0 zadowala istniejący poziom aspiracji. Wobec tego, według kryteriów tradycyjnego modelu, firma jest nieefektywna. Nieefektywność ta jednak jest po prostu kosztem płaconym dla zredukowania niepewności

12 Teoria zadawalającego zachowanie Teoria zadowalania jest ściśle związana z pracą I. Simona. Przedstawia on istotę swojego stanowiska, stwierdzając, że celami firmy nie jest maksymalizowanie zysków, lecz osiąganie pewnego poziomy lub stopy zysków, utrzymanie się na rynku albo pewien poziom sprzedaży. Firma będzie próbowała raczej zadowolić niż maksymalizować. Jego zdaniem, istnieją znaczące dowody empiryczne, że cele przedsiębiorstw są ustalane w kategoriach zadowolenia. Powołuje się on na badania wykazujące, że firmy często ustalają ceny, opierając się na kosztach, dodając do nich narzut zysku. Wskazuje na inne źródła wykazujące, że firmy o malejącym udziale w rynku działają bardziej aktywnie, aby zwiększyć sprzedaż, niż firmy o ustabilizowanej bądź rosnącej pozycji. Potwierdza to tezę o braku powszechnego dążenia do maksymalizacji. Wcześnie, pojęcie zadowalania dość jasno wyraził R.A. Gordon, twierdząc, że w istotny sensie podstawowym celem przedsiębiorcy jest utrzymanie się w branży. Przy danej niepewności, w której musi działać, ograniczonej liczbie zmiennych, które jego umysł może jednocześnie wykorzystywać i jego pragnieniu bezpiecznego grania, nie byłoby zadziwiające, gdyby przyjął on zbiór miar obiecujących godziwe, zadowalające zyski w długim okresie oraz maksimum stabilizacji w jego stosunkach z klientami, dostawcami i konkurentami Rozważania te sugerują, że wielu przedsiębiorców zastąpi zasadę maksymalizacji zysku zasadą zadowalających zysków. Sugerują one również, że mogą oni raczej używać ogólnego kosztu przeciętnego niż krańcowego jako podstawy od ustalania cen. Ważna jest sugestia R.A. Gordona, że standardowe procedury w przedsiębiorstwie wpływają na zawartość ( treść decyzji. Jego badania odkrywają stosowanie pewnych hasłowych, ogólnych zasad postępowania. Mają one charakter zaleceń np., że nie można dopuścić, aby udział firmy w rynku spadł poniżej 10 %. Ponieważ relacje między takimi zaleceniami a maksymalizacją zysku są niejasne, a imperatyw optymalizacji jest mniej od nich operacyjny, uzasadnione jest oczekiwać, że to one będą przesądzać o treści decyzji przynajmniej w krótkich okresach. R.A. Gordnon formułuje również pewne komentarze dotyczące teorii. Uważa on, że : - teoria powinna odzwierciedlać sposób rzeczywistego wykorzystywania kosztów w firmie - traktowanie niepewności w teorii jest w dużym stopniu niezgodne ze sposobem rzeczywistego reagowania na nią przez firmy - istnieje zasadnicza rozbieżność między czasem teoretycznym a czasem realnym - kierownik w firmie zajmuje się jedynie podzbiorem ( częścią ) zmiennych decyzyjnych specyfikowanych w teorii wykorzystanie innych jest w zasadzie poza jego zasięgiem Przetrwanie Prawie wszystkie teorie nawiązuj, otwarcie lub milcząco, do pragnienia kierowników przetrwania ich firm. W pewnych przypadkach przetrwanie zostało awansowane do odgrywania nadrzędnego celu firmy. Np. J.K. Galbraith sugeruje, że dla każdej organizacji, tak jak dla każdego organizmu, celem, który z natury dominuje jest jej własne przetrwanie. K.N. Rotschild uważa, że pragnienie bezpiecznych zysków ma prawdopodobnie zbliżone znaczenie jak pragnienie maksymalnych zysków. Bezpieczeństwo zakłada unikanie ryzyka, podczas gdy wysokie zyski będą w większości przypadków wynikały ze średnio lub wysoce ryzykownych przedsięwzięć. Stąd pragnienie bezpieczeństwa nie może być synonimem długookresowej maksymalizacji zysków. K.N. Rotschild wskazuje też, że firma dążąca do maksymalizacji zysku będzie angażować pieniądze w te projekty, które oferują najwyższe dochody, bez względu na to, czy są one wewnętrzne czy zewnętrzne. Firma natomiast dążąca do bezpieczeństwa będzie zawsze

13 reinwestować wewnątrz większość swych zysków. J.K. Galbraith widzi taki podział, jako logiczny; wynika on z faktu, że przy niskich zyskach i stratach firma staje się wrażliwa na zewnętrzne wpływy i traci swoją autonomię; powyżej pewnego poziomu większe zyski dodają niewiele lub nic do jej bezpieczeństwa. Pragnienie bezpieczeństwa będzie prowadziło do reinwestowania zysku. Można to również uznać za pragnienie uniknięcia kryzysu płynności. M.W. Reder dowodzi, że kierownictwo może musieć akceptować pewien kompromis między płynnością a zyskownością, gdy firma dąży do finansowania rozwoju z własnych zysków. J. Dean wskazuje, że wiele firm woli względnie płynne lokaty nawet kosztem utraty zysków. R.A. Gordon twierdzi, że ekonomiści są skłonni nie doceniać tego, co może być nazwane motywem płynności wypłacalności przedsiębiorstwa. Obawa bankructwa, a jeszcze bardziej rozpowszechniona obawa krótkookresowych trudności finansowych są prawdopodobnie silniejszym bodźcem niż pragnienie absolutnego maksimum zysku. Powołuje się on również na bankierską mentalność, która prowadzi w dużych firmach do poświęcenia prawdopodobnych zysków dla nie zachwianej pozycji finansowej. Koncepcja efektywności X i nieefektywności X Konwencjonalna mikroekonomia zajmuje się głównie efektywnością alokacyjną. Badania przedsiębiorstw ujawniły jednak, że istnieje jeszcze inna efektywność i nieefektywność, które nazwano X. Okazało się, że przedsiębiorstwa, mogą uzyskiwać przyrosty produkcji i efektywności bez dopływu dodatkowego kapitału i zmian techniki,. Świadczy to o suboptymalnym wykorzystaniu posiadanych zasobów. Istnienie takiego stanu rzeczy potwierdzają różnice w wynikach osiąganych przez podobne przedsiębiorstwa, jak również fakty poprawy wyników na skutek działania konsultantów i doradców, a następnie powrotów do stanu poprzedniego po ich odejściu. Wynika stąd, że przy właściwej motywacji pracowników przedsiębiorstwa mogłyby osiągać wyniki bliższe optymalnym. W praktyce bowiem ludzie nie w pełni wykorzystują swoje możliwości intelektualne oraz posiadane zasoby, nie działają więc na pełnych obrotach. Różnice pomiędzy osiąganą efektywnością a efektywnością optymalną stanowi nieefektywność X. Przyrost wyników ( produkcji, zysków) osiągany dzięki lepszemu wykorzystaniu możliwości ludzkich i zasobów nazywany jest efektywnością X. Ani przedsiębiorstwa, ani poszczególni ludzie nie działają w kierunku efektywności tak, jakby mogli, jeśli nie są do tego zmuszeni. Znaczenie motywacji i jej powiązanie ze stopniem wysiłku bierze się stąd, że relacja między nakładami a efektami nie jest zupełnie ściśle określona. Do przyczyn uniemożliwiających przeobrażenie danych nakładów w ściśle określone wyniki ilości produktu zalicza się: niekompletną umowę o pracę. Poza tym nie wszystkie nakłady są przedmiotem transakcji rynkowych np. kwalifikacje kadry kierowniczej. Dalej funkcja produkcji nie jest w pełni wyspecyfikowana ani znana, wzajemne uzależnienia i niepewność skłaniają konkurujące przedsiębiorstwa do cichego współdziałania oraz w pewnym stopniu do naśladownictwa w dziedzinie techniki. Wszystko to świadczy o celowości podejścia do teorii przedsiębiorstwa nie tylko przy uwzględnieniu założeń maksymalizacji zysku czy minimalizacji kosztów, lecz i innych, pełniej uwzględniających rzeczywistość. Teoria selektywnej racjonalności Teoria ta opiera się na założeniach psychologicznych. Jednostka ludzka dąży do kompromisu między chęcią postępowania, według własnych upodobań, a wzorcami zachowań nabytymi z racji jej pochodzenia i w wyniku oddziaływania otoczenia. Wszystkie jednostki podlegają

14 wpływom innych, a uwarunkowania psychiczne skłaniają je do poszukiwania pewnej równowagi między sprzecznymi dążeniami. Konwencjonalne podejście ujmuje racjonalność jako, w pełni świadome warunków ograniczających, kalkulowanie w procesie realizowania ściśle zdefiniowanych celów zwykle utożsamiane z maksymalizacją czy optymalizacją. Możliwe jest jednak odmienne podejście do tej kategorii. Racjonalność może być rozumiana jako skłonność do kalkulowania, przy czym może być ono ścisłe ( rygorystycznie) lub luźne ( przybliżone). Kalkulowanie jest zatem traktowane jako zmienna o pewnym wymiarze i przedziale. W zróżnicowanych warunkach ludzie mogą przywiązywać różną wagę do rodzaju kalkulowania mogą wobec tego wybierać różne stopnie racjonalności. W przypadku wybory zbyt luźnego kalkulowania, nie uwzględniającego istniejących warunków ograniczających, następuje uruchomienie wewnętrznych lub zewnętrznych presji, zmuszających do zmiany zachowania. Ludzie mają zatem możliwość wyboru stopnia racjonalności swego działania. H. Leibenstein wymienia również inne, jak nazywa wymiary racjonalności. Zalicza do nich: - celowość, którą można rozumieć jako zmienną mieszczącą się w pewnym przedziale, w którym daje się uporządkować jako mniej lub więcej - świadomość ograniczeń, gdyż przeciętne jednostki starają się określić, jaki stopień świadomości ograniczeń jest dla nich wygodny - zależy od ich osobowości. Następnie wymieniane są : realizm w ocenie sytuacji, zdolność do niezależnego zachowania ( nienaśladowanie), wrażliwość na skalę wielkości, reagowanie na czas, uczenie się na doświadczeniach, skłonność do irracjonalnych wyborów. Jednostki wybierają pewien typ selektywnej racjonalności i zachowują się zgodnie z nim. Leibensteinowska koncepcja przedsiębiorstw Biorąc pod uwagę koncepcję efektywności i nieefektywności X, teorię racjonalności selektywnej oraz obszarów inercji, zarysowano teorię przedsiębiorstwa. Zakłada ona, że współczesne, duże przedsiębiorstwo jest prowadzone przez najemnych pracowników ( wykonawców). Nie zawsze utożsamiają się oni z interesem właścicieli zwierzchników. Dla wykonawców zwykle typowa jest niechęć do ryzyka. W umowach o pracę przewidziane są zwykle kary za wyniki gorsze o minimalnych; brak natomiast nagród za lepsze. Istnieje zatem niebezpieczeństwo, że wykonawców cechuje nieefektywność X. W takiej sytuacji konieczna jest kontrola i nadzór. W przeciwnym razie pracownicy przestają podejmować uciążliwe zadania i przechodzą na bardziej wygodne pozycje wysiłku. Ustalanie produkcji i cen odbywa się na zasadach racjonalności selektywnej i racjonalności wytorowanej ( powtarzanie decyzji, które poprzednio dały dobre wyniki). Występuje zatem zachowanie nie maksymalizujące. Zachowanie i procedury mogą być zmieniane pod wpływem presji powodowanych przez niepowodzenia. Mniejsze odchylenia mogą się mieścić w granicach obszaru inercji. Uznaje się, że firma nie podejmuje równocześnie wszystkich decyzji, co do ceny, ilości i kosztów. Raczej aktualne warunki działania przedsiębiorstwa, oraz pozycje wysiłku jego członków, wyznaczają koszt jednostkowy koszt plus narzut dają cenę. Ilość produkcji zależy od popytu. Każda zmiana wysiłku prowadzi do powstania pewnego efektu, który wywiera na kogoś wpływ, określany jako szok. Ten, kogo dotyka to najpierw, jest pierwszym odbiorcą szoku. Jeśli mieści się on w jego obszarze inercji, o może go wchłonąć kończy to sprawę; jeśli nie, to postara się go przenieść na kogoś innego aż do ostatecznego (końcowego) odbiorcy szoku. W teorii rozpatruje się zagadnienie równowagi wysiłku przedsiębiorstwa. Dla małego przedsiębiorstwa określone zostały trzy warunki:

15 - wszystkie pozycje wysiłku leżą w granicach przecinających się ze sobą obszarów inercji wszystkich osób i grup - wszystkie pozycje wysiłku leżą w granicach przecinających się ze sobą pozycji obronnych ( sytuacja obawy przed porzuceniem pozycji wysiłku ) - wszystkie szoki mieszczą się w granicach obszarów inercji końcowych odbiorców W odniesieniu do dużego przedsiębiorstwa przyjęto, że decyzyjne grupy określają umowne, zbiorcze wskaźniki efektów pracy ( produkcja, wydajność, koszt, zysk itp.). Osiąganie pewnego przedziału wielkości tych wskaźników nie wymaga decyzji ich zmieniania. Można powiedzieć, że osiągając te wskaźniki, firma znajduje się w stanie równowagi. Posługując się podstawowymi założeniami i kategoriami H. Leibenstien rozpatruje modele konkurencji, monopolu i niedoskonałej konkurencji. Koncepcja obszarów inercji Wysiłek jest zawsze, do pewnego stopnia, wielkością zmienną. Dotyczy to zarówno pracującego u siebie, jak i zatrudnionego u kogoś. H. Leibenstein wyodrębnia w wysiłku cztery fazy wiązka APQT: A wybór działań składających się na wysiłek P tempo wykonania każdego działania na jednostkę czasu Q jakość każdego działania T schemat czasowy rozkład w czasie i czas trwania działania Każde zadanie wymaga doboru wiązki APQT, ustalonej przez technologię lub przełożonego, może też być wybierana przez pracownika. Dobór bodźców skłaniających do efektywnego wyboru jest bardzo ważny, ale i wolny ( swobodny wybór). Możliwość wyboru pozwala ludziom tak interpretować swoje zadania, aby nie wytwarzały nadmiernych stresów. W stabilnej, znanej sytuacji pracownik będzie kojarzył daną wiązkę APQT z użytecznością ( danym stopniem użyteczności). Dokonany przez niego wybór określonej wiązki wyznacza wartość dodawaną do produktu przedsiębiorstwa. Istnieje związek między wysiłkiem i uzyskiwanymi kosztami, czyli użytecznością. Reakcja między użytecznością a wysiłkiem odzwierciedla osobowość jednostki. Istnieje pewien wygodny przedział wysiłku, w którego ramach ludziom nie robi różnicy czy pracują trochę więcej czy trochę mniej. Na poniższym rysunku przedstawiono funkcję użyteczności wysiłku UE U UE W 1 W 0 W 2 W Na krzywej mieszczą się punkty wysiłku W. Ludzie nie postrzegają swego wysiłku bardzo precyzyjnie. Dlatego nieznaczne zwiększenie czy zmniejszenie wysiłku w danym wymiarze nie robi im większej różnicy. Z tego względu celowe jest wprowadzenie pojęcia pozycji wysiłku, która obejmuje zbiór punktów wysiłku; w obrębie tego zbioru jednostka jest gotowa

16 modyfikować swój wysiłek bez istotnej zmiany motywacji. Obszar inercji jest zbiorem takich punktów wysiłku, w których odpowiadające im poziomy użyteczności U nie są sobie równe, ale takie, że z ewentualnym działaniem potrzebnym do przejścia na wyższy poziom użyteczności łączy się koszt ( wysiłek) nie kompensowany przez przyrost użyteczności. Przedział W 1 W 2 jest obszarem inercji. Osobie znajdującej się w pewnym punkcie tego przedziału nie opłaca się przesuwanie do innych punktów, gdyż zmiany użyteczności są niewspółmierne do zmian wysiłku. Transakcje i ich koszty Ostatnio rozwija się kierunek koncentrujący uwagę na transakcjach zawieranych kontraktach i stosunkach przy wymianie. Przedsiębiorstwo rozpatrywane jest jako sieć transakcji kontraktów. Transakcje zawierane są zarówno wewnątrz firmy ( między zwierzchnikami a podwładnymi, między różnymi komórkami organizacyjnymi), jak i otoczeniem ( transakcje rynkowe, transakcje z różnymi organizacjami, agencjami rządowymi itp.). Podstawą transakcji są procesy natury informacyjnej. Stąd, aby transakcje były możliwie korzystne, potrzebna jest dobra informacja a jej zdobycie pociąga za sobą koszty. Mimo starań, niemożliwe jest w praktyce uzyskanie pełnej informacji. Z tego względu kontrakty są niekompletne. Występuje asymetria informacji, strony nie wiedzą wszystkiego o sobie. Niezbędne są też działania obronne zabezpieczające przed ryzykiem. Istotnym zagadnieniem jest negocjowanie umów i dążenie do ich możliwej kompletności pociąga to za sobą koszty. Ważną kategorią są koszty transakcji, obejmujące zarówno koszty pozyskania informacji, jak i zawarcia kontraktów i zabezpieczania się przed ryzykiem, nazywane czasami kosztami utrzymania systemu w ruchu. Rozwija się również system instytucji, których zadaniem jest obniżanie kosztów transakcji. Rozwija się także nowa dziedzina wiedzy zwana ekonomiką kosztów transakcji. Kierunek ten rozpatruje rynek jako zespół instytucji i form organizacyjnych umożliwiających zawieranie transakcji. Przedsiębiorstwo jest również formą organizowania transakcji. W szczegółowych rozważaniach podejmuje się zagadnienia wyboru rodzaju transakcji, partnera itp. Wybór zależy głównie od kosztów na przykład czy kupić na rynku, czy wyprodukować w przedsiębiorstwie? Rozróżnia się transakcje proste np. zakup istniejącego na rynku towaru oraz transakcje wymagające wyspecjalizowanych inwestycji. Zawsze istnieje możliwość wyboru, którego główny, kryterium są koszty. Zakłada się, że koszty transakcji wpływają również na wielkość przedsiębiorstwa, przy czym im większy udział kosztów transakcji wymagających wyspecjalizowanych inwestycji, tym większe prawdopodobieństwo powstawania dużych przedsiębiorstw. Szkoła behawioralna Szkoła behawioralna wyrosła na gruncie nowoczesnej teorii organizacji a jej głównymi przedstawicielami są: H.A.Simon, J.G.March, R.M. Cyert. Jest ona najbardziej radykalną alternatywą tradycyjnej teorii przedsiębiorstwa. Szkoła ta wprowadza oryginalne pojęcia ( np. poziom aspiracji czy luz organizacyjny) i formułuje szereg oryginalnych a zarazem kontrowersyjnych tez. Postuluje ona w szczególności realizm w opisie procesu podejmowania decyzji w przedsiębiorstwie i konieczność uwzględnienia wpływu czynników wewnątrzorganizacyjnych na jego zachowanie, a także odrzuca przyjęte powszechnie w teorii ekonomii założenie, zgodnie, z którym działanie ekonomiczne polega na poszukiwaniu rozwiązań optymalnych. Pozytywne propozycje przedstawicieli teorii behawioralnej odnoszone są przede wszystkim do przedsiębiorstw dużych i wielkich. Firmy tego typu

17 podlegają, ich zdaniem, pewnym prawidłowościom charakterystycznym dla wszelkich organizacji które teoria ekonomii powinna uwzględniać. Krytyka tradycyjnej teorii przedsiębiorstwa. Podstawą do formułowania omawianej koncepcji była krytyczna analiza istniejących teorii. Stwierdzono, że konwencjonalna ( tradycyjna) teoria firmy jest przede wszystkim teorią rynków, która zmierza do wyjaśnienia sposobu alokowania zasobów poprzez system cen. Jest ona normatywna w tym znaczeniu, że postuluje, jak powinna zachowywać się firma, jeśli chce maksymalizować zysk. Na podstawie badań wykazano, że przy podejmowaniu decyzji dotyczących cen i produkcji firmy wcale nie zrównują kosztów krańcowych z utargiem krańcowym. Stosują one raczej pewne podejścia oparte na doświadczeniu. Nie dążą także do maksymalizacji jednego celu, a realizują zwykle pewne ich zbiory. Zachowanie to jest zatem niezgodne z postulowanym przez tradycyjną teorię. Zwrócono także uwagę, że tradycyjna teoria utożsamia w pewnym sensie przedsiębiorstwo z przedsiębiorcą, pomijając fakt istnienia współcześnie dużych jednostek, o złożonych strukturach organizacyjnych, zatrudniających różne grupy pracowników, mające często własne interesy i cele, między którymi mogą występować konflikty. Podejmowanie decyzji w takich organizacjach jest bardziej złożone niż w przypadku jednego, decydującego o wszystkim przedsiębiorcy. Teoria tradycyjna jest, zdaniem twórców teorii behawioralnej, adekwatna jedynie do warunków wysoce konkurencyjnego rynku, gdyż przyjmuje maksymalizację zysku za cel działania przedsiębiorstwa de facto, iż tylko rynek determinuje jego decyzje. We współczesnych warunkach, zwłaszcza w przypadku przedsiębiorstw dużych, takie założenie nie może być podtrzymywane. Aby ustalić, jakie cele są faktycznie realizowane, należy odrzucić przekonanie, że zachowanie przedsiębiorstwa może być wyedukowane z apriorycznie przyjmowanych założeń i badać procesy podejmowania decyzji w rzeczywiście funkcjonujących organizacjach gospodarczych. Przedsiębiorstwo jako koalicja. Szkoła behawioralna odchodzi o koncepcji hierarchicznej struktury organizacyjnej, której cele są identyczne z celami przedsiębiorcy i traktuje przedsiębiorstwo jako specyficzną koalicję członków ( uczestników) o konfliktowych oczekiwaniach. Oczekiwania te trzeba pogodzić, o ile koalicja ma dalej trwać. Członkami koalicji są w szczególności menadżerowie, pracownicy, udziałowcy, dostawcy, dystrybutorzy i konsumenci. Ideę traktowania przedsiębiorstwa jako koalicji zaczerpnięto z tzw. teorii równowagi organizacyjnej, której głównymi przedstawicielami byli H.A.Simon oraz C.I.Barnard. Teoria ta zakłada m.in., że każdy z uczestników danej organizacji otrzymuje od niej zachętę ( np. pracownik pracę, inwestor dochód a klient towar lub usługę) w zamian, za co wnosi do niej pewien wkład ( np. pracowni pracę, inwestor kapitał, klient należność za towar czy usługę), przy czym dany uczestnik będzie należał do organizacji dopóki otrzymywana przezeń zachęt jest równa lub większa wymaganego odeń wkładu. Wobec zmienności warunków działania oraz zmienności innych czynników, nie można określić trwałych granic, ani trwałego składu koalicji. W danym momencie można jednak zidentyfikować jej głównych członków. Jeżeli chodzi o pewne rodzaje decyzji ( np. dotyczące rynków, wyrobów, techniki) można dla względnie długich okresów, określić główne klasy członków koalicji. Dzięki temu, można dla krótkich okresów opracować modele podejmowania decyzji w organizacji, które jedynie w niewielkim stopniu uwzględnia proces zmian koalicji.

18 Aby zrozumieć współczesne podejmowanie decyzji gospodarczych należy przede wszystkim uzupełnić kontekst czynników rynkowych badaniem wewnętrznego funkcjonowania firmy. Chodzi o ustalenie wpływu struktur organizacyjnych oraz aktualnej praktyki na kształtowanie celów i dokonywanie wyborów. Uzasadnieniem takiego podejścia jest fakt, że współczesna firma jest dużą, kompleksową organizacją. Jej główne funkcje są wykonywane przez różne jednostki wymagające koordynacji działań i mające różne interesy. Firma produkuje zwykle wiele wyrobów oraz kupuje i sprzedaje na wielu różnych rynkach. Otoczenie firmy składa się w większości z innych firm i porównywalnych cechach. W otoczeniu i wewnątrz firmy są generowane informacje. Są one wewnątrz firmy obrabiane ( selekcjonowane, wartościowane, grupowane) a następnie przetwarzane w decyzje. Podejmowane przez firmy decyzje są wynikiem pewnych procesów określonej sekwencji zachowań. Na procesy te mają wpływ istniejące wewnątrz przedsiębiorstwa grupy. Podobnie jest z wartościowaniem wyników i ich oceną. Nowoczesne przedsiębiorstwo ma pewien wpływ na rynek i może go w określonym zakresie kształtować. Robi to poprzez odpowiednie działania podejmowane w wyniku dokonanych wyborów decyzji. Wewnętrzne procesy decyzyjne mają zatem wpływ na sytuację zewnętrzną. Problemu tego nie byłoby, gdyby rynek całkowicie wyznaczał ekonomiczne zachowanie się firmy jednak tak nie jest. Przedsiębiorstwo ujmowane jest jako koalicja koalicji, mających zróżnicowane cele i często sprzeczne interesy. W takim układzie niezbędne jest rozwiązywanie wewnętrznych konfliktów, które muszą występować przy ustalaniu wspólnych celów dla każdej firmy. Następuje to w procesach przetargów i uczenia się. Zgodność działań z tymi celami jest kupowana za wypłaty ( płace, dywidendy) i pomocnicze płatności ( nagrody, ekstra wypłaty, korzystnie z firmowego samochodu, prestiż i inne) dokonywane przez przedsiębiorstwo oraz przez system wewnętrznej kontroli i informacji. Przyjmuje się zatem, że większość członków koalicji nie przejawia większego zainteresowania celami działalności firmy oraz ich realizacją pod warunkiem, że otrzymują zadowalające płatności. Pasywność większości członków koalicji nie wyklucza potencjalnych konfliktów ( np. między naczelnym kierownictwem a kierownictwem wydziałów czy między wydziałami). Przy rozwiązywaniu tych konfliktów również możliwe jest wykorzystanie płatności. Praktyka wskazuje, że menadżerowie współczesnych korporacji mogą kupować niemieszanie się akcjonariuszy, pracowników, odpowiednio za to płacąc. Istnienie pomocniczych płatności było milcząco zakładane w tradycyjnej teorii firmy, gdyż przedsiębiorca kupował neutralizację ( niewtrącanie się) grup interesów, płacą odpowiednio wysokie płace i dywidendy, spłacając wierzycieli, zadowalając odbiorców itp. Cele działalności przedsiębiorstwa. Badania empiryczne, według behawiorystów, prowadzą do wniosku, że przedsiębiorstwa realizują różne cele. Na podstawie obserwacji rzeczywistości można przyjąć, że głównymi celami przedsiębiorstwa są najczęściej: - produkcja ( cele produkcji dotyczą wydziałów produkcyjnych. Obejmują one ilości poszczególnych wyrobów i terminy wykonania. W interesie firmy jest dostosowanie produkcji do wymagań odbiorców. W interesie wydziałów leży, aby ilości produkcji zapewniały utrzymanie zatrudnienia, aby w możliwie w pełni były wykorzystywane urządzenia, aby serie produkcyjne były możliwie jak najdłuższe, co pozwala unikać kosztów przestawiania produkcji i zakłóceń w pracy. Możliwe są konflikty interesów wydziałów z interesem przedsiębiorstwa w zakresie dostosowywania produkcji do zamówień, utrzymywania stałego poziomu produkcji mimo okresowych wahań zamówień. )

19 - zapasy ( dotyczy ilości materiałów do produkcji oraz ilości wyrobów gotowych. W interesie wydziałów produkcji leży utrzymanie zapasów zapewniających ciągłość produkcji; w interesie działów sprzedaży leży utrzymanie zapasów wyrobów gotowych umożliwiających szybkie realizowanie napływających zamówień odbiorców. Interesy te kolidują z interesami kierownika finansów, gdyż utrzymywanie zapasów kosztuje, a jednocześnie wiąże bezproduktywnie kapitał ). - sprzedaż ( cele sprzedaży mogą być określane w kategoriach wartości i ilości. Możliwe konflikty z działem finansowym większa sprzedaż po niższych cenach i przy niższych zyskach wydziałami produkcji, gdy zmienna jest liczb zamówień itp. ) - udziały w rynku ( udział w rynku odzwierciedla pozycję firmy na rynkach w stosunku do konkurentów. Przy realizacji tego celu mogą występować konflikty podobne do powstających przy celu sprzedaży ) - zysk ( cel ten jest konieczny dla trwałego istnienia firmy, gdyż trzeba płacić dywidendy tworzyć fundusze rozwojowe. Zysk jest też miernikiem osiągnięć firmy. W pewnym stopniu wszyscy menadżerowie są zainteresowani zyskiem, w większości jednak przypadków mogą oni być skłonni poświęcać zysk dla osiągnięcia innych celów. Na przykład, utrzymywanie nadmiernego zatrudnienia, dopuszczanie do nadmiernych kosztów pośrednich, o pozwala unikać nieprzyjemnych decyzji lub dodatkowego wysiłku. Cele te powstają jako rezultat nacisku wywieranego przez różnego rodzaju członków koalicji. Ponieważ układ sił wewnątrz koalicji jest różny w różnych przedsiębiorstwach, a ponadto zmienny w czasie, różne cele przedsiębiorstwa są forsowane z różnym natężeniem, przy czym możliwe są nawet różnice w samym zestawie celów. Gradacja celów i ich konkretny wyraz kształtują się w procesie podejmowania decyzji. Ze względu na niejednakowy udział poszczególnych członków koalicji w decyzjach oraz ich niejednakowy dostęp do informacji jedne grupy członków koalicji mają większy wpływ na cele niż inne. Największy wpływ mają oczywiście ci, którzy są najgłębiej wciągnięci w sprawy firmy i którzy na co dzień nią kierują, tzn. czołowi menadżerowie. Zysk, w świetle omawianej teorii, należy zawsze do głównych celów przedsiębiorstwa. Odzwierciedla on bowiem nacisk ze strony większości uczestników koalicji, a przede wszystkim ze strony udziałowców ( gdyż o zysku zależą dywidendy oraz rynkowa wartość udziałów), czołowych menadżerów ( dla których zysk jest podstawowym wyznacznikiem osiągnięć i źródłem finansowania ekspansji), kredytodawców oraz tych części przedsiębiorstwa, które liczą na inwestycje. Uznaje się, że rzeczywiste cele firmy nie mogą być opisane w kategoriach ustalania wspólnej preferencji koalicji. Badania celów organizacji sugerują, że osiągana zgoda ( porozumienie) jest zwykle uzgodnieniem bardzo ogólnym i niejasnym. Takie uzgodnienie uznaje się za niewątpliwie ważne dla dokonywania wyborów wewnątrz organizacji, są one jednak dalekie od zakładanego zwykle jasnego ustalenia preferencji. Badania sugerują dalej, że poza tymi ogólnymi uzgodnieniami istnieje znaczna niezgodność i niepewność na temat celów odcinkowych. Okazuje się, że organizacje dążą w tym samym czasie do osiągania różnych, często rozbieżnych celów. Badania wskazują też, że większość celów organizacji przyjmuje raczej formę poziomu aspiracji niż imperatywnego ustalenia maksymalizować czy minimalizować oraz, że poziom aspiracji zmienia się stosownie do doświadczenia. Ponieważ istnienie nie rozwiązanego konfliktu jest wyraźną cechą organizacji, niezwykle trudno jest zbudować użyteczną, pozytywną teorię podejmowania w niej decyzji, jeżeli kładzie się nacisk na wewnętrzną spójność celów. Z tego względu ostatnio formułowane teorie opisują cele organizacji jako wynik ciągłego procesu przetargu i uczenia się. Taki zaś proces niekonieczne tworzy wspólne cele. W procesach formowania celów można rozróżnić pewne warstwy działań. Jako zasadniczy wymienia się proces przetargu, w którym są ustalane składy i ogólne warunki koalicji. Istotnym zagadnieniem w tym procesie jest

20 manipulowanie pomocniczymi płatnościami. Są one oferowane i dokonywane w różnych formach: pieniężnych, traktowania ludzi, władzy, polityki organizacji itd. Uznaje się, że pomocnicze płatności nie spełniają wymagań nieograniczonej transferowalności, a użyteczność poszczególnych płatności jest różna dla różnych grup. W skład koalicji wchodzą zarówno jednostki aktywne, jak i pasywne. Druga warstwa dotyczy określania celów. Są one kształtowane w przetargu aktywnej grupy; grupa pasywna akceptuje je ( godzi się na nie i nie przeciwdziała) w zamian za otrzymane płatności. Znaczna część pomocniczych płatności dla aktywnej grupy ma formę zobowiązań politycznych ( prestiż, pozycja, władza). Zobowiązania te są ważną częścią metod formowania koalicji. W wyniku przetargu generowane są dwa zbiory celów: - cele kwalitatywne - cele kwantytatywne Pierwsze nie mają operacyjnej zwartości, czyli nie wymagają podejmowania konkretnych działań. Mogą też mieć formę stwierdzeń typu: firma będzie produkować wyłącznie dobra wysokiej jakości, firma specjalizuje się w produkcji określonych wyrobów itp. Takie ogólne, hasłowe stwierdzenia pozwalają wierzyć kierownikom, że mają oni swój udział w realizacji wspólnie uzgodnionych celów. Zmniejsza to napięcia konfliktowe. Firmie niezbędne są również cele kwantytatywne, które można przełożyć na szczegółowe kierunki działania i zadania operacyjne ( cele produkcji, sprzedaży, udziału, zysku, zapasu). System kontroli. Proces przetargu trwa ciągle, prowadząc do powstania zbiorów zobowiązań. Cele firmy są jednak bardziej stabilne niż sugeruje przetargowy model ich tworzenia. Członkowie koalicji są niewątpliwie motywowani do działań zgodnych z umowami, jak też do wzajemnej kontroli. W tym celu są tworzone pewne wspólne systemy kontrolne, poprzez które możliwe jest także wymuszanie uzgodnionych działań. Jednym z takich wspólnych systemów kontroli jest budżet danej jednostki. Stanowi on wyraźne sprecyzowanie uprzednio uzgodnionych ustaleń i zobowiązań, obejmuje zarówno stronę efektów ( przyjęte do wykonania zadania), jak i nakładów. Wiążą się z nimi także określone korzyści oraz kary w przypadku nie wywiązywania się w obowiązków. Mimo, że budżet jest uważany zwykle jako asymetryczne urządzenie kontrolne, jest to środek kontroli. Z tego względu budżety mają tendencję do samopotwierdzania się ustalone, są zwykle realizowane. Drugim wspólnym systemem kontroli jest alokacja ( podział) funkcji. Określając zakresy odpowiedzialności i uprawnień, ustala się także granice swobody działania jednostek i grup. Poza tymi granicami działania ich są ograniczone. Jednocześnie jednak ogranicza się działania wszystkich pozostałych członków koalicji w obszarach ustalonych dla poszczególnych i grup. Podobnie, jak alokacja zasobów przez budżet, również alokacja odpowiedzialności i uprawnień jest w dużym stopniu samopotwierdzająca się. W istniejących organizacjach wiele z obowiązujących uzgodnień przyjmuje się jako stałe np. podziały organizacyjne, zasady budżetowania; eliminuje to potrzebę nowych uzgodnień i ogranicza pole przetargu. Ponadto wyniki poprzednich przetargów stanowią zwykle podstawę bieżących. Poprzednie budżety określają wyjściowe wielkości do nowych; dokonane alokacje funkcji są podstawą alokacji bieżących i przyszłych. W ustabilizowanych warunkach aktualne umowy koalicji stają się zinstytucjonalizowane w prawie stałe urządzenia kontrolne. Następujące, istotne zmiany warunków mogą i z reguły prowadzą do zmian układów koalicji, zmian celów oraz zmian systemów kontroli. Jeżeli chodzi o bieżące dostosowania, to dotyczą one zwykle zmian celów kwantytatywnych i są uzgadniane między członkami koalicji.