Społeczne reprezentacje polityki. Cezary Trutkowski

Transkrypt

1 Społeczne reprezentacje polityki Cezary Trutkowski

2 ! " # $ OPEN SOCIETY INSTITUTE Open Society Institute Higher Education Support Program Nádor u. 11 H-1051 Budapest Hungary This research report was made possible with a grant from the Research Support Scheme of the Open Society Support Foundation. Research Support Scheme Bartolomějská 11 %%%" The digitization and conversion of the report to PDF was completed by Virtus. Virtus &' (%%%"( The information published in this work is the sole responsibility of the author and should not be construed as representing the views of the Open Society Institute. The Open Society Institute takes no responsibility for the accuracy and correctness of this work. Any comments related to the contents of this work should be directed to the author. All rights reserved. No part of this work may be reproduced, in any form or by any means without permission in writing from the author.

3 Contents 1. Badania opinii a teoria społecznych reprezentacji ) * W stronę socjologii społecznej + 2. Badanie społecznych reprezentacji polityki * 2.1. Ideał i Pragmatyka dwie wizje polityki., Działalność publiczna pomiędzy polityką a społecznikostwem Ideał czyli wizja normatywna Reguły politycznej działalności -, - - *.) *- - * " ) *, - * *( Reguły politycznej działalności */ Wizja boleśnie realna,/ - -.)0 ) (% ( Spektakl według polityków ( Spektakl według wyborców (, " "/ ( ( * , " )) /4 3. Społeczna rzeczywistość reprezentacji 4* 5 4/ )7 ) - Ankieta wypełniana przez polityków., Ankieta wypełniana przez wyborców. ( Klucz kodowy analiza zawartości audycji wyborczych " )33 %

4 1 1. Badania opinii a teoria społecznych reprezentacji 1. Badania opinii a teoria społecznych reprezentacji... Ci, którzy próbują studiować opinię publiczną są tak bardzo przywiązani do swoich technik i tak bardzo zajęci ich ulepszaniem, że odkładają na bok pytanie podstawowe, czy ich techniki są odpowiednie do studiowania tego, co badacze ci tak bardzo pragną poznać (Blumer, 1984; str. 534) Problemem podstawowym w badaniach zachowań kolektywnych ciągle pozostaje przedmiot badania. Wciąż bowiem nie jest do końca ustalone, czym jest opinia publiczna, brakuje jasnego określenia ram pojęciowych terminu zachowania masowe, czy też zachowania kolektywne. Problem ten nie jest oczywiście nowy: był on obecny w rozważaniach socjologów od chwili powołania do życia socjologii lecz z biegiem czasu został do pewnego stopnia zapomniany - i choć nadal socjologowie zdają sobie sprawę z jego istnienia to jednak, jak dotąd, nikt nie podjął próby jego rozwiązania - działania takie musiałyby bowiem wiązać się ze zmianą fundamentalnych założeń tej dziedziny socjologii. Moim celem będzie tu przedstawienie powodów dla których włączenie jakościowych metod badawczych i stosowanie triangulacji w warsztacie socjologa jest konieczne aby socjologia mogła się rozwijać i aby badanie zachowań kolektywnych było sensowne. Problem podejścia do badania zjawisk masowych, jak już wspomniałem był obecny w myśli socjologicznej od czasu pojawienia się tej nowej dyscypliny. Z jednej strony jej ojcowie uważali, iż nie jest możliwe studiowanie społeczeństwa poprzez studiowanie jego części składowych, poprzez skupienie się badacza na jednostkach (Comte, 1957), z drugiej zaś, ich przeciwnicy podkreślali, iż prawa dotyczące zjawisk społecznych są i mogą być tylko prawami działań i uczuć, jakich doznają istoty ludzkie, połączone razem w stanie społecznym (...) Istoty ludzkie w społeczeństwie nie mają innych własności poza tymi, jakie wypływają z praw natury dotyczących indywidualnego człowieka i jakie można sprowadzić do nich (Mill, 1962, s. 598). Ten drugi pogląd bardzo szybko został określony mianem redukcjonizmu i przez wiele lat w socjologii trwał spór o legitymację redukcjonistycznego podejścia do badań zjawisk społecznych. Emile Durkheim postulował rozłączenie zjawisk kolektywnych i zjawisk indywidualnych: socjologia, jak twierdził powinna zajmować się pierwszymi, drugie zaś stanowić powinny przedmiot zainteresowania psychologii. Jako alternatywę dla wyjaśniania praw rządzących zbiorowością poprzez odwoływanie się do właściwości jednostek Durkheim zaproponował koncepcję reprezentacji kolektywnych. Przyznawał on, iż reprezentacje rzeczywistości istnieją zarówno w jednostce (wtedy mówimy o reprezentacjach indywidualnych), jak i w społeczeństwie. Socjologia powinna zajmować się wyłącznie tymi ostatnimi pozostawiając badanie reprezentacji indywidualnych psychologii. Twierdził on, iż musimy wyjaśniać zjawiska będące produktem całości przez własności dla całości charakterystyczne, złożoność przez złożoność, fakty społeczne przez społeczeństwo, fakty witalne i umysłowe przez sui generis kombinację, której są wynikiem (1953, str. 29). Według Durkheima reprezentacje odróżnialne ze względu na określone cechy od wszystkich innych fenomenów mogą stanowić zarówno przyczynę zjawisk, jak i same być ich skutkiem. To one detreminują sposób widzenia świata a tym samym sposób jego oceny i reakcji wobec niego; świat jest dla nas takim, jaką jest nasza jego re-prezentacja i w tym znaczeniu badanie jednostki jest nierozdzielne od badania jej świata (Durkheim, 1982). Reprezentacja nie jest stanem chwilowym, efektem czynników działających w danym miejscu i czasie - utrzymuje się ona poza momentem jej bezpośredniej ewokacji i posiada zdolności do uniezależniania się od jednostki. Reprezentacje kolektywne są zewnętrzne w stosunku do indywidualnych umysłów, co oznacza, że nie wywodzą się z nich jako takich ale z ich połączenia (...) Bez wątpienia każda jednostka posiada część, ale całości znaleźć w żadnej nie podobna (str.26). Reprezentacje kolektywne powstają zatem z połączenia umysłów jednostek wchodzących w skład społeczeństwa. Nie wywodzą się one jednak bezpośrednio z natury tak połączonych elementów, lecz stanowią nową jakość: powstałe, niejako omijają jednostki i zaczynają żyć własnym życiem, stają się częściowo niezależnymi bytami ze swoim własnym sposobem egzystencji (Durkheim, 1953; str. 31). Ich istnienie przestaje być zależne od ich nosicieli - nabierają one cech bytów autonomicznych będących w stanie inter-reagować i wywierać

5 2 1. Badania opinii a teoria społecznych reprezentacji wpływ na jednostki i w tym sensie właśnie stają się faktami społecznym (Durkheim, 1968). Ich niezależność jest jednak, jak podkreśla Durkheim, tylko relatywna - sam sposób ich powstawania i siły je podtrzymujące wiążą je z połączonymi (a nie odosobnionymi) umysłami jednostek: niezależność, względna zewnętrzność faktów społecznych od jednostek jest jeszcze łatwiej zauważalna niż [niezależność] faktów umysłowych od komórek mózgowych, jako że te pierwsze, a przynajmniej te najważniejsze z nich, noszą widoczne znaki swych źródeł (str. 25). To właśnie połączenie umysłów stanowi uniwersum reprezentacji i podłoże społeczeństwa: reprezentacje tworzące system życia społecznego powstają z relacji tak połączonych jednostek lub grup drugiego rzędu znajdujących się pomiędzy jednostkami a społeczeństwem (str.24). W tym właśnie sensie żadna jednostka nie posiada ich w całości a jedynie ich części. Można natomiast mówić o posiadaniu ich przez społeczeństwo: język, wierzenia religijne, zasady moralne, legendy są tu doskonałymi przykładami. Sposób pojmowania zjawisk społecznych zaproponowany przez Durkheima, jego koncepcja reprezentacji kolektywnych, wyklucza możliwość badania tych zjawisk bezpośrednio na poziomie jednostkowym: postawy, czy reprezentacje indywidualne należą do innego porządku - terminy te bez wątpienia znajdują miejsce w słowniku psychologa lecz socjolog powinien o nich zapomnieć. Oczywiście nic zbiorowego nie powstanie, jeśli nie będą dane świadomości jednostkowe, ale ten konieczny warunek nie jest warunkiem wystarczającym. Potrzeba jeszcze aby świadomości były skojarzone, połączone i to połączone w określony sposób. (...) Z tego właśnie połączenia wynika życie społeczne i, tym samym, tylko połączenie je tłumaczy. Skupiając się, przenikając wzajemnie, łącząc dusze indywidualne wydają na świat istotę psychiczną, być może, lecz będącą indywidualnością psychiczną swego rodzaju. A więc w naturze tej indywidualności, nie zaś w naturze jednostek składowych, trzeba szukać bezpośrednich i decydujących przyczyn tych faktów, jakie się tu wytwarzają (Durkheim, 1968, str. 138). Spór o redukcjonizm zakończył się w sposób dość dziwny: z jednej strony bowiem socjologowie redukcjonizm potępiają, i za Durkheimem wskazują na konieczność badania faktów społecznych z drugiej zaś ci sami socjologowie redukcjonizm uprawiają sprowadzając opinię publiczną do sumy wskazań dokonanych przez jednostki na skalach kwestionariusza. Pomimo zrozumienia i paradygmatycznej akceptacji postulaty ojca dyscypliny okazały się być trudne do wykorzystania w praktyce badawczej. Problemem socjologii była bowiem (i jest nadal) nie tyle teoretyczna eksplikacja założeń, ile empiryczne ich zastosowanie. Badacze społeczni wyrzekli się redukcjonizmu na gruncie teoretycznym lecz, przynajmniej ci z nich, którzy zajmują się zachowaniami kolektywnymi, w większości skupili się na empirycznej analizie postaw. Fakt ten, który jak przyznaje wielu socjologów stanowi raczej ułomność dyscypliny niż jej zaletę, w zasadniczy sposób kłócić się musi z teorią socjologiczną. Przedmiotem badań socjologicznych najczęściej nie są obecnie reprezentacje kolektywne, czy jakieś inne fenomena zbiorowe, ale przede wszystkim wartości, postawy, potrzeby i im podobne twory zamieszkujące w głowach obywateli naszego kraju (Sułek, 1986, str. 121) a więc cechy jednostek, a nie mniejszych, czy większych grup, których część one stanowią. Tymczasem, jak wskazywał Rom Harre coś może być społeczne ponieważ jest dystrybutywnie uświadamiane sobie przez członków grupy, czyli każdy jej uczestnik posiada to ale to, które każdy uczestnik posiada jest takie samo, jak to każdego innego pojedynczego (individual) uczestnika. Ale też coś może być społeczne ponieważ jest w grupie uświadamiane kolektywnie. Na przykład każdy uczestnik grupy może posiadać część tego, co jest wymagane, ale to nie urzeczywistnia się dopóty, dopóki grupa się nie zbierze, nie zacznie się komunikować, rozdzielać role, ustalać stosunki itd. W pierwszym znaczeniu słowa społeczny odpowiednie procesy mogą być analizowane na poziomie jednostkowym, ale nie w drugim jego znaczeniu (1985, str.138). Z pierwszym znaczeniem słowa społeczny mamy do czynienia w przypadku większości socjologicznych badań ankietowych, z drugim zaś spotykamy się w niektórych rozważaniach

6 3 1. Badania opinii a teoria społecznych reprezentacji teoretycznych. Efektem pierwszego jest wykorzystanie w socjologii teorii postaw, efektem drugiego powinno być wykorzystanie teorii społecznych reprezentacji. Socjologia zindywidualizowana W swoim przeglądzie badań nad postawami i opiniami zamieszczonym w Annual Review of Psychology w 1963 roku Serge Moscovici pisał: Jako recenzent całkowicie zgadzam się z opinią Albiga dotyczącą ostatnich 20 lat badań nad opiniami. Wyrafinowanie metodologiczne zostało połączone z atrofią rozważań teoretycznych. Mamy do czynienia z niezliczonymi opisami, lecz prób konceptualizacji jest bardzo niewiele. Można oczywiście nadal tak postępować ale nie można oczekiwać, iż przyniesie to jakąkolwiek korzyść psychologii społecznej. W obecnym stanie rzeczy badania opinii publicznej zdają się być jedną ze ślepych uliczek naszej dyscypliny. Korzyść z nich może odnieść jedynie socjologia [! - C.T] oraz nauki polityczne. Stwierdzenia te bez wątpienia zaszokują wielu ludzi i jednocześnie nie odniosą przy tym żadnego skutku, tym niemniej musiały zostać opublikowane (Moscovici, 1963, str. 236). Dziś po z górą trzydziestu latach należy uznać, że sprowadzenie badań nad zachowaniami masowymi do badań opinii publicznej jest również wprowadzeniem socjologii w ślepą uliczkę. Socjologia bowiem w znacznym stopniu przejęła od psychologii społecznej koncepcję postaw i w oparciu o nią właśnie prowadzone są dzisiaj badania opinii publicznej 1. Pojęcie postawy zostało wprowadzone do słownika psychologii pod koniec XIX stulecia i z biegiem lat stało się podstawowym pojęciem nauk społecznych. Już od samego początku swego istnienia w świadomości socjologów i psychologów postawy były różnie rozumiane przez przedstawicieli tych dwóch dyscyplin - pozwolę sobie w tym miejscu przytoczyć przypis umieszczony przez Durkheima w jego eseju Individual and collective representations (1898): gdy używamy terminu psychologia jako takiego rozumiemy przez niego psychologię indywidualną, i dla ścisłości w dyskusji przydatnym będzie ograniczenie tego terminu do takiego właśnie rozumienia. Psychologia kolektywna to socjologia, po prostu - i dlaczego mielibyśmy nie używać wyłącznie tego drugiego terminu? Z drugiej strony termin psychologia zawsze stanowił desygnat nauki zajmującej się mentalnością indywidualną - i dlaczegóż nie ograniczyć tego terminu do takiego rozumienia właśnie? W ten sposób unikniemy wielu nieporozumień. Otóż, z jednej strony były one konceptualizowane jako indywidualne odpowiedniki wartości społecznych (Thomas & Znaniecki, 1918) z drugiej zaś termin ten rozumiany był jako odzwierciedlenie jednostkowych wierzeń, potrzeb, uczuć, czy też, jako jednostkowy, psychiczny stan gotowości do odpowiedzi określoną akcją na określone bodźce zewnętrzne (Allport, 1935). Indywidualistyczne pojmowanie postaw za sprawą wpływowego artykułu Gordona Allporta rozprzestrzeniło się poza granice psychologii i jest w naukach społecznych milcząco przyjmowanym założeniem wyjściowym: dla Allporta, Campbella, Fisbeina i wielu innych psychologów społecznych postawa jest zasadniczym, bardziej lub mniej stałym psychologicznym stanem jednostki, podczas gdy Thomas i Znaniecki traktują postawę przede wszystkim jako odzwierciedlenie w jednostce świata społecznego (Jaspars & Fraser, 1984, str. 115). L.L. Bernard dokonując w roku 1930 przeglądu zastosowań pojęcia postaw w pracach socjologicznych stwierdził, iż: postawy społeczne są to postawy indywidualne wyrażane w stosunku do obiektów społecznych. Postawy kolektywne są to postawy indywidualne, które na skutek silnych wzajemnych oddziaływań w kontakcie kolektywnym ulegają standaryzacji i uniformizacji w ramach grupy 2. Kolektywność, czy też społeczność była tu zatem rozumiana addytywnie: wystarczy aby jakiś fakt był rozprzestrzeniony aby go można uznać za społeczny - suma części równa się całości. 1 Należy wyraźnie podkreślić, iż uwagi te z oczywistych powodów nie dotyczą badań preferencji wyborczych, czy też jakichkolwiek innych badań mających na celu ustalenie stanu faktycznego (np. stanu posiadania - jak w badaniach konsumenckich). Przez badania społeczne rozumiem tu te badania, dzięki którym socjologowie próbują znaleźć odpowiedź na pytanie o przyczyny zachowań, poszukują odpowiedzi na pytania typu dlaczego, a nie ile, czy też kto?. 2 cytat za: Allport, G.W., (1935) str. 803

7 4 1. Badania opinii a teoria społecznych reprezentacji Allport w pierwszym Handbook of Social Psychology (1935) podjął próbę usystematyzowania pojęcia postawy - przedstawił on szesnaście różnych definicji tego terminu (pojawiły się tam m.in. definicje J.J. Morgana, W.I. Thomasa i F. Znanieckiego i D.D. Droby), przy czym definicje te wskazywały na krańcowo odmienne źródła postaw. Dla jednych autorów postawy stanowiły immanentną cechę psychiki jednostki (Morgan, Droba) zaś dla innych, jak już wspomniałem były jedynie indywidualnymi odpowiednikami wartości społecznych (Thomas i Znaniecki). Allport podsumowując przytoczone przez siebie definicje postaw pominął wszelkie ich aspekty społeczne i stwierdził, iż w ten, czy w inny sposób cechą podstawową postawy jest przygotowanie lub gotowość do reakcji (str. 805, podkr. w oryginale). Zaprezentowana przez Allporta własna, indywidualistyczna definicja postaw brzmiała następująco: Postawa jest umysłowym i nerwowym stanem gotowości, ukształtowanym przez doświadczenie, wywierającym bezpośredni lub dynamiczny wpływ na reakcje jednostki względem wszystkich obiektów i sytuacji z którymi pozostaje w kontakcie (str. 810). To właśnie podsumowanie wyznaczyło sposób używania terminu postaw w psychologii społecznej. Jak stwierdzili Jaspars i Fraser (1984), nie dość, że Allport przecenił możliwość znalezienia wspólnych cech prezentowanych definicji to na domiar złego przedstawiona przez niego definicja postaw została pozbawiona wszelkich komponentów społecznych. Jak podkreśla Farr (1996) to właśnie Allport jest głównie odpowiedzialny za indywidualizację pojęcia postawy, a co się z tym wiąże za psychologizację psychologii społecznej. Zgodnie z prezentowaną przez niego opinią Thomas i Znaniecki wykorzystywali postawy do opisu różnic między-grupowych, podczas gdy psychologowie podążając za przykładem Allporta zaczęli wykorzystywać teorię postaw do wypowiadania się o różnicach między-jednostkowych traktując różnice między-grupowe jako funkcję różnic indywidualnych. W pierwszym podręczniku psychologii społecznej brat Gordona Flloyd Allport (1924) stwierdził, iż nie ma czegoś takiego, jak psychologia grup, która zasadniczo i całkowicie nie byłaby psychologią jednostek. Psychologia społeczna nie powinna być przeciwstawiana psychologii jednostki; stanowi ona część psychologii jednostki, której zachowanie bada w relacji do fragmentu jej otoczenia obejmującego jej współtowarzyszy (...) psychologia we wszystkich swoich dziedzinach jest psychologią jednostki (str. 4). Takie indywidualistyczne rozumienie postaw zostało przejęte przez socjologię - także przez socjologię polską. Widoczne jest to w sposobie definiowania postaw zaproponowanym przez Stefana Nowaka, dla którego postawą pewnego człowieka wobec pewnego przedmiotu jest ogół względnie trwałych dyspozycji do oceniania tego przedmiotu i emocjonalnego nań reagowania oraz ewentualnie towarzyszących tym emocjonalnie-oceniającym dyspozycjom względnie trwałych przekonań o naturze i własnościach tego przedmiotu i względnie trwałych dyspozycji do zachowania się wobec tego przedmiotu (1973, str.23). Definicji tej z pewnością nie powstydziłby się żaden psycholog. Należy uznać, iż wykorzystanie zindywidualizowanej teorii postaw w badaniach zjawisk masowych siłą rzeczy redukuje kolektywny charakter tych zjawisk, sprowadza je do ich agregatowego ujęcia w badaniach sondażowych, powoduje traktowanie opinii publicznej jako dystrybucji opinii jednostkowych a nie jako wytworu grup społecznych i pomija procesy tworzenia się tych opinii. Na czym zatem polega społeczny charakter przedmiotu badania socjologicznego? Czym w takim razie różni się socjologia od psychologii jeśli obydwie te nauki (przynajmniej w wymiarze badania zachowań kolektywnych) jako swój podstawowy przedmiot zainteresowań przyjmują postawy jednostek? Wraz z rozwojem technik statystycznych ich badanie stało się bowiem bardzo wygodnym sposobem poszukiwania szybkich i prostych odpowiedzi na pytania o dystrybutywny kształt zjawisk, poszukiwania praw i generalizacji ilościowych: twardych i mierzalnych. Tymczasem psychologia społeczna [i socjologia - C.T.] powinna uświadomić sobie raz na zawsze, że - w przeciwieństwie do nauk fizycznych - prawa ilościowe nie są jej celem, lecz co najwyżej wstępnym, niedokładnym i powierzchownym sposobem podejścia do badania jej rzeczywistych związków przyczynowych (Znaniecki, 1991).

8 5 1. Badania opinii a teoria społecznych reprezentacji Socjologowie badający opinię publiczną wykorzystują właśnie prawa ilościowe. Z jednej strony zakładają oni bowiem istnienie opinii publicznej jako bytu samego w sobie, jako bytu niezależnego, traktują ją niemal tak samo, jak rzecz materialną, którą można zmierzyć, zważyć i opisać, z drugiej zaś przyjmują, że opinia publiczna, opinia społeczna to po prostu suma opinii indywidualnych członków badanej zbiorowości. Postępując tak pozostają w zgodzie z przekonaniem psychologa Flloyda Allporta, który twierdził, iż termin opinia publiczna oznacza sytuacją multiindywidualną w której jednostki wypowiadają się, bądź są proszone o wypowiedź... (1937, str.23). Reprezentatywność sondaży (w sensie losowym) zakłada, że każda jednostka ma jednakową szansę znalezienia się w badanej zbiorowości - próbie, a więc, ze względu na cel prowadzenia badań, zakłada tym samym, iż opinia każdej jednostki znaczy tyle samo dla działań grup ludzi. Przekonanie to może być prawdziwe (choć często nie jest) w przypadku pytania o deklaracje wyborcze, gdzie każda jednostka dysponuje jednym głosem, lecz z pewnością prawdziwe nie jest, gdy przedmiotem zainteresowań socjologa są jakiekolwiek procesy społeczne, gdzie reprezentatywność nie uwzględnia faktu istnienia przywódców opinii (Katz&Lazarsfeld, 1955), czy aktywnych jednostek będących w stanie zmienić poprzez swoją działalność świadomość ludzką (Moscovici, 1985, 1991). Pragnę w tym miejscu wyrazić przekonanie, że koncepcja postawy nie nadaje się do badania zachowań masowych, do opisu i wyjaśniania zjawisk społecznych. Nie jest jednak moim celem zabranie głosu w jałowym sporze pomiędzy wyznawcami metod ilościowych a orędownikami metod jakościowych - o przyczynienie się do zwycięstwa perspektywy kolektywistycznej w walce z perspektywą indywidualistyczną, ale o wyznaczenie odpowiedniego miejsca i odpowiednich zjawisk dla każdej z tych perspektyw. Gdy mówimy o zjawiskach masowych, fenomenach kolektywnych to powinniśmy je oceniać z odpowiedniej, tj. kolektywnej perspektywy. Tymczasem to właśnie z badań ankietowych w dalszym ciągu czerpią socjologowie istotną część swej wiedzy o społeczeństwie (...) o opiniach społeczeństwa w sprawach podstawowych i aktualnych (Sułek, 1989; str. 24). Postaw nie powinniśmy poszukiwać w społeczeństwie lecz starać się je odkrywać w jednostkach i na poziomie jednostkowym je analizować. W jednostce możemy co prawda odnaleźć składniki bytów społecznych ale nigdy nie odnajdziemy ich w całości - podobnie jak mowa, język jest atrybutem społeczeństwa, a nie atrybutem jednostek (Krzemiński, 1992). Właśnie dlatego, że byty te są społeczne, a więc społecznie (kolektywnie) tworzone, podzielane, zmieniane itd. powinniśmy poszukiwać ich i badać je na poziomie społecznym a nie jednostkowym. Postulat ten, nawet jeśli przyjęty, może napotkać na poważne problemy w realizacji. Jak bowiem badać zjawiska grupowe zachowując ich charakter? Czy odejście od metody ankietowej i wykorzystanie innych metod znanych w socjologii może rozwiązać ten problem? Na ile, jeśli w ogóle zastosowanie tzw. jakościowych technik badawczych przybliżyć nas może do uchwycenia natury procesów kolektywnych i jakie uzasadnienie jesteśmy w stanie podać dla ich stosowania? Indywidualistyczne traktowanie zjawisk kolektywnych właśnie dlatego tak bardzo rozpowszechniło się w socjologii, iż zjawiska takie łatwo jest badać (gdy przyjmiemy, iż badanie jednostek jest tu właściwym podejściem). Jak twierdzi Mirosława Marody, z czym bym się zgodził wybór między ankietą a wywiadem jest często traktowany jako rozstrzygnięcie li tylko techniczne (...) zapominamy zazwyczaj, że między przedmiotem i narzędziem badania istnieje ścisła współzależność (1990, str. 233). Wybór, o którym mówi Marody jest często dokonywany w oparciu o kryterium rezultatu a nie celu: otrzymując wyniki sondażu stajemy się posiadaczami wiedzy weryfikowalnej a więc bezpiecznej - zgromadzone dane łatwo jest przełożyć na badaną populację, dowiedzieć się, co myśli społeczeństwo. Dokonując transkrypcji wywiadów otrzymujemy natomiast materiał właściwszy zdaniem wielu dla publicystyki niż dla nauki, której dziedziną jest wszak socjologia - materiał, na podstawie którego - jeśli nadal chcemy pozostać naukowcami - możemy wypowiadać się jedynie o osobach, z którymi wywiad realizowaliśmy. To właśnie kryterium rezultatu wyznacza fundamentalny powód, dla którego ankieta i związana z nią koncepcja uprawiania dyscypliny tak bardzo przypadła socjologom do gustu. W rozumieniu

9 6 1. Badania opinii a teoria społecznych reprezentacji wielu socjologia jako nauka powinna umożliwiać przewidywanie zachowań społecznych (w socjologii polskiej bardzo długo na przykład zastanawiano się dlaczego socjologowie nie przewidzieli zmiany ustrojowej). Ankieta i warsztat statystyczny dostarczają tu doskonałych narzędzi - bardzo łatwo jest zmierzyć deklaracje ludzi dotyczące ich zachowań a nawet wyliczyć ściśle granice błędu prezentowanych wyników. Obecnie celem sondażowo zorientowanej socjologii jest przewidywanie (np. wyników wyborów). Tymczasem należy jasno stwierdzić, iż nie na przewidywaniu polega istota socjologii jako nauki bowiem nie z fizykalnymi, przyczynowo-skutkowymi prawami ma ona do czynienia. Gdy mówimy o fizyczności jednostek być może możemy mówić o ciągu bodziec-reakcja lecz nie możemy do takiej relacji sprowadzać zachowań kolektywnych. Niemożność ta wynika przynajmniej z dwóch powodów: po pierwsze nie jesteśmy w stanie wyodrębnić bodźców i po drugie nie jesteśmy w stanie dokonać interpretacji reakcji używając do tego kategorii przyjętych przez badacza. Aby zrozumieć sens wydarzeń, których jesteśmy świadkami, należy z ludźmi rozmawiać ich własnym językiem, a nie językiem kwestionariusza ankiety... (Marody, 1990; str. 233). Aby zrozumieć dlaczego ludzie dokonują określonych wyborów należy ich o to zapytać i pozwolić im używać w odpowiedzi własnych kategorii - pozwolić im wskazać nam przyczyny ich zachowań i ich interpretacje przewidywanych rezultatów. W stronę socjologii społecznej Postulat przezwyciężenia indywidualizacji dyscypliny wymaga przede wszystkim odejścia od prób analizy zjawisk społecznych z perspektywy jednostkowej i skupienia się na takiej analizie tych zjawisk, która zakłada drugie z przyjmowanych przez Roma Harre rozumienie przymiotnika społeczny (patrz wyżej). To właśnie to drugie rozumienie pojęcia przyjął francuski psycholog społeczny Serge Moscovici prezentując teorię społecznych reprezentacji. W 1963 roku we wspomnianym już przeglądzie badań nad postawami zaproponował on aby zamiast badać opinie studiować reprezentacje społeczne (nie odwołuje się jednak w tym tekście do Durkheima). Wcześniej (1961) Moscovici opublikował własne badania nad społecznymi reprezentacjami psychoanalizy w społeczeństwie francuskim. Jak sam opisuje studium [to] dotyczy przede wszystkim społecznych reprezentacji psychoanalizy i ich społecznego rozpowszechnienia. Początkowo autor jedynie opisuje w sposób ilościowy rozprzestrzenienie społecznych reprezentacji i wyodrębnia trzy wymiary: informację, pola reprezentacji (obrazy) i postawy. Następnie analizuje genezę i zawartość, proces, który często jest pomijany (Moscovici, 1963; str.251). To pierwsze studium, przede wszystkim ze względu na zastosowaną metodę ilościową należy traktować raczej jako przykład historyczny niż jako wzorzec postępowania badawczego. Jak będę starał się tu wykazać badanie społecznych reprezentacji wymaga zastosowania zróżnicowanych technik badawczych - głównie technik jakościowych. Należy podkreślić, iż w zasadzie nie istnieje jedna, zwięzła i wyczerpująca definicja społecznych reprezentacji. Zarówno w licznych wypowiedziach Moscioviciego, jak i w wypowiedziach innych autorów zajmujących się tym tematem brak jest jasnego wyłożenia implikacji teoretycznych, a tym bardziej empirycznych proponowanej koncepcji. W różnych miejscach Moscovici podkreśla, iż brak konkluzji definicyjnej traktuje jako zaletę teorii: moja odmowa [dostarczenia definicji] reprezentuje sposób przeciwstawienia się tendencji dostarczania łatwych definicji. Kiedy myślimy o koncepcji schematów, czy atrybucji, to czy możemy powiedzieć, iż zostały one odpowiednio zdefiniowane? (...) powinniśmy odrzucić łatwe definicje tak samo zdecydowanie jak złudną precyzję (1987, str. 515). Moscovici przeciwstawia się przedstawieniu wyczerpującej definicji społecznych reprezentacji również z co najmniej dwóch innych powodów: po pierwsze niemożliwe jest zdefiniowanie koncepcji społecznych reprezentacji ze względu na jej nowość - badania i rozważania teoretyczne na nieco większą skalę są prowadzone we Francji od początku lat 70-tych, a w świecie angielskojęzycznym - głównie w Wielkiej Brytanii dopiero od połowy lat 80-tych. Przedstawienie wyczerpującej definicji ograniczyłoby według Moscoviciego swobodny rozwój teorii, która, jak wierzy, ma szansę stać się paradygmatem dla psychologii społecznej. Po drugie, niechęć do precyzyjnych określeń i rozróżnień wywodzi się u Moscoviciego,

10 7 1. Badania opinii a teoria społecznych reprezentacji jak sam przyznaje, z niechęci do społecznej psychologii jako nauki zdominowanej przez 0.5 testowanie hipotez. Wszystko, co nie prowadzi do hipotez weryfikowalnych przez zdarzenie, którego efekt może zostać określony na tym poziomie istotności jest traktowane jako nie warte uwagi i publikacji. W rezultacie mamy do czynienia z świetnie działającą pułapką, która ogranicza zakres [zainteresowań] psychologii społecznej do zjawisk odizolowanych i eliminuje wszystkie te zjawiska, które są nowe i nieokreślone (1987, str ). W pismach Moscoviciego można jednak odnaleźć zarówno wiele określeń zbliżonych do definicji, jak i w miarę spójny opis teorii. Poniżej postaram się ją przedstawić w stanie w jakim znajduje się dzisiaj - ponieważ daleko jej jednak jeszcze do paradygmatu, który przewiduje Moscovici, przedstawienie to będzie siłą rzeczy jednocześnie interpretacją. Według Moscoviciego społeczne reprezentacje opisują rzeczywistość społeczną tworzoną w procesie tych interakcji międzyludzkich, które dotyczą zarówno świata społecznego, jak i świata fizycznego. Społeczne reprezentacje są definiowane przez opracowanie [elaborating] obiektu społecznego przez społeczność, tak by służył zachowaniu [behaving] i komunikacji (Moscovici, 1963; str.251). Podobnie, jak w przypadku reprezentacji kolektywnych Durkheima, reprezentacje społeczne zarówno konstruują rzeczywistość dla grup społecznych, jak i same są konstruktami tych grup - stanowią one elementy konstytutywne rzeczywistości. Ich konstrukcja następuje w procesie komunikowania się członków grupy, kiedy to społeczne reprezentacje powstają, są przekazywane i poddawane modyfikacji. Jednocześnie samo ich istnienie umożliwia ten proces: to właśnie odwoływanie się do wspólnych, podzielanych reprezentacji sprawia, iż znaczenie faktów i opinii staje się dla członków danej grupy zrozumiałe i wspólne. Według Moscoviciego, społeczne reprezentacje są współczesną wersją zdrowego rozsądku, stanowią zestawy wzajemnie powiązanych pojęć i definicji codziennego świata. W naszym społeczeństwie stanowią równoważnik mitów i wierzeń społeczeństw tradycyjnych (1981, str.181). Właściwości preskryptywne i standaryzujące Możemy powiedzieć, iż społeczne reprezentacje są preskryptywne - postrzeganie jakiegoś obiektu staje się możliwe dzięki istnieniu reprezentacji tegoż obiektu. Fakt, zdarzenie, opinia itd. nabierają dla jednostki znaczenia w świetle reprezentacji posiadanych przez nią, ale narzuconych jej przez grupę, której jest ona członkiem, i w której komunikacja dotycząca tych obiektów ma miejsce. Jednostka jednak choć w cząstce sama była ich wytwórcą, nie posiada ich w całości - jako badacze uchwycić możemy je jedynie w procesie, w którym uczestniczy jednostka, w procesie w którym następuje re-konstrukcja tych obiektów. Możemy zatem stwierdzić, iż rzeczywistość społeczna zarówno nie istnieje obiektywnie, jak i nie istnieje w jednostkach - istnieje natomiast poprzez społeczne jej reprezentacje a zatem, istnieje w procesach charakterystycznych dla grup społecznych. Gdy reprezentacje, które są podzielane przez wielu, wnikają do i wpływają na umysły każdego, nie są one przez nich myślane [ang. thought by them]; raczej, mówiąc bardziej precyzyjnie, są przemyśliwane [ang. re-thought], re-cytowane [ang. re-cited] i re-prezentowane (Moscovici, 1984; str. 9). Społeczne reprezentacje stanowią zatem re-prezentację świata, w którym jednostka żyje i który, oddziałując na nią wpływa na jej zachowania - jednostka dopasowuje swoje zachowania do świata przez siebie odtwarzanego (re-prezentowanego). Teoria społecznych reprezentacji zakłada społeczną wspólnotę takich reprezentacji, zakłada podzielanie ich przez wiele funkcjonujących w społeczeństwie jednostek. Społeczne reprezentacje powinny być rozumiane jako specyficzny sposób pojmowania i komunikowania tego, co już wiemy. Zajmują one w efekcie pozycję szczególną, gdzieś pomiędzy pojęciami, których celem jest poszukiwanie znaczeń w świecie oraz ich porządkowanie. Zawsze posiadają dwie strony tak niezależne od siebie, jak dwie strony kartki papieru: stronę ikoniczną i stronę symboliczną. Wiemy, że: reprezentacja = wizerunek/znaczenie; innymi słowy, przyrównuje ona każdy wizerunek do wyobrażenia i każde wyobrażenie do wizerunku (Moscovici, 1984, str. 17). Należy w tym miejscu podkreślić, iż zakładane w teorii Moscoviciego podzielanie reprezentacji jakiegoś obiektu przez członków grupy nie oznacza statystycznej agregacji zbieżnych poglądów. O

11 8 1. Badania opinii a teoria społecznych reprezentacji społecznej reprezentacji obiektu można mówić wtedy, gdy reprezentacja ta jest podzielana i fakt ten jest uświadamiany. Społeczne reprezentacje nie są opiniami na temat lecz raczej stanowią modele rzeczywistości wspólne dla wielu umieszczonych w danej grupie jednostek. Społeczne reprezentacje oprócz właściwości preskryptywnych posiadają jednocześnie właściwości standaryzujące. Wszystkie nowe informacje docierające do jednostki są przez nią sprowadzane do jednego mianownika - nadawana jest im forma i treść i są one lokowane w jakiejś kategorii, która staje się podstawą oceny i klasyfikacji następnych elementów. Proces ten ma oczywiście charakter społeczny: standaryzacja informacji po pierwsze zależna jest od społecznych reprezentacji, które już są podzielane przez grupę, po drugie jest dokonywana w procesie komunikacji i wymiany informacji pomiędzy członkami grupy. Nawet, gdy osoba lub obiekt nie pasuje dokładnie do istniejącego już modelu, przymuszamy je aby przybrały nadaną formę, przyłączyły się do danej kategorii, i aby faktycznie stały się identyczne z innymi jej elementami, nawet kosztem ryzyka, że nie zostaną [adekwatnie] zrozumiane, lub odczytane (Moscovici, 1984; str.7). Natura symboliczna Społeczne reprezentacje - podobnie, jak postawy - zawsze dotyczą czegoś lub kogoś: jakiejś idei, teorii, zjawiska, osoby, grupy etc. Wszystkie te obiekty muszą być jednak znaczące dla grupy - muszą posiadać ważność społeczną. Ważność ta nie zawsze jest określana, czy też akceptowana przez grupę. Pamiętając, iż społeczne reprezentacje w znacznym stopniu zależą od procesów komunikacji możemy bez trudu wyobrazić sobie elementy, które nawet wbrew woli grupy czy jednostek w jej skład wchodzących staną się przedmiotem takiej komunikacji. Według Moscoviciego obiekt, czy wydarzenie jest pojmowany i postrzegany jednocześnie jako rzeczywistość symboliczna i jako rzeczywistość znacząca. To symboliczna natura reprezentacji sprawia, iż ich charakter jest społeczny i odróżnia teorię Moscoviciego od kognitywistycznych modeli człowieka-maszyny przetwarzającego informacje (Purkhardt, 1993). Dla psychologii poznawczej społeczne reprezentacje byłyby po prostu indywidualnym postrzeganiem obiektów (procesów, zjawisk) społecznych podczas gdy prezentowana tu teoria przyjmuje, iż społeczne to tyle co społecznie tworzone, społecznie modyfikowane, podzielane itd. (czyli zakłada za R. Harr8 drugie rozumienie terminu społeczny - patrz wyżej). Teoria społecznych reprezentacji zakłada zatem symboliczny (bo nie obiektywnie rzeczywisty) charakter społecznie re-prezentowanych zjawisk, zakłada każdorazowe wykorzystanie strony ikonicznej i znaczeniowej. Natura dynamiczna Psychologia poznawcza, wywodząca się, jak wykazała Ivana Markov' (1982) z kartezjańskiej filozofii nauki, zakłada, iż przyswajanie wiedzy przez jednostkę jest oparte na zasadzie algorytmu: umysł jest pasywny i statyczny, a kolejne informacje są dodawane do już istniejących. W przypadku pojawienia się informacji sprzecznych jedna z nich jest eliminowana i jednostka zatrzymuje tę, która po sprawdzeniu okazała się prawdziwsza, bądź z jakichś względów lepsza. Jednym z podstawowych założeń paradygmatu kartezjańskiego jest przekonanie, iż wiedza jest przyswajana w procesie sukcesji kroków elementarnych, w której każdy następny krok jest bezpośrednio związany z krokami poprzednimi (Markov', 1982, str.77). Proces ten przyjmuje postać hierarchicznego drzewa decyzyjnego, w którym poprawność każdego następnego kroku jest zależna od poprawności kroków go poprzedzających. Na takim założeniu opiera się znaczna część psychologii eksperymentalnej, gdzie badacze koncentrują się na odkrywaniu i ustalaniu przyczyn nieprawidłowości w funkcjonowaniu mechanizmów poznawczych jednostek: zadania prezentowane badanym wymagają od nich wykonania szeregu czynności obliczeniowych, których wyniki porównuje się z modelem poprawnym poszukując błędów. Markov' podkreśla, iż podejście to wcale nie wyklucza istnienia sumienia, motywacji czy emocji - wprost przeciwnie - to w nich właśnie poszukuje często źródła

12 9 1. Badania opinii a teoria społecznych reprezentacji zarejestrowanych błędów. Zakłada się tym samym, iż procesy poznawcze jednostek dokonywane są właśnie na zasadzie algorytmów, w których te błędy można odnaleźć 3. Wyjaśnienie dynamicznego charakteru społecznych reprezentacji wymaga odwołania się do alternatywnego, heglowskiego modelu zdobywania wiedzy. Hegel podkreślał dynamiczny charakter i aktywność umysłu w procesie przyswajania wiedzy. Według niego wiedza jest zdobywana i utrwalana na zasadzie kolistego sprzężenia zwrotnego [circle returning within itself]. Proces ten zakłada istnienie aktywnego procesu pomiędzy obiektem poznania i poznającym: rozpoczyna się on od zmysłowego dostrzeżenia obiektu poznania przez poznającego. Markov' wyjaśnia cały ten proces następująco: Na przykład dziecko może zauważyć radio tranzystorowe jako kolorowe pudełko wydające dźwięki. To, co dziecko spostrzega jest czymś bezpośrednio dostępnym jego zmysłom, ale to, co jest dostępne jest niewyróżnialną i niepojmowalną całością; lub możemy być może stwierdzić, iż jest zrozumiałe tylko powierzchownie. Poprzez manipulowanie i doświadczanie dziecko może odkryć różne gałki i pokrętła na odbiorniku, które wpływają na poziom i jakość dźwięku, bądź na jego zanikanie i pojawianie się. Jakby powiedział Hegel, dziecko dokonuje przemiany obiektu jaki jest, t.j. kolorowego pudełka wydającego dźwięki w obiekt dla siebie. Obydwie strony uległy zmianie. Umysł dziecka się zmienił, gdy manipulowało ono gałkami radia. Konsekwentnie, zmienił się obraz radia posiadany przez dziecko (...) (Markov', 1982; str ). Ten proces przemiany umysłu dziecka jest charakterystyczny dla całej heglowskiej idei poznania. Nowe informacje przyswajane przez poznającego mają początkowo formę abstrakcyjną. Dopiero w procesie poznania ulegają one konkretyzacji i kategoryzacji - nadawana jest im forma i treść. Jeśli prawda jest abstrakcyjna, to jest ona nieprawdziwa. Zdrowy rozsądek nastawiony jest na to, co konkretne (Hegel, 1994; str. 52). Kategoryzacja, inaczej niż w filozofii kartezjańskiej, nie jest dla Hegla procesem dodawania nowych elementów do istniejącego już zbioru. Każda nowa informacja zmienia bowiem zbiór i istniejące w nim elementy - nadaje im nowe znaczenie; nic nie pozostałe stałe i niezmienne. Proces poznania nie jest zatem linią prostą, na której poukładane zostały kolejne nowe informacje a jest raczej ruchem od szczegółu do całości i z powrotem do szczegółu, przy czym każdy kolejny etap prowadzi już do całości nowych, odmiennych. Istotnym elementem tego procesu jest również kreacja. Przyswajanie wiedzy według Hegla nie polega jedynie na przyjmowaniu tego, co już istnieje, ale również na tworzeniu, albo raczej na przetwarzaniu. Człowiek przetwarza zastaną rzeczywistość - przemienia ją z rzeczywistości w sobie na rzeczywistość dla siebie - w tym procesie re-konstrukcji nadaje jej sens i znaczenie. To, co istnieje samo w sobie, musi stać się przedmiotem dla człowieka, musi dojść do świadomości; w ten sposób staje się to czymś dla człowieka (Hegel, 1994; str. 48). Ta przemiana jednak nigdy nie następuje w próżni, w której nie istnieje otoczenie przemienianego przedmiotu i nie istnieją wcześniejsze doświadczenia człowieka. Każdy problem, którego rozwiązania jednostka poszukuje jest umieszczony w szerszym kontekście - przy jego rozwiązywaniu jednostka bierze pod uwagę swoje doświadczenia i specyficzne cechy sytuacji, w której się znajduje. Wykorzystuje ona przy tym pojęcia języka, którym dysponuje, a który z jednej strony umożliwia sięganie do doświadczeń lecz z drugiej ogranicza swobodę relacji poznającej jednostki z przedmiotem poznania. Teoria społecznych reprezentacji odwołuje się do tradycji hegeliańskiej. Możemy powiedzieć, iż natura społecznych reprezentacji jest dynamiczna w tym sensie w jakim dynamiczny jest proces poznania w teorii Hegla. Oto bowiem nowy, nieznany dotąd obiekt, który zostaje włączony w system komunikacji grupy zostaje niejako od-tworzony przez istniejącą już w tej grupie społeczną 3 nie jest zadaniem tego tekstu prezentacja powiązań psychologii poznawczej i filozofii kartezjańskiej. Markow' poświęca tym powiązaniom pół swojej książki Paradigms, thought and language do której odsyłam.

13 10 1. Badania opinii a teoria społecznych reprezentacji reprezentację klasy obiektów jemu podobnych, ale też jednocześnie sam zmienia, modyfikuje istniejące już reprezentacje i zmienia tym samym grupę. Grupa pozostaje zatem w stanie ciągłej aktywności interpretacyjnej - w procesie wewnętrznej komunikacji bezustannie nadaje ona znaczenia zjawiskom otaczającego świata zmieniając tym samym świat i swoje dotychczasowe jego rozumienie. Podobnie, w świadomości grupy, chwila obecna i wydarzenia z nią związane zmieniają przeszłość: wydarzenia historyczne nie istnieją obiektywnie - nie są obiektami same w sobie lecz są obiektami dla grupy. Dla porządku jedynie należy dodać, iż niezwykle rzadko zmiany te mają charakter gwałtowny i radykalny. Podstawowe funkcje społecznych reprezentacji Podstawową funkcją społecznych reprezentacji jest, jak już stwierdziłem wyżej, zdolność do konstruowania rzeczywistości, ich preskryptywność. Społeczne reprezentacje konstruują świat zewnętrzny w takim samym stopniu, w jakim wpływają na świadomość jednostek. Nie oznacza to jednak, iż możemy ograniczyć wpływ społecznych reprezentacji na jednostkę do kształtowania jej opinii na temat różnych aspektów rzeczywistości. Społeczne reprezentacje nie są po prostu opiniami na temat, wizerunkami czegoś, czy postawami względem czegoś ale są teoriami, swego rodzaju gałęziami wiedzy, [używanymi] do odkrywania i organizacji rzeczywistości (Moscovici, 1973, str. Xiii). Podzielanie reprezentacji przez grupę umożliwia jej członkom komunikację i interakcję. To właśnie odwołanie do wspólnoty tych reprezentacji sprawia, iż zachowania i wydarzenia, które zachodzą w otaczającym ją świecie są przez członków grupy rozumiane i oceniane podobnie. I tu znowu wpływ ten jest wzajemny - z jednej bowiem strony, forma i treść społecznych reprezentacji w sposób bezpośredni determinują nasze zachowania, z drugiej zaś to w trakcie naszej komunikacji z innymi społeczne reprezentacje są kształtowane i modyfikowane (Purkhardt, 1993). Społeczne reprezentacje konsolidują i wyodrębniają grupy. Ta ich funkcja jest niezwykle istotna i wymaga podkreślenia. Tworzą one środowisko myśli dla komunikacji (Purkhardt, 1993; str.10), w którym grupa może się swobodnie poruszać, i które akceptuje jako oczywiste i znane. To środowisko myśli będąc specyficznym dla danej grupy pozwala jej członkom budować tożsamość grupową, pozwala czuć się swobodnie wśród innych, tych którzy akceptują i podzielają wspólny świat. Ich najważniejszą funkcją jest czynienie zachowania zrozumiałym i integracja odizolowanych jednostek w jedną całość (Moscovici, 1973; str. xii). Oczywiście grupy rozumiane są tu przeze mnie w sposób dość szeroki: to właśnie podzielanie społecznych reprezentacji wyznacza ich granice, które często nie pokrywają się z danymi społecznodemograficznymi z ankiety. Możemy sobie zatem wyobrazić tak duże, przeciwstawne grupy, jak politycy i nie - politycy, czy mniejsze jak na przykład lekarze, górnicy, ludzie zatrudnieni w jednym przedsiębiorstwie, czy tylko kadra kierownicza tego przedsiębiorstawa. Każda jednostka będąc członkiem różnych grup uczestniczy w różnych systemach społecznych reprezentacji - tych bardziej generalnych, i tych mniejszych obejmujących swym zasięgiem sąsiadów z wioski. Największy zasięg mają Durkheimowskie reprezentacje kolektywne, które właśnie tym przede wszystkim różnią się od reprezentacji społecznych, że obejmują swym zasięgiem całe społeczeństwo - reprezentacje kolektywne charakteryzują określoną kulturę w określonym momencie (Farr, 1989; str. 160) podczas gdy reprezentacje społeczne są fenomenami charakterystycznymi dla określonych grup w określonym momencie. Społeczne reprezentacje czynią nieznane znanym - ta ich rola polega na oswajaniu rzeczywistości, na czynieniu jej zrozumiałą dla jednostek. Nieznane jest przemieniane w znane dzięki istnieniu dwóch procesów, które przyczyniają się do przemiany społecznych reprezentacji poprzez włączanie w ich istniejące systemy nowych elementów - te procesy to zakotwiczanie (anchoring) i obiektyfikacja (objectification).

14 11 1. Badania opinii a teoria społecznych reprezentacji Zakotwiczanie Proces zakotwiczania polega na umieszczaniu zjawisk nieznanych w znanym systemie kategorii i porównywaniu go z elementami tej z nich, która wyda nam się najbardziej odpowiednia (Moscovici, 1984a). Dzięki niemu nowe elementy zostają włączone w istniejący system społecznych reprezentacji, przez co same nabierają znaczenia i jednocześnie przyczyniają się do modyfikacji tego systemu. Zakotwiczenie nieznanego obiektu powoduje, iż staje się on częścią naszej rzeczywistości społecznej - nabiera on znaczenia i ważności, staje się istotny w naszych społecznych relacjach. Zakotwiczanie wykorzystuje dwa procesy drugiego rzędu: klasyfikację i nazywanie. Nowy obiekt, który jest dostrzegany, ale nie został jeszcze sklasyfikowany nie ma żadnego znaczenia, jest niekomunikowalny (Purkhardt, 1993). Dopiero, gdy jego kategorialna przynależność zostanie uzgodniona i gdy zostanie mu nadana nazwa może on stać się częścią grupowego dyskursu, może zaistnieć społecznie. Te dwa pod-procesy są wzajemnie powiązane - nazwa, która zostaje nadana rozpatrywanemu zjawisku w oczywisty sposób przyczynia się do jego rozumienia i do jego klasyfikacji sama jednocześnie będąc częścią jakiejś kategorii. Obiekt nabiera poprzez swoją nazwę określonych cech, staje się wyróżnialny spośród innych obiektów i na mocy konwencji staje się zrozumiały dla tych, którzy tę konwencję podzielają (Moscovici, 1984a). Celem zakotwiczania jest sprowadzenie nieznanych i niezrozumiałych pojęć i zjawisk do swojskich i bezpiecznych kategorii, nadanie im znaczeń, zrozumienie ich. Moscovici podkreśla, iż choć taki sposób czynienia nieznanego znanym może prowadzić do pochopnych, często nieuprawnionych wniosków, zakłada pierwszeństwo werdyktu nad procesem (Billig, 1991, str. 64) to jest on jednocześnie niezbędny dla społecznego funkcjonowania jednostek. Należy poddać w wątpliwość, czy proces zakotwiczania dotyczyć może tylko obiektów nowych, przedtem nieistniejących w polu percepcji grupy, bądź któregoś z jej członków. Wydaje się, iż obiekty odległe codziennemu doświadczeniu nie muszą być koniecznie kategoryzowane i nazywane, iż istnieć może sfera nienazwana, niedookreślona. Obiekty te mogą podlegać zakotwiczaniu dopiero w momencie, gdy nagle, z jakichś powodów staną się istotnie dla grupowej komunikacji. Moscovici nie dokonuje takiego rozróżnienia - dla niego tylko obiekty nowe mogą być zakotwiczane, tylko obiektom pozbawionym wcześniejszych charakterystyk może być nadane znaczenie, może zostać przypisana kategoria. Tym samym Moscovici zakłada, że wszystkie elementy postrzegane muszą być jednocześnie zakotwiczone - nie może istnieć myśl ani obiekt, które nie są przypisane do żadnej kategorii i nie są nazwane (Moscovici, 1984a). Otwartym pozostaje pytanie, jak funkcjonują w grupowej świadomości pojęcia, których znaczenie nie jest ostre, które aczkolwiek dostrzegalne są na tyle odległe, iż w komunikacji grupowej się nie pojawiają? Obiektyfikacja Obiektyfikacja dotyczy pojęć i zjawisk abstrakcyjnych - jest procesem ich materializacji (Moscovici, 1983), sprowadzania abstrakcji do ich przedstawień, czynienia niewidzialnego widzialnym (Farr, 1984). Obiektyfikacja jest pochodną procesu zakotwiczania - nowy element, który został przypisany do jakiejś kategorii i któremu została nadana nazwa jest przez grupę reprodukowany: jego najważniejsze cechy są przedstawiane w formie wizerunków mających konkretną treść i formę. Obiektyfikować to odkryć stronę ikoniczną nieprecyzyjnej idei, bądź [nieprecyzyjnego] stanu, to odtworzyć pojęcie w wizerunku (Moscovici, 1984a; str. 38). Proces obiektyfikacji jest niezwykle istotny dla teorii społecznych reprezentacji. Obiektyfikacja może bowiem być dokonywana tylko kolektywnie - zarówno jej przebieg, jak i cel są społecznie zdeterminowane. Abstrakcyjnym ideom nadawane są konkretne formy po to, aby te idee mogły zaistnieć w rzeczywistości, aby mogły przestać być niekomunikowalnymi abstrakcjami i stały się elementami rzeczywistości społecznej, a więc rzeczywistości, która podlega kolektywnej ocenie i która stanowi treść społecznej komunikacji. Dzięki obiektyfikacji możemy przeciwstawiać społeczne reprezentacje innym zdroworozsądkowym wierzeniom, które składają się na świat indywidualny (Billig, 1991).

15 12 1. Badania opinii a teoria społecznych reprezentacji Konkluzja Liczni badacze (McKinlay i Potter 1987; Harr8 1984; Parker 1987; Wagner 1994) poddawali teorię społecznych reprezentacji krytyce: zarzucano Moscoviciemu brak spójności, brak artykulacji założeń definicyjnych, niedostateczne podkreślanie roli zagadnień językowych, itp. Najistotniejsze chyba i jednocześnie najbardziej problematyczne wydają się być dwa zarzuty: po pierwsze Moscovici widzi miejsce teorii społecznych reprezentacji w psychologii społecznej a tym samym przejawia tendencję do zbytniej indywidualizacji niektórych idei z nią związanych, i po drugie stworzona przez niego teoria cierpi na brak spójnego wewnętrznie programu metodologicznego. Przedstawiciele szkoły francuskiej nadal prowadzą badania eksperymentalne i sondażowe stanowiące domenę amerykańskiej psychologicznej psychologii społecznej (Farr, 1996). Moscovici, który wielokrotnie podkreślał, iż sondaże nie są odpowiednią metodą badania społecznych reprezentacji, sam takie właśnie badania prowadził (1961). Ze względu na argumenty przedstawione wcześniej wydaje się, iż takie podejście metodologiczne z pewnością nie przyczyni się do istotnej przemiany w naukach społecznych. Teoria społecznych reprezentacji wymaga wypracowania nowych strategii badawczych opartych w moim przekonaniu o dane jakościowe pochodzące zarówno z wywiadów grupowych i indywidualnych, jak i z rozbudowanej analizy społecznie dostępnych treści (a więc głównie rozprzestrzenianych w środkach masowego przekazu). Dopiero zmiana w metodologii badań pozwoli odejść od mimochodem przyjętego w socjologii addytywnego modelu społeczeństwa, pozwoli uwzględnić w opisie zjawisk kolektywnych te procesy, które do tej pory często były pomijane, a które stanowią podstawę społecznego funkcjonowania jednostek. Jak pisał Stefan Nowak "czasem pewne odkrycie metodologiczne - odkrycie nowej metody badania zjawisk społecznych - ukazuje tak rozległe możliwości jej zastosowania, że staje się punktem wyjścia dla podjęcia ważnych problemów naukowych, koncentrując wysiłki licznych rzesz badaczy na badaniu przede wszystkim tych zjawisk, czy mechanizmów, do badania których nowa metoda się nadaje. Rozwój empirycznych badań nad postawami był niewątpliwie stymulowany przez techniki pomiaru postaw zaproponowane przed pół wiekiem przez Thurstone'a, Bogardusa i innych" (Nowak, 1985, str ). Obecnie przyjmując i rozwijając teorię społecznych reprezentacji czynimy jednocześnie w metodologii badań społecznych miejsce dla metod jakościowych. Aby tak się jednak stało musimy przedefiniować cel prowadzenia badań socjologicznych. Celem socjologii, jak już stwierdziłem wyżej nie jest bowiem przyczynowoskutkowe przewidywanie ale wyjaśnianie i rozumienie - tzn. poszukiwanie odpowiedzi na pytanie dlaczego, a nie tylko ile i kto? Tymczasem analizując wyniki wielu badań społecznych możemy odpowiedzieć na te dwa ostatnie pytania odpowiedzi dlaczego musimy poszukiwać.

16 13 2. Badanie społecznych reprezentacji polityki 2. Badanie społecznych reprezentacji polityki W dalszej części pracy pragnę przedstawić badania, w których starałem się zrealizować sformułowane wcześniej postulaty teoretyczne i metodologiczne 4. Celem przeprowadzonych badań było przede wszystkim ustalenie treści i zakresu społecznych reprezentacji polityki w społeczeństwie polskim, ustalenie wzajemnych relacji elementów składowych polityki ustalenie podstawowych komponentów definicji polityki prezentowanej przez polityków i wyborców oraz porównanie rozumienia polityki prezentowanego przez polityków z jej rozumieniem prezentowanym przez wyborców. W ramach opisywanego projektu badawczego zebrano i poddano analizie następujące typy przekazów: Indywidualne wywiady pogłębione z politykami Przeprowadzono osiemnaście wywiadów z czołowymi przedstawicielami polskiego życia politycznego. Na rozmowę udzielili zgody: Leszek Balcerowicz, Marek Borowski, Ryszard Bugaj, Zbigniew Bujak, Bronisław Geremek, Aleksander Hall, Maciej Jankowski, Jarosław Kaczyński, Jacek Kuroń, Barbara Labuda, Aleksander Macierewicz, Aleksander Małachowski, Józef Oleksy, Franciszek Stefaniuk, Michał Strąk, Romuald Szeremietiew, Donald Tusk, Andrzej Zakrzewski. Wszystkie wywiady były przeprowadzane na podstawie tego samego, przygotowanego wcześniej, scenariusza (por. Aneks). Wszystkie wywiady zrealizowano w okresie od do a więc w okresie bezpośrednio przed i bezpośrednio po wyborach parlamentarnych. Zogniskowane wywiady grupowe (focusy) z wyborcami. Zrealizowano trzy dyskusje: w Warszawie, Płocku i Bełchowie pod Łowiczem. W dyskusjach w Warszawie uczestniczyli studenci z różnych warszawskich uczelni, w Płocku robotnicy z Petrochemii Płock S.A. oraz Płockich Zakładów Mięsnych a w Bełchowie rolnicy. Wywiady zostały zrealizowane w początkach września 1999 roku. Wywiady rodzinne (dziewięć wywiadów). Podstawowym założeniem przy ich realizacji było to, że uczestniczyć w nich powinni wszyscy dorośli (powyżej 18 roku życia) członkowie gospodarstwa domowego. Wywiady rodzinne zostały przeprowadzone w Warszawie (3 wywiady), Wieruszowie (3 wywiady) oraz w trzech wsiach (po jednym wywiadzie w Bartodziejach, Wolicy i Sańbórzu) Wszystkie wywiady z wyborcami zrealizowano pomiędzy a tj. w okresie kampanii wyborczej do parlamentu. Ogółem w wywiadach rodzinnych i dyskusjach grupowych wzięło udział 57 respondentów w różnym wieku i z różnym wykształceniem. Programy telewizyjne emitowane w ramach Studia Wyborczego. Przeprowadzona została analiza treści programów telewizyjnych oficjalnie przygotowanych przez komitety wyborcze poszczególnych, startujących w wyborach ugrupowań politycznych. Analizie zostały poddane wszystkie Studia wyborcze wyemitowane w I i II programie Telewizji Polskiej w dniach od do dnia Analiza zawartości prasy przedwyborczej. Analizie zawartości poddano cztery dzienniki ogólnokrajowe: Gazetę Wyborczą, Rzeczpospolitą, Trybunę i Życie oraz trzy tygodniki: Dziennik Polski, Politykę i Wprost. Analiza objęła wszystkie wydania wyżej wymienionych gazet, które ukazały się pomiędzy Zaprezentowany wyżej sposób doboru przekazów miał gwarantować zgodnie ze sformułowanymi wcześniej założeniami dostęp do rzeczywistości nadawcy, rzeczywistości odbiorcy i rzeczywistości przekazu. Po zakończeniu części terenowej, zebrane dane zostały poddane wstępnej obróbce. Programy telewizyjne zostały - według przygotowanych wcześniej szczegółowych zasad transkrypcji - spisane z 4 Badania zaprezentowane w tej części pracy zrealizowane zostały w dzięki grantom: KBN nr 1H01F08312 i RSS nr 1154/1997.

17 14 2. Badanie społecznych reprezentacji polityki kaset video. Podobnie spisano z kaset wszystkie zrealizowane wywiady. Z zebranych gazet wyselekcjonowano wszelkie teksty odnoszące się do polityki wewnętrznej i wyborów parlamentarnych. Otrzymane zbiory tekstów zostały następnie wprowadzone do programu komputerowego ATLAS.ti 5 i utworzono w nim trzy jednostki hermeneutyczne odpowiednio dla wywiadów, programów telewizyjnych i gazet. Konieczność pracy w ramach trzech jednostek wiązała się z podstawowym problemem, z którym ma do czynienia każdy badacz rozpoczynający analizę treści: problemem jednostki analizy. Należy w tym miejscu zaznaczyć, iż zrealizowane wywiady nie były analizowane w sposób ilościowy i w związku z tym nie zachodziła konieczność określania podstawowej jednostki analizy. Analiza obejmowała natomiast przede wszystkim ich warstwę znaczeniową poszczególne kody odpowiadały treści wypowiedzi a klucz kodowy tworzony był w trakcie analizy. W przypadku wszystkich wywiadów badano generalnie sposób rozumienia polityki przez uczestników badania. W przypadku materiału prasowego zdecydowano, iż jednostką analizy będzie artykuł, niezależnie od jego wielkości. Inna definicja jednostki w ramach materiału prasowego spowodowałaby rozbudowanie analizowanych treści do nadmiernych, niepotrzebnych rozmiarów. Wyróżniono 1551 artykułów, których tytuły zostały wprowadzone do programu i zakodowane - każdy artykuł otrzymał pewną ilość kodów odpowiadających jego treści. Kody były nadawane zgodnie z opracowanym wcześniej kluczem kodowym a całość kodowania wykonała jedna osoba, co wzmogło, w moim przekonaniu, systematyczność analizy. Dla programów telewizyjnych przyjęto, iż podstawową jednostką analizy będzie scena, rozumiana jako wypowiedź jednej osoby, na jeden temat, w jednym miejscu. Ogółem wyróżniono 1469 scen. Zgromadzony materiał poddano analizie, która, jak już wspomniano, w całości wykonana została z wykorzystaniem programu ATLAS.ti. Programy przedwyborcze oraz prasa analizowane były w sposób ilościowy z wykorzystaniem wcześniej przygotowanego klucza kodowego 6. W wywiadach z wyborcami poddano weryfikacji kwestię ewentualnych różnic konstruowanych obrazów polityki w ramach zogniskowanych wywiadów grupowych i wywiadów rodzinnych analiza nie wykazała jednak żadnych istotnych rozbieżności, które związane byłyby z kluczową w tym wypadku zasadą doboru respondentów do wywiadu Ideał i Pragmatyka dwie wizje polityki. Analiza treści wywiadów przeprowadzonych z politykami i wyborcami ujawnia współistnienie w ramach reprezentowanego świata polityki dwóch, niemal niezależnych, sfer: sfery rzeczywistości idealnej postulowanej, słusznej i właściwej wizji tego, czym polityka być powinna oraz sfery rzeczywistości realnej, to znaczy tej, która istnieje naprawdę, niezależnie od postulatów i intencji prezentujących ją aktorów. Granica pomiędzy tymi dwoma światami jest w istocie granicą pomiędzy tym, co jest a tym, co być powinno, przy czym podział ten przybiera różną postać w wypowiedziach wyborców i polityków. Podczas gdy dla wyborców opozycja, o której tu mowa, jest zestawieniem r e a l n e g o o d b i o r u politycznej rzeczywistości oraz p o s t u l a t ó w dotyczących funkcji polityki i polityków w demokratycznym społeczeństwie, to w wypowiedziach polityków miejsce postulatów zajmują d e k l a r a c j e intencji, które z różnych powodów nie przekładają się jednak na obserwowaną polityczną rzeczywistość. Analiza zgromadzonego materiału pozwala uznać, iż z wypowiedzi uczestników badania w gruncie rzeczy wyłania się dość spójny obraz reprezentacji świata polityki zarówno politycy, jak i wyborcy w dość podobny sposób odbierają i opisują r e a l n ą polityczną rzeczywistość, przy czym 5 Krótki opis działania programu przedstawiono w aneksie. Por też C. Trutkowski (1999), Analiza treści wspomagana komputerowo, ASK 6 Klucz kodowy zaprezentowano w aneksie.

18 15 2. Badanie społecznych reprezentacji polityki obydwie te grupy prezentują skrajnie różny stosunek do reprezentowanego świata. Do rozbieżności dochodzi mianowicie wtedy, gdy jedni lub drudzy próbują definiować cel oraz zadania polityków i polityki, czyli przechodzą od wyraźnie dającej się wyodrębnić w wywiadach w i z j i n o r m a t y wn e j do wi z j i d e s k r y p t y wn e j (por. Marody 1987). Należy uznać, iż to właśnie stawiane oczekiwania warunkują oceny, które w wypowiedziach badanych wiążą się z odbiorem działalności politycznej i ustanawiają sposób jej oceny. Politycy w udzielonych wywiadach definiowali politykę wprost, jako dążenie do zdobycia władzy. Ich zdaniem, to właśnie uzyskanie władzy oraz jej sprawowanie (lub choćby uzyskanie wpływu na tę władzę) jest pierwszym i podstawowym celem działalności każdego podmiotu politycznego, gdyż to władza właśnie umożliwia realizację takich czy innych celów. Uczestniczący w badaniu politycy zgodnie podkreślali, iż zdobycie władzy jest celem generalnym i najważniejszym twierdzili, iż zawsze celem polityki jest zdobycie władzy [p10] 7 i zastrzegali, że z tego nie można nikogo wyłączyć, bo każdy, kto tego nie mówi, to coś chyba kłamie [p10]. Należy jednak podkreślić, iż pomijając kwestię zarysowanego tak celu generalnego, politycy dalecy byli od przedstawienia jednej, uniwersalnej definicji polityki. Z wypowiedzi uczestników badania wyłaniają się dwie odrębne wizje tego, czym polityka jest, bowiem jak stwierdził jeden z badanych polityka to jest dysponowanie władzą polityczną, a władza polityczna może być wykorzystywana do różnych celów [p1]. W przytaczanych definicjach, z jednej strony, mamy do czynienia z osądem moralno-etycznym, w którym definicje polityki mają charakter raczej projektujący niż sprawozdawczy, z drugiej zaś, możemy wyodrębnić odnoszące się do obserwowanej rzeczywistości, na ogół dość negatywne w swej wymowie, zdania opisowe, które przeważnie opatrzone zostają dystansującą klauzulą. Stwierdzenie, iż polityka jest dążeniem do uzyskania władzy niczego bowiem nie wyjaśnia kluczową kwestią okazuje się stosunek do tego celu, a więc stosunek do władzy. Badani wielokrotnie podkreślali, iż trudności w zdefiniowaniu polityki wynikają przede wszystkim z faktu, iż jak to ujął jeden z rozmówców, są różni politycy, tak jak są różni szewcy [p1], i tym samym mamy do czynienia z różnymi wizjami roli i zadań, które przed polityką stoją. Wywiady przeprowadzone z wyborcami ukazują natomiast wyraźnie, iż sposób pojmowania polityki oraz metoda jej definiowania pozostaje w ścisłym związku z dokonywanym przez nich osądem rzeczywistości społeczno-gospodarczej. W wypowiedziach badanych dostrzec można bowiem wyraźny związek pomiędzy stosunkiem do otoczenia bezpośredniego, w którym funkcjonują i w którym realizują swoje codzienne działania a sposobem charakteryzowania rzeczywistości dostępnej im przecież jedynie pośrednio, jaką bez wątpienia jest dla nich rzeczywistość świata polityki. Budowane przez wyborców relacje pomiędzy rzeczywistością obserwowaną a rzeczywistością polityczną, która codziennemu doświadczeniu bliska nie jest, wskazują na proces zakotwiczania jako proces podstawowy służący zrozumieniu i dyskursywnemu przetworzeniu świata wirtualnego w świat realny oraz na silną zależność budowanego obrazu od treści przekazywanych przez środki masowego przekazu. Wyborcy charakteryzując politykę stwierdzają przede wszystkim, iż polityka jest wszędobylska [w8], to jest taka część życia człowieka, która się wdziera do domu drzwiami i oknami [w12]. Jak powiedziała jedna z badanych, nawet z indywidualnej perspektywy wpływ polityki jest na wszystko, dokładnie na wszystko. Nawet jeżeli pomyślę o przeciętnym sklepie, jako gospodyni domowa, to na klienta, czyli na mnie, ma również wpływ polityka [w7]. Wpływ ten dokonuje się poprzez ustawy, przez zarządzenia, przez rozporządzenia (...) [w ten sposób] polityka ukierunkowuje niższe podmioty [w8]. Ta wszechobecność polityki nie oznacza oczywiście, iż stanowi ona główny element życia wyborców polityka próbuje się wszędzie wcisnąć [w3], ale jak zauważyła jedna z badanych, tak generalnie, to my żyjemy sobie, polityka sobie, a politycy jeszcze bardziej sobie [w6]. 7 Wszystkie przytaczane w tekście cytaty opatrywane będą sygnaturą wywiadu. P oznacza cytat z wywiadu z politykiem, w cytat z wywiadu z wyborcą. Cyfra oznacza numer wywiadu w danej grupie.

19 16 2. Badanie społecznych reprezentacji polityki Podobnie, jak uczestniczący w badaniu politycy, wyborcy traktują politykę na dwa sposoby: z jednej strony, jak już stwierdziliśmy wyżej, opisując to zjawisko operują postulatami oczekiwaniami, co do tego, czym i jaka powinna być polityka, z drugiej zaś, wyrażają swoje opinie wprost konstruując własny, spójny obraz politycznej rzeczywistości. Jednak odmiennie niż w wypowiedziach polityków, wyborcy przede wszystkim oceniają politykę taką, j a k a j e s t, rzadziej mówiąc, jaka być p o w i n n a, czyli posługują się raczej definicjami sprawozdawczymi niż projektującymi. Należy uznać, iż rzeczywistość polityczna jest przez wyborców postrzegana na dwa podstawowe sposoby, które można określić mianem w a r u n k o w e j a k c e p t a c j i oraz b e z wa r u n k o we j n e g a c j i. Pierwszy z nich odnosi się przede wszystkim do wizji normatywnej, drugi zaś dotyczy wizji deskryptywnej. Próbując wyodrębnić i zrozumieć społeczne reprezentacje polityki nie sposób uciec od wyraźnego określenia przedmiotu poszukiwanych reprezentacji. W przedstawianym projekcie badawczym właśnie nieostrość granic przedmiotu badania stanowiła bardzo istotny problem: chcąc bowiem odtworzyć społeczne reprezentacje polityki bez odniesienia ich do sfery działalności publicznej jako całości, niechybnie ugrzęźlibyśmy w zawiłościach terminologicznych i definicyjnych a sam obraz reprezentacji uległby rozmyciu. Pytania o istotę polityki i jej granice, rozróżnienia pomiędzy różnymi formami poza-prywatnej działalności człowieka, czy też kwestia ogólnych relacji polityki i demokracji wymagały jasnego i precyzyjnego wyodrębnienia każdego z tych pojęć Działalność publiczna pomiędzy polityką a społecznikostwem Założenie o wzajemnym przenikaniu się działalności publicznej i działalności politycznej znalazło pełne potwierdzenie w wypowiedziach uczestniczących w badaniu polityków i wyborców. Badani zgodnie podkreślali, iż mianem działalności publicznej można określić każdą formę działalności człowieka poddaną osądowi i ocenie wszelkich osób spoza kręgu bezpośrednich znajomych działającego aktora. Działalnością publiczną jest zatem wszystko to, co wykracza poza horyzont działania indywidualnego i rodzinnego [p6] o jej publicznym charakterze decyduje fakt poddania osądowi społecznemu oraz na ogół włączenie wielu ludzi w obszar objęty danym działaniem. Jak stwierdził jeden z wyborców, dla mnie działalność publiczna to jest to, na czym ogniskuje się uwaga opinii publicznej [w4]. Przyjęcie takiej perspektywy nie oznacza jednak, iż za działalność publiczną uważa się tylko to, co jest pokazywane w mediach [w4] publiczny, to nie koniecznie tyle, co powszechny, czy masowy: to nie musi być od razu jakaś skala duża Polski, kraju, czy cholera wie, całego świata [w4]. Często działalność publiczna prowadzona jest na rzecz własnej małej społeczności, gminy, czy osiedla. W tej małej skali, zresztą, działalność publiczna najczęściej zbliża się, zdaniem badanych, do swej najbardziej pożądanej postaci działalności s p o ł e c z n e j. Generalnie wszyscy badani skłonni byliby zgodzić się z opinią jednego z polityków, iż efekty takiego działania publicznego powinny być dostrzegane przez osoby, które nie są w bezpośrednim, wręcz fizycznym kontakcie z jakby sprawcą takich działań [p19]. Wyodrębnienie kategorii działalności społecznej wiąże się z głównym kryterium oceny działalności publicznej, jakim jest jej c e l. Niektórzy badani czynili początkowo rozgraniczenie na działalność przynoszącą dochody i działalność publiczną oraz deklarowali wprost, iż mianem tej ostatniej należałoby określić przede wszystkim te formy zachowań społecznych człowieka, które nie są związane z osiąganiem osobistych korzyści, jednak w toku prowadzonych wywiadów rozróżnienie to najczęściej okazywało się być dość problematycznym. Jak ujął to jeden z polityków działalnością publiczną (...) jest praca, która może wprawdzie przynosić dochód, bo nauczycielowi, czy księdzu przynosi, ale której zysk uzyskiwany z tej działalności nie jest jedynym, jedynym celem [p13]. Badani w końcu na ogół wyrażali przekonanie, iż działalność nie przynosząca działającemu osobistych korzyści to działalność społeczna - jakaś praca społeczna, po prostu za nic [w2], działalność publiczna natomiast nie wymaga spełnienia takiego warunku. Działalność społeczna jako forma działalności publicznej jest to zatem bezinteresowna pomoc drugiemu człowiekowi, tak jak to

20 17 2. Badanie społecznych reprezentacji polityki w miastach mają pójdzie i dostanie tę zupę Kuroniówkę od Kuronia [w2], działalność publiczna natomiast jest pracą na rzecz drugich [w3], niezależnie od materialnego aspektu tej działalności. Kryterium celu, służące określeniu działalności publicznej, znajduje jednak zastosowanie dywersyfikujące, lecz jak wynika z analizy treści wywiadów, w rozumieniu badanych odnosi się ono do nieco innego aspektu tej działalności a zarazem do alternatywnego znaczenia słowa cel. Z jednej bowiem strony, jak podaje Słownik Języka Polskiego (1998) cel to: «to, do czego się dąży, co się chce osiągnąć; przedmiot zamierzonych działań, punkt centralny jakiejś akcji», z drugiej zaś, «przedmiot, obiekt, do którego się mierzy, strzela; tarcza strzelnicza lub punkt środkowy tarczy strzelniczej». W wypowiedziach badanych, z jednej strony, mamy do czynienia z definiowaniem działalności publicznej w kategoriach r e z u l t a t ó w i tu pojawiają się wszelkie odniesienia do czynienia dobra, pomocy innym czy też działania na rzecz rozwiązania jakiś społecznych problemów, z drugiej zaś strony, badani definiując działalność publiczną kładli nacisk na a d r e s a t ó w tej działalności. Tak więc, w wypowiedziach tych możemy odnaleźć definicje typu: [działalność] przede wszystkim nastawiona na dobro ogółu [w4], działalność na rzecz dobra wspólnego [p7] etc., a jednocześnie stwierdzenia, iż jest to sztuka przyciągania ludzi [p15], odwoływanie się do ludzi, do jakiś grup społecznych, do mieszkańców [p2], działalność dla większej ilości, dla społeczności, dla grupy, którą przedstawia [w6]. Podział, o którym tu mowa w sposób dość czytelny przedstawiony został przez jednego z polityków, który stwierdza, iż oceniając działalność publiczną można zastosować podział na działalność typu materialnego, materialnego w tym sensie, że konkretne czynności podejmowane przez człowieka, czy grupę ludzi zmieniają rzeczywistość wokół nas i przykładem może być, czy, właśnie działalność TYPOWO 8 pomocowa, na przykład charytatywna, czy na przykład działania i związki ludzi zadaniowe w rodzaju nie wiem, woda na wsi, oczyszczalnia ścieków. I druga sfera, taka jakby niematerialna, to jakby wpływ i kształtowanie opinii publicznej; czyli taka działalność publiczna. [p19]. Przedstawione tu rozróżnienie ma decydujące znaczenie przy rozgraniczaniu sfer działalności publicznej i działalności politycznej działalność publiczna niepolityczna odnosić by się miała, w rozumieniu badanych, do zakresu działań s p o ł e c z n y c h, czy materialnych, działalność polityczna zaś do o d d z i a ł y wa n i a, czy też prób przemiany sfery niematerialnej. Wypowiedzi zarówno polityków, jak i wyborców dowodzą jednak, iż zgodny podział działalności publicznej na działalność społeczną odnoszącą się do sfery materialnej i działalność polityczną odnoszącą się do sfery niematerialnej, byłby trudny do przeprowadzenia. Przy próbie bardziej precyzyjnego określenia takiego rozgraniczenia kończy się bowiem zgodność pomiędzy tymi dwoma grupami badanych. Politycy, stosując w swych deklaracjach wprowadzone wyżej kryterium celu, odnoszą działalność p u b l i c z n ą (w tym także społeczną) do jej r e z u l t a t ó w podkreślając, iż w działaniach publicznych o charakterze niepolitycznym chodzi o działania nie dla siebie, tylko na rzecz [p4]. Jak stwierdził jeden z polityków to powinna być taka, no, roztropna troska, działanie na rzecz dobra wspólnego, na rzecz współobywateli państwa, narodu [p7]. Z drugiej strony, działalność publiczna polityczna jako związana z jej adresatami jest u z y s k i w a n i e m p o p a r c i a dla danego polityka czy ugrupowania jest sztuką przyciągania ludzi [p15]. Zarysowany tu podział w taki oto sposób przedstawiony został przez jednego z polityków: Są organizacje społeczne zajmujące się na przykład działalnością charytatywną, opiekuńczą, filantropijną, nawet działalnością kulturalną, w wielu przypadkach służące organizowaniu życia społecznego to jedna grupa. Druga grupa to, powiedziałbym, politycy zabiegani, walczący o sprawy szersze, długofalowe, zajmujący się kreśleniem wizji, programów dotyczących funkcjonowania państwa [p16]. Działalność publiczna jest więc de facto dzielona przez polityków na działalność społeczną i działalność polityczną a różnice pomiędzy tymi sferami dotyczą przede wszystkim celów 8 podkreślenie w tym miejscu jest zapisem emfazy użytej w wypowiedzi. Szczegóły transkrypcji wywiadów podano w aneksie.