STUDIA BOBOLANUM 1 (2007) STUDIA BOBOLANUM. Hinduizm a chrześcijaństwo M. Krzysztof Byrski. Jezuickie redukcje paragwajskie Adam Wolanin SJ

Transkrypt

1 1 (2007) STUDIA BOBOLANUM ISSN STUDIA BOBOLANUM 1 (2007) Hinduizm a chrześcijaństwo M. Krzysztof Byrski Jezuickie redukcje paragwajskie Adam Wolanin SJ Św. Franciszek Ksawery i jego kult Ludwik Grzebień SJ Ignacjańska wierność Jezusowi Wacław Królikowski SJ Eucharystia a Nowe Przymierze Franciszek Sieg SJ Zmartwychwstanie Jezusa Dariusz Gardocki SJ Kościoły tradycji wschodniej na Ukrainie Jan Moskałyk Benedykt XVI w Ratyzbonie Zbigniew Kubacki SJ Mitologia twórczości postoświeceniowej Jacek Bolewski SJ Wyzwania bioetyczne wobec rodziny Artur Filipowicz SJ Partnerskie związki homoseksualne Marek Blaza SJ OkladkaSB0107.indd :00:24

2 1 (2007) STUDIA BOBOLANUM

3 STUDIA BOBOLANUM Redakcja Rada Redakcji Recenzenci tomu Opracowanie redakcyjne Projekt graficzny Opracowanie techniczne Marek Baraniak SJ, Jacek Bolewski SJ (red. nacz.), Artur Filipowicz SJ (za-ca red. nacz.), Pawe³ Kapusta SJ, Jerzy Seremak SJ Jan Charytañski SJ, Piotr Kasi³owski SJ, Zbigniew Kubacki SJ, Józef Kulisz SJ, Stefan Moysa-Rosochacki SJ, Zygmunt Perz SJ, Franciszek Sieg SJ, Marek Soko³owski SJ, Tadeusz Wo³oszyn SJ ks. Jan Decyk, Julian Warzecha SAC, Pawe³ Góralczyk SAC Hanna Stompor Krzysztof Stefaniuk Bo ena Goœlicka ISSN Wydawca IMPRIMI POTEST Druk Prowincja Wielkopolsko-Mazowiecka Towarzystwa Jezusowego Wydawnictwo RHETOS Prowincja Wielkopolsko-Mazowiecka Towarzystwa Jezusowego L.dz. 2005/50/P, Warszawa, dnia 04 kwietnia 2005 r. Dariusz Kowalczyk SJ, prowincja³ ARWIL s.c Warszawa, ul. Czereœniowa 16

4 Spis treœci ARTYKUŁY str. 5 M. Kr zyszt of Byr ski Perspektywy spotkania hinduizmu i chrześcijaństwa ADAM WOLANIN SJ str. 23 Jezuickie redukcje paragwajskie LUDWIK GRZEBIEŃ SJ str. 41 Św. Franciszek Ksawery i jego kult WACŁAW KRÓLIKOWSKI SJ str. 57 Droga do wierności Jezusowi Chrystusowi w życiu św. Ignacego Loyoli FRANCISZEK SIEG SJ str. 81 Jezus ustanawia Eucharystię i ogłasza Nowe Przymierze (Mk 14,22-25) DARIUSZ GARDOCKI SJ str. 97 Znaczenie i wpływ zmartwychwstania Jezusa na życie chrześcijan JAN MOSKAŁYK str. 111 Główne Kościoły tradycji wschodniej na Ukrainie a współczesny dialog ekumeniczny ZBIGNIEW KUBACKI SJ str. 129 Wokół wystąpienia Benedykta XVI w Ratyzbonie

5 JACEK BOLEWSKI SJ str. 139 Mitologia twórczości postoświeceniowej. W cieniu Lęku przed wpływem H. Blooma ARTUR FILIPOWICZ SJ str. 167 Główne wyzwania bioetyczne wobec rodziny MAREK BLAZA SJ str. 177 Chrześcijaństwo wobec postulatu zrównania partnerskich związków homoseksualnych z małżeństwem OMÓWIENIA I RECENZJE str. 197 J. KULISZ: Grzegorz M. Bartosik OFMConv, Mediatrix In Spiritu Mediatore. Pośrednictwo Najświętszej Maryi Panny jako uczestnictwo w pośredniczącej funkcji Ducha Świętego w świetle teologii współczesnej, Wydawnictwo Ojców Franciszkanów, Niepokalanów 2006, s str. 202 J. KULISZ: Ks. Marek Skierkowski, A swoi Go nie przyjęli (J 1, 11), Teologicznofundamentalna interpretacja Third Quest, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2006, s str. 206 D. GARDOCKI: G. LOHFINK, Czy Jezus głosił utopię?, tł. E.Pieciul-Karmińska, W drodze, Poznań 2006, s.185.

6 Perspektywy spotkania hinduizmu i chrześcijaństwa StBob 1 (2007) s Perspektywy spotkania hinduizmu i chrześcijaństwa M. KRZYSZTOF BYRSKI Instytut Orientalistyczny, Uniwersytet Warszawski Warszawa Następnie Tomasz, zwany tez Bliźniakiem obarczony został Indiami. Nie chciał on jednak tam się udać i powiedział, że z powodu słabości ciała nie może podróżować, oraz:»jak mogę ja, który jestem Hebrajczykiem, podróżować i głosić w Indiach kazania o prawdzie?«1 Tytuł artykułu jest niewątpliwie prowokacyjny. Jak bowiem można mówić o perspektywach spotkania tych dwóch religii, skoro chrześcijaństwo jest obecne w Indiach prawie na pewno od I w. ery chrześcijańskiej, a całkiem na pewno od końca IV w. Spróbujmy więc najpierw przyjrzeć się, jak doszło raczej do obecności chrześcijaństwa w Indiach niż do jego spotkania z hinduizmem. Otóż Żydzi, wg niektórych opinii, znaleźli się w Kerali już w czasach Salomona (X w. przed Chr.). Przypuszcza się niekiedy nieco ostrożniej, że mogli tam przybyć dopiero po ostatecznym zburzeniu świątyni w Jerozolimie przez Babilończyków w 587 r. przed Chr. Wspomina się także jeszcze późniejszą datę, którą wyznacza zburzenie świątyni przez cesarza Tytusa w 72 r. po Chr. Prawdopodobnie jednak to nie żaden kataklizm historyczny spowodował pojawienie się Żydów w Indiach, a po prostu dotarli tam w rezultacie działalności handlowej, podobnie jak znacznie później działalność handlowa doprowadziła do Indii muzułmańskich Arabów. Choć wcześniejsza historia Żydów w Indiach jest mocno niejasna, można jednak przyjąć, że przynajmniej w czasach Jezusa z Nazaretu Żydzi już tam byli. Wiedza o tym, że kolonie żydowskie poprzedzały pojawienie się w Indiach chrześcijan, jest niezwykle istotna, bo wpisuje się w dość powszechny w pierwszych wiekach chrześcijaństwa wzorzec jego rozprzestrzeniania się za pośrednictwem żydowskiej diaspory. W takiej sytuacji wyprawa św. Tomasza 5 1 E. RUYSBEEK M. MESSING, Ewangelia Tomasza, Poznań 2004, 62.

7 M. Krzysztof Byrski 6 apostoła do Indii nabiera znacznego prawdopodobieństwa, choć oczywiście nadal pozostać musi jedynie hipotezą. Najwcześniejszym źródłem, z którego się dowiadujemy o działalności apostolskiej św. Tomasza w Indiach są apokryficzne Akty Judy Tomasza spisane w Syrii ok. III w. po Chr., z których pochodzi cytowane wyżej motto. Począwszy od IV w. tradycja ta była żywa w Kościołach chrześcijańskich Indii Południowych. Niemniej wielu uczonych zachodnich wątpi czy apostoł Tomasz rzeczywiście dotarł do Indii. Uczony indyjski, M. Mundadan uważa jednak, że więcej przemawia za hipotezą misji indyjskiej św. Tomasza niż przeciw niej. 2 Podziela to przekonanie J. Kieniewicz, uważając, że misja tego apostoła na południu Indii jest bardzo prawdopodobna. 3 B. Griffith zaś pisze, że choć Akty Judy Tomasza nie mają charakteru przekazu historycznego, to...wskazują na fakt, że w III wieku była tradycja łączenia św. Tomasza z Indiami, a ponieważ w pewnych szczegółach zgadzają się z prawdą, nie można więc całkowicie ich pominąć. 4 Tak więc, w formie nad wyraz prawdopodobnej hipotezy, można przyjąć, że zgodnie z tradycją, św. Tomasz mógł przybyć do Indii ok. 52 r., mógł głosić Ewangelię na wschodnim i zachodnim wybrzeżu Indii Południowych i założyć pierwsze wspólnoty chrześcijańskie i wreszcie ponieść śmierć męczeńską ok. 68 r. w Meliapurze na wschodnim wybrzeżu. 5 Choć, jakeśmy to wspomnieli, najprawdopodobniej znalazł się on w Indiach ze względu na mieszkające tam wspólnoty żydowskie, to wkrótce pojawili się miejscowi konwertyci spoza tych wspólnot. Co ciekawe, na chrześcijaństwo musieli się najprawdopodobniej pierwotnie nawracać ludzie z wyższych warstw społecznych, ponieważ do dziś panuje przekonanie wśród chrześcijan obrządku syro-malabarskiego i syro-malankarskiego, iż pochodzą z kasty (warny) braminów. Niewykluczone więc, że wśród konwertytów mogli być również miejscowi bramini. Świadczyć o tym też może wysoka do dzisiaj pozycja społeczna chrześcijan tych obrządków w Kerali, czego nie da się powiedzieć o parawach prostych rybakach nawróconych przez św. Franciszka Ksawerego. W późniejszych wiekach Kościół keralski pozostawał pod wpływem i kontrolą Kościoła syryjskiego. Najważniejsze jednak jest to, że coś, co można nazwać impetem ewangelizacyjnym, musiało być stosunkowo krótkotrwałe. Zwyciężyła kastowa mentalność miejscowa i wspólnota chrześcijańska zapewne dość rychło otorbiła się w postaci kolejnej kasty, całkowicie rezygnując z prozelityzmu. Oto co pisał nieznany autor, uczestnik jednej z wypraw Vasco da Gamy: 2 listopada żeglowaliśmy 60 mil z Calcoen w kierunku królestwa zwanego Cusschijn (Cochin), a między tymi dwoma mia- 2 M MUNDADAN, History of Christianity in India, Bangalore 1984, Świętym Tomaszem zajmował się też polski misjonarz bp L. M. ZALESKI, The Apostle St. Thomas, Mangalore J. KIENIEWICZ, Historia Indii, Wrocław 2003, B. GRIFFITH, Złota nić, Kraków 1974, Tamże.

8 Perspektywy spotkania hinduizmu i chrześcijaństwa stami znajduje się królestwo chrześcijańskie zwane Granor (Travancore) i jest tam dużo dobrych chrześcijan. (...) chrześcijanie nie mają stosunków z nikim i są dobrymi chrześcijanami, i nie sprzedają ani kupują w dnie święte, i nie jedzą ani nie piją z nikim, z wyjątkiem chrześcijan. 6 Oczywiście nie można wykluczyć, że ów autor wziął za chrześcijan hinduistów, ale też i chrześcijanie zapewne nie wyróżniali się szczególnie na tym tle. Tak czy owak, hinduizm okazał się zbyt dojrzałym adresatem, do którego zupełnie nie trafiło przesłanie przynoszone przez tych, którzy nie byli gotowi poprzedzić nauczanie cierpliwym uczeniem się tego, co Bóg mówił przed wiekami do ojców wyznawców hinduizmu. Koniec XV w. po Chr. mógł oznaczać zasadniczy zwrot w dziejach obecności chrześcijaństwa w Indiach mógł, ale nie oznaczał. 8 lipca 1497 r. Vasco da Gama wypłynął z portu lizbońskiego w poszukiwaniu chrześcijan i korzeni 7 i po upływie niecałego roku, opłynąwszy Afrykę, 21 maja 1498 r. zawinął do portu w Kalikacie (Kożhikode). 8 Obecność portugalska w Indiach stała się faktem. Odnalezieni chrześcijanie (początkowo da Gama brał za chrześcijan również hinduistów) 9 po pewnym czasie okazali się tak różnymi w obrządku od chrześcijaństwa łacińskiego, że musiało dojść do rozłamu. Część uznała prymat papieski, a część do dziś uważa się za Kościół prawosławny. Pół wieku później, w 1542 r. miało miejsce niezwykle ważne dla historii chrześcijaństwa w Indiach wydarzenie. Do Indii przybył późniejszy święty, Franciszek Ksawery. W latach trzydziestych XVI w. w Indiach Południowych miały miejsce masowe nawrócenia kasty wspomnianych parawów ubogich rybaków, którzy popadli w konflikt z muzułmanami o prawa do połowów. Portugalczycy ich wsparli i to zaowocowało nawróceniami. Źródła podają nawet liczbę 120 tys. Tymczasem rolę wyzyskiwaczy przejęli Portugalczycy niemiłosiernie eksploatując nowo nawróconych. Jednocześnie niewiele poza samym chrztem robiono, by nauczyć ich podstaw wiary. Nowy gubernator z Portugalii, Martim Alfonso de Sousa ( ), ukrócił te nadużycia, a przybyły w jego towarzystwie Franciszek Ksawery podjął trud pogłębienia ich formacji chrześcijańskiej, choć w dość formalnym sensie, bo sam nie był do tego zbyt dobrze przygotowany, bowiem nie znał lokalnych języków i musiał posługiwać się tłumaczami. 10 Rezultatem działalności Portugalczyków, nie tylko zresztą misjonarzy, ale także i żołnierzy, którzy nie stronili od nawracania mieczem, było nieznaczne powiększenie liczby wyznawców chrześcijaństwa. Przede wszystkim jednak doprowadziło to do podziałów wewnątrz samej wspólnoty. Do spotkania z hinduizmem pozostało równie daleko, jeśli nie dalej niż przed ich przybyciem. 7 6 M. AŁTUCHOW, Calcoen, II wyprawa Vasco da Gama do Indii, w: J. REYCHMAN (red.), Księga pamiątkowa ku czci Eugeniusza Słuszkiewicza, Warszawa 1974, Tamże, J. KIENIEWICZ, dz. cyt., 364 nn. 9 A. VELHO, Relacja z wyprawy Vasco da Gamy do Indii, Gdańsk 1996, XVII. 10 M. MUNDADAN, dz. cyt.,

9 M. Krzysztof Byrski 8 Tymczasem na północy Indii na dworze cesarza Akbara ( ), słynącego z zainteresowania religiami, twórcy nowej eklektycznej religii zwanej Boską (Din Ilahi), pojawili się w 1580 r. dwaj jezuici: Rodolfo Aquaviva i Antonio Monserrate, którzy z nadzieją nawrócenia cesarza, uczestniczyli w debatach, którym się przysłuchiwał w wzniesionej kilka lat wcześniej w Fatehpur-Sikri sali debat ibadat-khanie. 11 Zamysł, który powiódł się w wielu krajach, jak choćby w Polsce, w tym przypadku nie przyniósł zamierzonych skutków i właściwie pozostał bez echa. Dużo bardziej znacząca była działalność na południu Indii rzymianina Roberta de Nobili, który przybył do Maduraju w 1606 r. Zdecydowanie oddzielając misję cywilizacyjną od prozelitatorskiej i przyjmując sposób bycia indyjskich guru, de Nobili z powodzeniem nawracał przede wszystkim ludzi z elit. Poprzedził swoją działalność misyjną starannymi studiami nad hinduizmem. Jak na owe czasy było to zjawisko bez precedensu. Uznał, że nawracani wyznawcy hinduizmu nie muszą zmieniać ani stroju, ani obyczaju i nie muszą rezygnować z tradycyjnej hierarchii społecznej po to, by stać się dobrymi chrześcijanami. Były to jednak zbyt nowatorskie metody i mimo akceptacji w 1623 r. przez papieża Grzegorza XV, wywołały opór miejscowej hierarchii i współmisjonarzy. Do śmierci w Meliapurze w 1656 r. de Nobili zdołał nawrócić ok. 100 tys. osób. Większość z nich jednak potem powróciła na łono hinduizmu, gdy okazało się, że ich zachowane, hinduskie obyczaje nie spotkały się z akceptacją innych misjonarzy. 12 Opór zresztą był nie tylko na miejscu. W Rzymie, w 1742 r. papież Benedykt XIV ( ) ponowił potępienie tzw. inkulturacji w konstytucji apostolskiej Ex quo singulari. To potępienie dotyczyło również metod apostolatu stosowanych w Indiach. 13 właśnie przez Roberto de Nobiliego i jego kontynuatorów. Tak się zakończyła pierwsza próba autentycznego spotkania chrześcijaństwa z hinduizmem. Wraz z przybyciem na Subkontynent Indyjski Brytyjczyków, pojawili się tam również misjonarze protestanccy. Anglicy, zdając sobie sprawę z zagrożeń dla ich panowania wynikających ze zbyt radykalnej działalności misyjnej, dbali o to, by nie wywoływała ona niepotrzebnego oporu ani ze strony hinduistów, ani muzułmanów. Działalność ta koncentrowała się na organizowaniu nowoczesnej edukacji oraz dobroczynności skierowanej ku środowiskom niedotykalnych i np. trędowatych. Misjonarze ci także prowadzili intensywną działalność wśród de facto niehinduskich, peryferyjnych społeczności plemiennych. 11 V. SMITH, Oxford History of India, Oxford 1961, J. KIENIEWICZ, dz. cyt., F. LENOIR Y. TARDAN-MASQUELIER (red.), Encyklopedaia religii świata, Warszawa 2002, 612. Benedykt XIV podtrzymał zakaz swego poprzednika Klemensa XI, który w 1707 r. zakazał używania chińskich imion boskich, czczenia Konfucjusza i kultu przodków jako źródeł przesądów sprzecznych z wiarą chrześcijańską.

10 Perspektywy spotkania hinduizmu i chrześcijaństwa Tak misyjna, jak i świecka działalność edukacyjna ta ostatnia związana z potrzebą stworzenia rodzimej, indyjskiej służby cywilnej za czasów sprawowania rządów przez Lorda Georga Nathaniela Curzona ( ) spowodowała przemiany świadomościowe elit indyjskich i przyczyniła się do pojawienia się (przede wszystkim wśród hinduistów) poczucia własnej tożsamości, mocno związanej z traktowaniem hinduizmu w podobny sposób jak chrześcijanie traktowali swoją religię. Na wschodnim wybrzeżu Indii taki charakter miał tzw. renesans bengalski reprezentowany przez Raja Ram Mohan Roya ( ) czy Swamiego Vivekanandę ( ) w Bengalu. Reformatorzy ci pod wpływem teologii protestanckiej głosili powrót do Objawienia Wedyjskiego i odrzucenie płytkiej idolatrii współczesnego hinduizmu. Tymczasem na zachodnim wybrzeżu Indii, w Maharasztrze, działał dużo bardziej radykalny Bal Gangadhar Tilak ( ) nadający swojej interpretacji hinduizmu również charakter polityczny. To właśnie tam narodził się w rezultacie fundamentalistyczny ruch narodowo-hinduski w postaci Narodowego Związku Służby Samopomocowej (Rasztriya Swajamsewak Sangh). Główny eksponent tego nurtu, V. D. Sarvarkar, był twórcą idei hindutwy (hinduskości) i zdecydowanym przeciwnikiem Gandhiego. Był też bardzo wrogo nastawiony wobec innowierców przede wszystkim muzułmanów. To z jego inspiracji ruch ten stał się nieomal organizacją paramilitarną. Najnowsze ekscesy dotyczące tak muzułmanów, jak i chrześcijan są często inspirowane przez te kręgi. Oto całkiem nieoczekiwany kształt i charakter spotkania w tym przypadku raczej hinduizmu z chrześcijaństwem. Misjonarzom chrześcijańskim zapewne nie przychodziło do głowy, że przyczynią się walnie do rewitalizacji i modernizacji hinduizmu, tym samym wyposażając go w szeroką gamę argumentów pozwalających przeciwstawiać się skutecznie chrześcijańskiemu prozelityzmowi. 9 Niewątpliwie wyjątkowy, znaczny i bardzo dobry wpływ na stosunki międzyreligijne w Indiach miał Mohandas Karamchand Gandhi ( ), Hindus pozostający pod wpływem chrześcijaństwa, 14 zamordowany zresztą przez hinduskiego fanatyka Nathurama Godsego, aktywistę ruchu inspirowanego przez V. D. Sarvarkara. Warto w tym miejscu przypomnieć następującą myśl Gandhiego:...Jedynie męka Krzyża a nie żaden inny sposób, kształtuje tak narody jak i poszczególnych ludzi. Mahatma Gandhi napisał te słowa w 1931 r., po tym jak znalazł się w Watykanie, gdzie długo medytował przed naturalnych rozmiarów figurą ukrzyżowanego Chrystusa. 15 Pisząc o kształtowaniu narodu, Gandhi miał na myśli Indie, których ludność stanowią bardzo 14 R. GANDHI, The Good Boatman, New Delhi 1995, 173; zob. też: L. FISCHER, Gandhi, New York 1954, R. GANDHI, dz. cyt., 34: After gazing for long at a lifesize crucifix at the Vatican in 1931, he wrote: I saw there at once that nations like individuals could only be made through the agony of the Cross and in no other way.

11 M. Krzysztof Byrski 10 rozmaite, wielomilionowe grupy etniczne, mówiące różnymi językami, mające odmienne obyczaje i należące do różnych wyznań hinduistycznych lub wręcz odmiennych religii takich, jak dźinizm, buddyzm, islam, sikhizm czy wyznania chrześcijańskie. Ujmując to w kategoriach europejskich, można śmiało powiedzieć, że Gandhi myślał o stworzeniu z wielu narodów jednego civitas. 16 Trudno się oprzeć wrażeniu, że przytoczona myśl Mahatmy była w jakimś sensie prorocza, co potwierdziła jego śmierć, która w znacznym stopniu wzmocniła świadomość ich własnego civitas. Wolno sądzić, że to dopiero w osobie Gandhiego doszło do najbardziej, jak dotąd, znaczącego spotkania chrześcijaństwa i hinduizmu, choć nie dokładnie tak, jakby to sobie wyobrażali tradycyjnie uformowani misjonarze, bowiem Gandhi nigdy formalnie nie nawrócił się na chrześcijaństwo. Jednak klęcząca w miejscu jego ciałopalenia postać Jana Pawła II świadczy w sposób szczególny o tym, że do spotkania jednak doszło. 1 lutego 1986 r. odwiedzający Indie papież złożył wiązankę kwiatów na tym miejscu i w swym przemówieniu powiedział: Moja wizyta w Indiach jest pielgrzymką dobrej woli i pokoju oraz spełnieniem pragnienia by doświadczyć osobiście tego co stanowi ducha waszego kraju. Jest najzupełniej właściwe, żeby ta pielgrzymka zaczęła się tutaj. (...) Z tego miejsca, które na zawsze jest związane z pamięcią tego niezwykłego człowieka, pragnę wyrazić wobec ludu Indii i świata moje głębokie przekonanie, że pokój i sprawiedliwość, których tak potrzebuje współczesne społeczeństwo, będą osiągnięte na drodze, która stanowi rdzeń jego nauczania: zwierzchnictwo ducha i»satjagraha«moc prawdy, która zwycięża bez przemocy poprzez dynamikę właściwą samemu działaniu. 17 Pozostaje więc odpowiedzieć tylko na jedno pytanie: czy jeden, święty i apostolski Kościół obejmuje Gandhiego, czy nie? Jaki jest wniosek z tego nadzwyczaj skrótowego przeglądu kontaktów chrześcijaństwa i hinduizmu. Otóż przede wszystkim ten, że przyszłość stosunków hinduistyczno-chrześcijańskich w Indiach w niewielkim stopniu zależy od tradycyjnej działalności misyjnej. Kastowe społeczeństwo hinduskie jest znakomicie uodpornione na penetrację obcych idei, które albo odrzuca, albo asymiluje, harmonijnie integrując w ramach wyznawanego systemu wartości. Ewentualnie jakeśmy to już wspomnieli niejako otorbia jak perłopław ziarnko piasku i w formie nowej kasty pozwala funkcjonować w tradycyjnej tkance społecznej grupie, która te idee ze sobą przyniosła. Tak właśnie stało się z Tomaszowymi chrześcijanami. Znamienny jest fakt, że Kościół trwający w Indiach od ponad piętnastu wieków (...) zdołał w tym czasie nawrócić zaledwie dwu ludzi na stu. (...) Te niezaprzeczalne fakty nasuwają wniosek, że popełniono jakiś błąd w sposobie podawania Ewangelii Indiom Otóż naszym 16 Myśl tę pierwotnie sformułowałem w wykładzie wygłoszonym na Walnym Zebraniu członków Klubu Inteligencji Katolickiej 18 IV 2004 r. 17 The Pope speaks to India, Bombay 1986, B. GRIFFITH, dz. cyt.,

12 Perspektywy spotkania hinduizmu i chrześcijaństwa zdaniem ten błąd, to błąd ogrodnika, który zamiast zaszczepić gałązkę Dobrej Nowiny na indyjskim drzewie mango, przywiózł ze sobą sadzonkę pierwotnie zapewne śródziemnomorskiego drzewa oliwnego (św. Tomasz), a potem wręcz europejskiej jabłoni (św. Franciszek Ksawery) i uparł się, że w innym klimacie i w innej glebie wyhoduje z tej sadzonki dorodne drzewo, które kiedyś zastąpi owo mangowe drzewo hinduizmu. Grzechem pierworodnym zaś, wykluczającym możliwość prawdziwego spotkania chrześcijaństwa z hinduizmem, stało się przeświadczenie, iż ewangeliczne...idźcie i nauczajcie wszystkie narody... zwalnia chrześcijan z obowiązku uczenia się! Trudno jednak nauczać, jeśli się nie spędziło wielu lat na uczeniu się. Istotnie widzimy, pisze Griffith że ani w Indiach, ani gdzie indziej nie podejmowano żadnej próby zrozumienia religii ludów, którym głoszono Ewangelię. Przeciwnie takie religie traktowano z całkowitym lekceważeniem i potępiano jako»pogaństwo«i»bałwochwalstwo«, bez poświęcania im większej uwagi. 19 W tym miejscu zadać można pytanie, czego chrześcijanin musi się nauczyć sam, nim zacznie innych nauczać? Otóż najkrócej rzecz ujmując, musi się nauczyć rozpoznawać...słowo, które było przed wiekami... w dorobku myśli i refleksji duchowej ludów, którym chce zanieść ową Dobrą Nowinę. Ujmując to jeszcze inaczej i może w sposób nieco prowokacyjny, powiedzielibyśmy, że chrześcijanin musi się sam nawrócić na religię ludzi, którym pragnie zanieść Dobrą Nowinę nawrócić, zabierając ją ze sobą. Tylko wtedy dojść może do prawdziwego spotkania. Jeśli wszakże ma dojść do takiego spotkania, to należy zapytać o jego doktrynalne podstawy i możliwości realizacji w praktyce. Próbę taką podjął Raymond Panikkar publikując w latach sześćdziesiątych książkę zatytułowaną Nieznany Chrystus hinduizmu. 20 Wstęp do niej autor rozpoczyna znaczącym cytatem z Listu do Hebrajczyków (1.1-2.) Już wielokrotnie i w wieloraki sposób przemawiał Bóg przed wiekami do ojców naszych przez usta proroków. A w tych czasach ostatecznych przemówił do nas przez usta Syna swego; jemu wszystko oddał w posiadanie i przez niego stworzył świat. 21 Cytat ten tak komentuje: Właściwie nie wiemy, co z inspiracji Syna wypowiedzieli»prorocy«hinduizmu i jak otoczył opieką swe dzieci w Indiach; ale zakładamy, że»...on dzierży wszechświat władnym swym słowem...«22 i nie zapomina o nikim. Dalej my także nie wiemy, co Syn sam mówi w tej religii, która od tysiącleci przed Chrystusem nieprzerwanie wiodła i inspirowała setki milionów ludzi. 23 Ważna konstatacja to ta, że zwrot»ojców naszych«należy odnieść do całej ludzkości, a nie tylko do Żydów, oraz to, że naszym obowiązkiem jest rozpoznać Słowo w tym, co wypowiedzieli prorocy hinduizmu. Panikkar interpretuje filozofię Tamże, R. PANIKKAR, The Unknown Christ of Hinduism, London Pismo Święte Nowego Testamentu, tłum. S. Kowalski, Warszawa 1957, Tamże, I R. PANIKKAR, The Unknown Christ of Hinduism, IX.

13 M. Krzysztof Byrski 12 indyjską w duchu chrześcijaństwa, podobnie jak Akwinata filozofię grecką. Jest to, naszym zdaniem, bardzo udana próba, choć adresowana bardziej do teologów niż do wyznawców obu religii w ogóle. Nieporozumieniem jest wszakże uznanie implicite indyjskich filozofów za proroków. Właściwi indyjscy prorocy bowiem, to natchnieni autorzy hymnów wedyjskich i wedyjskiej egzegezy. R. Panikkar dopiero z biegiem czasu dostrzegł ten wymiar i dał temu wyraz publikując Wedyjskie doświadczenie antologię tekstów wedyjskich przeznaczoną dla nowoczesnego człowieka i współczesnej celebracji. Najzupełniej słusznie Panikkar określa te teksty mianem Wedyjskiej Epifanii i dodaje, że...należy [ona] do dziedzictwa ludzkości i dlatego jej najgłębszej funkcji najlepiej służyć (...) nie strzegąc jej skrupulatnie, jak byśmy byli zazdrosnymi strażnikami zamkniętego i nieomal ukrytego skarbu, ale dzieląc się nią w duchu braterstwa z całą ludzkością. 24 W innym miejscu Panikkar dodaje, iż Weda jest...objawieniem Słowa, Słowa pierwotnego, Słowa, które nie jest narzędziem, a nawet znakiem jakby miało dotyczyć czego innego lub wskazywać na co innego. Jest to objawienie Słowa jako symbolu, jako aspektu samej rzeczywistości w postaci»dźwięku i znaczenia«. Jeśli miałby być ktoś, kto pierwszy wypowiedział Słowo, to przez jakie inne słowo mógłby mi on zakomunikować znaczenie pierwotnego? Muszę przyjąć, że Słowo mówi bezpośrednio do mnie, bowiem Wedy objawiają najdobitniej charakter rzeczywistości. 25 Inną próbę o nieco odmiennym charakterze, potwierdzoną osobistym doświadczeniem i opisaną w książce zatytułowanej Złota nić podjął Bede Griffith. Trudno mniej niż entuzjastycznie odnieść się do opinii tego mnicha benedyktyńskiego, gdy pisze, że...indie muszą znaleźć w Chrystusie odpowiedź na swoje własne dążenia i muszą je znaleźć na swój własny sposób. Musi to być spełnieniem ich własnej tradycji, osiągnięciem celu, do którego Bóg prowadzi je przez ukryte i tajemnicze drogi od zarania historii. 26 Niemniej przeto, zarówno on, jak i wspomniany wcześniej R. Panikkar, zbyt wiele wagi zdają się przywiązywać do filozofii indyjskiej jako partnera dialogu. Zresztą Griffith idzie nawet dalej, sugerując, że...nie możemy sobie pozwolić na odrzucenie czegokolwiek z przekazanego nam dziedzictwa zachodniego, ujętego myślą Tomasza z Akwinu, ale równocześnie musimy otworzyć nasze umysły na to, co będzie dalszym, autentycznym rozwojem tomizmu. (...) Trzeba więc aby obie tradycje spotkały się na najgłębszej płaszczyźnie zrozumienia Zgadzając się z konkluzją tej wypowiedzi, należy podkreślić, iż jest oczywistym nieporozumieniem identyfikowanie przesłania chrześcijańskiego z tomizmem. Chrześcijaństwo bowiem to Dobra Nowina o narodzinach, życiu i nauczaniu, męce i śmierci oraz zmartwychwstaniu Boga-Człowieka tylko tyle i aż tyle! 24 Tenże, The Vedic Experience Matramañjarī, London 1977, Tamże, B. GRIFFITH, dz. cyt., Tamże, 229.

14 Perspektywy spotkania hinduizmu i chrześcijaństwa Nad wyraz trafne intuicje tak R. Panikkara, jak i B. Griffitha antycypują w pewnym sensie jedną z najnowszych prób precyzyjniejszego zdefiniowania charakteru spotkania chrześcijaństwa i hinduizmu, jaką jest logocentryczna wizja Jacquesa Dupuis a, który się zresztą do obu tych autorów kilkakrotnie odwołuje. Szczegółowe omówienie tej niezwykle gęstej rozprawy przekraczałoby rozmiary naszego eseju. Na potrzeby prezentowanej tu argumentacji wystarczy zacytować następujący fragment dzieła, który w sposób niezwykle jasny i sugestywny określa pozycję J. Dupuis. Przyznając Wydarzeniu Jezusa Chrystusa charakter szczególny i jedyne w swoim rodzaju miejsce, jakie zajmuje oficjalne świadectwo tego wydarzenia ze strony wspólnoty Kościoła w tajemnicy objawienia Bożego w świecie, napotykamy jeszcze przestrzeń dla»otwartej«teologii objawienia i Ksiąg Świętych. Taka teologia będzie utrzymywać, że Bóg, choć wypowiedział swoje ostateczne Słowo w Jezusie Chrystusie, choć mówił przez proroków Starego Testamentu, wypowiedział początkowe lub zarodkowe słowa do ludzi przez proroków innych narodów słowa których ślady można odnaleźć w Księgach Świętych światowych tradycji religijnych. Słowo ostatecznie nie wyklucza innych słów: wprost przeciwnie, zakłada je. Nie możemy powiedzieć, że pierwszym słowem było słowo zapisane w Starym Testamencie. Nie: to właśnie ten dokument zaświadcza, że Bóg przemawiał do narodów wcześniej, nim zwrócił się do Izraela. (...) Ś więte Księgi narodów reprezentują więc, razem ze Starym i Nowym Testamentem, różne sposoby i formy, w jakich Bóg zwraca się do ludzi w ciągłym procesie Bożego samo-objawienia skierowane do nich. 28 Oto nieodzowny warunek wstępny spotkania. W innym wypadku o żadnym spotkaniu mowy być nie może. Jeżeli Bóg mówi: Ja jestem drogą, prawdą i życiem (J 14.6.), to wszyscy żywi kroczymy po tej drodze, dążąc do prawdy i to na tej właśnie drodze spotykamy się wzajem. Nie nam wyrokować, w jakim miejscu tej drogi my się znajdujemy, a w jakim miejscu znajdują się inni. Nikt pośród żywych nie powinien sobie uzurpować prawa do wyrokowania w tej materii. 13 Pozostaje więc teraz przyjrzeć się Wedyjskiej Epifanii, mając pewność, że Słowo jest w niej obecne. Nim to jednak uczynimy, nieodzowne będzie wyjaśnienie sobie niezwykle istotnego zagadnienia, które na ile może sądzić nie-teolog, nie przykuwało jak dotąd, powszechnej uwagi chrześcijan w ogóle, a katolików w szczególności. Chodzi o interpretację współistotności/konsubstancjalności Ojca i Syna stwierdzenia zawartego w katolickim wyznaniu wiary (Credo). W popularnym odczuciu rozdzielność Trzech Osób Boskich jest bardziej oczywista niż ich współistnienie w Bogu, który jest jeden. W pewnym sensie mają rację muzułmanie, gdy zarzucają chrześcijanom odchodzenie od jedynobóstwa. W odczuciu statystycznego wyznawcy, szczególnie katolika, 28 J. DUPUIS, Chrześcijaństwo i religie, tłum. S. Obirek, Kraków 2003, 190.

15 M. Krzysztof Byrski 14 przynajmniej Bóg Ojciec i Syn Boży są całkowicie rozdzielni, a ich jedność jest rozumiana jak identyfikowanie się ojca z ukochanym synem w doświadczeniu ludzkim, a więc jedynie symbolicznie. Tymczasem jeśli przyjąć, że owa współistotność jest całkowita i rzeczywista, do czego zresztą zobowiązuje nas wspomniane wyznanie wiary, mianowicie, że Bóg Ojciec i Syn Boży, będąc rozdzielnymi osobami, są jednocześnie doskonałą jednością, to będziemy musieli się zgodzić z poglądem, że ofiara Syna na krzyżu jest nie tylko ofiarą złożoną Ojcu, ale jest także ofiarą Ojca złożoną sobie samemu. Ofiara ta nie stanowi wyłącznego atrybutu Syna, ale jest jednocześnie atrybutem Ojca. Płynie z tego wniosek, że naturą Boga Jedynego jest ofiara, która w tym wymiarze nie będzie miała jedynie charakteru odkupicielskiego, ale stwórczy śmierć Boga jest warunkiem życia. Jeśli Bóg ustami Jezusa mówi powtórzmy: ja jestem drogą, prawdą i życiem, to może tak powiedzieć dlatego, że przeszedł przez śmierć, która stała się aktem kreacji i że to wszystko stać się musiało na początku czasu, bo przecież czas to przede wszystkim narodziny i śmierć również wszechświata. Jeśli ten rodzaj myślenia o relacjach wewnątrz Trójcy Świętej da się obronić, to droga do spotkania chrześcijaństwa i hinduizmu zamienia się w szeroką autostradę. Podobnie bowiem, jak w chrześcijaństwie, śmierć i zmartwychwstanie Boga stanowi bezwzględnie centralny punkt odniesienia dla wspomnianej Epifanii Wedyjskiej. Oto Objawienie Wedyjskie (ok przed Chr.) przekazuje wizję Boga-Ofiary. W hymnie do Wiśwakarmana, Wszech-czyniciela, zawartym w Rygwedzie (X ) czytamy: Jakież to drewno, jakież drzewo było, z którego niebo ciosali i ziemię? O myśliciele, w myśli zapytajcie, Na czym się wspierał, kiedy dzierżył światy? [Kim svid vanam ka u sa vŗkşa āsa yato dyāvāpŗthivī nişţatakşuђ / manīşiņo manasā pŗcchatedu tad y a d adhyatişţhad bhuvanāni dhārayan //] Twórco wszechrzeczy, siedziby twe wszystkie, Najwyższe i najniższe oraz środkowe, Daj, Panie, przyjaciołom poznać przy ofierze. Sam siebie złóż w ofierze, krzepiąc własne ciało. [Yā te dhāmāni paramāņi yāvamā yā madhyamā viśvakarmann utemā / śikşā sakhibhyo havişi svadhāvaђ s vayam yajasva tanvam vŗdhānaђ //] Twórco wszechrzeczy, ofiarą krzepiony, I niebo, i ziemie złóż sobie w ofierze Hymn do wszechstwórcy (Wiśwakarmana), tłum. A. Ługowski, Więź 9 (1975),

16 Perspektywy spotkania hinduizmu i chrześcijaństwa [Viśvakarman havişām vāvŗdhānaђ svayam yajasva pŗthivīm uta dyām /] 30 Tylko przy ofierze możemy poznać wszystkie siedziby, to znaczy, że tylko przez stwórczy akt ofiarny Boga wyłonić się może rzeczywistość postrzegalna, która ma się stać obiatą ofiarowaną Bogu, podobnie jak w chrześcijaństwie chleb. Bóg bowiem musiał stać się chlebem, to znaczy musiał wejść w świat, żeby siebie ofiarować dla życia. Ów Bóg, w Wedzie Człowiek Pan Stworzeń (Purusza Pradźapati) ofiarowuje siebie za sprawą mocy, które wyzwala w postaci bogów. W rezultacie tej ofiary powstaje świat. Mówi o tym hymn zatytułowany Człowiek (Purusza), (Rygweda X.90). Jest to jeden z najtrudniejszych w interpretacji i najważniejszych dla chrześcijan tekstów Objawienia Wedyjskiego. Tu wystarczy zacytować kilka najbardziej uderzających fragmentów:...purusza jest oto tym wszystkim, tym, co się stało i tym, co się stanie, Jest panem nieśmiertelności, I tym, co przez pokarm wyrasta. [Puruşa eve dam sarvam yad bhūtam yac ca bhavyam / utā mŗtatvasye śāno yad annenā tirohitam. //] Oto taka jest jego wielkość, A jednak Purusza jest jeszcze potężniejszy... [Etāvān asya mahimāto jyāyāmś ca Puruşa. /] Gdy bogowie złożyli ofiarę, mając Puruszę jako obiatę,... [Yat Puruşeņa havişā devā yajñam atanvata. ] Jego poświęcili jako ofiarę na ściółce ofiarnej Puruszę, który najpierwszy się zrodził, Jego złożyli na ofiarę bogowie, sadhjowie i wieszcze... [Tam yajñam barhişi praukşan Puruşam jātam agrataђ / tena devā ayajamta sādhyā ŗşayaś ca ye. //] Gdy bogowie dokonali ofiary, związali Puruszę jak owcę. [Devā yad yajñam tanvānā abadhnan Puruşam paśum.//] Przez ofiarę bogowie złożyli ofiarę ofierze takie były ustanowienia pierwotne [Yajñena yajñam ayajamta devās tāni dharmāņi prathamany āsan. /] F. MAX MÜLLER (red.), Rig-Veda-Sanhita, The Sacred Hymns of the Brahmans together with the commentary of Sayanacharya, London 1874, t. IV, Słowo vŗdhānaђ wolałbym rozumieć dosłownie jako powiększanie a nie krzepienie. Chodzi o nadanie boskiemu ciału Wszechstwórcy wymiaru ciała mistycznego, tj. o całą ludzkość. Dokładnie tak jak w kolejnym cytowanym tu hymnie. 31 Hymny Rigwedy, tłum. F. Michalski, Wrocław 1971, F. MAX MÜLLER (red.), dz. cyt.,

17 M. Krzysztof Byrski 16 Dodać należy, że hymn mówi jeszcze o tym, iż z tej ofiary powstaje świat i wszystkie jego aspekty, a owo powiększone ciało Puruszy-Człowieka staje się całą ludzkością. Trudno się oprzeć wrażeniu, że oto Słowo przemawia do nas przez ten tekst, profetycznie antycypując ofiarę baranka (choć sanskrycie paśu może, ale nie musi być tłumaczone jako owca ) i narodziny na początku czasu Kościoła powszechnego mistycznego ciała Chrystusa, który wtedy (chrześcijanin mógłby dodać przed wygnaniem z raju) był równoznaczny z całą ludzkością. A być może powinien tak być traktowany i dzisiaj, tylko nie umiemy tego jeszcze dostrzec. Ostatni zaś cytowany fragment można by rozumieć jako ofiarę z Syna ofiarowaną Ojcu, którego naturą również jest ofiara. Wreszcie, gdy się pamięta, że ofiara Jezusa była ofiarą dobrowolną, jak o tym zapewnia nas Credo Kościoła katolickiego, to olbrzymiego znaczenia nabiera fakt, że ofiarę składają wszystkie byty. Bogowie i sadhjowie (również kategoria bogów niejako młodszych) z tego hymnu odpowiadają aniołom naszej tradycji a wieszczowie ludziom. Wniosek jest tyle oczywisty, ile porażający. Wszyscy uczestnicy męki Chrystusa w wymiarze mistycznym zdarzenia byli kapłanami oficjującymi przy ofierze! Ofiara Chrystusa musiała się stać dlatego to, co w potocznym odczuciu uważamy za Bogobójstwo, jest w istocie misterium ofiarnym. I to jest właśnie wiedza, którą hinduiści określiliby mianem upaniszady, wiedzy wymagającej wtajemniczenia, wiedzy, która wykrzyczana na wiecu może oznaczać jedynie zagładę człowieka, a nie jego zmartwychwstanie. Oto jak wygląda reakcja Puruszy adresata przytoczonego wyżej hymnu do Wszechstwórcy na dramatyczne wołanie wyznawcy. Po prostu sam siebie składa w ofierze. Dla chrześcijanina wstrząsająco brzmi pytanie zadane wcześniej w tym samym hymnie o to, na czym się wspierał, kiedy dzierżył światy, poprzedzone jeszcze innym pytaniem o drzewo, z którego niebo ciosali i ziemię. Aż się ciśnie na usta odpowiedź, że przecież może chodzić o drzewo krzyża i że to z tego drewna właśnie wyciosano światy. Bo w końcu krzyż to przecież współrzędne świata oznaczające przestrzeń i czas, a więc i śmierć. Wszystko, co wyżej powiedziano, jak w soczewce skupia się w jakże wiele mówiącej definicji ofiary somicznej, tj. takiej w której soma, owo wino wedyjskiej ofiary jadźńi, jest wlewana w ogień. Definicja ta pochodzi z jednego z najważniejszych tekstów egzegetycznych Objawienia Wedyjskiego, z brahmany zatytułowanej Sto dróg (Śatapathabrāhmaņa iii, ). Brzmi ona w przekładzie następująco: A oto skąd imię jadźńa. Oto prawdziwie zabijają Go, gdy wyciskają [zeń święty sok somę], a gdy Go rozpościerają [składając na ofiarę] wtedy dają mu życie. Rozpościerany On się rodzi, On się rodzi w ruchu Atha yasmād yajño nāma. Ghnanti vā enam etad yad abhişuņvanti tad enam tanvate tad enam janayanti sa tāyamāno jāyate sa yan jāyate tasmād yañjo yañjo ha vai nāmaitad yad yajña iti.

18 Perspektywy spotkania hinduizmu i chrześcijaństwa W przytoczonej definicji ofiary expresis verbis mówi się o śmierci i zmartwychwstaniu. Kontekst historyczno-obyczajowy jest tu oczywiście nad wyraz istotny. Sformułowania te bowiem odnoszą się do obrzędu wyciskania soku, który ze względu na swoje właściwości nie tylko może, ale wręcz powinien być zestawiany z winem ofiary mszalnej, której ten tekst, o osiemset lat ją wyprzedzający, mógłby być zapowiedzią. W dodatku fakt sycenia ową somą ognia też da się przełożyć na naszą wrażliwość. Wystarczy, że będziemy pamiętać o tym, iż proces trawienia, to przecież proces spalania, a jednym z liturgicznych wymogów ofiary mszalnej jest w dodatku obecność na ołtarzu otwartego ognia w postaci płonących świec. Ponownie mamy przemożne wrażenie, że Słowo zostało wypowiedziane w Indiach do ojców, również i naszych przecież, jeśli ludzkość potraktujemy jako całość i jako mistyczne ciało Boga. W tym miejscu dotykamy sprawy nad wyraz istotnej spotkania liturgicznego Słowa Usłyszanego (Śruti) w Indiach i Słowa Wcielonego w Izraelu, wcielonego najpierw w Jezusa Chrystusa, a w liturgii w chleb i wino. Otóż, nie sądzę, by mogło dojść do rzeczywistego spotkania chrześcijaństwa i hinduizmu, jeśli nie będzie ono miało miejsca również na płaszczyźnie liturgii. Jest to zbyt delikatny i trudny problem, by można go było rozwiązać w krótkim eseju. Nie jest to także możliwe bez bardzo głębokiego, może nie tyle doświadczenia, ile wręcz przeżycia liturgii wedyjskiej. Ograniczymy się więc tutaj jedynie do kilku sugestii wskazujących ewentualny kierunek poszukiwań. Wydaje się, że są dwa rodzaje ofiary wedyjskiej, które z liturgicznego punktu widzenia mogą zostać przemienione, gdy uda się nam dojrzeć tożsamość Słowa Usłyszanego hinduistów i Słowa Wcielonego chrześcijan. Chodzi o ofiarę somy (soma yajña) i o ofiarę nowiu i pełni księżyca (darśapurnamasa yajña). W pierwszym przypadku jako uzasadnienie właściwie wystarczy przytoczona wyżej definicja ofiary. W kontekście narodzin i śmierci soma zdaje się nabierać charakteru życiodajnej krwi i analogia do wina mszalnego jest dość oczywista. Tym bardziej że egzegeza wedyjska zapewnia nas, że soma jest pokarmem bogów (niewątpliwie można to interpretować jako źródło życia wiecznego) i że się ją kupuje chciałoby się dodać: za trzydzieści srebrników!? Jeden on zakupiony jest zakupiony dla królowania nad hymnami, dla władania hymnami. Jego zabijają, gdy wyciskają [zeń somę] i mówią doń: kupuję ciebie dla królowania nad hymnami, dla władania hymnami nie by wydać cię na śmierć [Ekam vā esa krīyamano bhikrīyate chandasām eva rājyāya chandasām sāmrājyāya ghnanti vā enam etad yad abhisunvanti tam etad āha chandasām eva tvā rājyāya krīnāmi chandasām sāmrājyāya na badhāyeti.] 34 W drugim przypadku jako uzasadnienie chciałbym przytoczyć dłuższy fragment rozważań protestanckiego misjonarza F. Kittela, który w 1872 r. opublikował w Mangalore w Indiach Traktat o ofierze. Rozprawa ta przeszła bodaj niezauważona. A szkoda, bo przy wszystkich jej ograniczeniach wynikających S. LEVI, La doctrine du sacrifice dans les brahmanas, Paris 1898, 170.

19 M. Krzysztof Byrski 18 z ówczesnego stanu wiedzy, jest to może najbardziej wizjonerskie podejście chrześcijanina do hinduizmu, z jakim miałem dotychczas do czynienia. Kittel pisze: Także jako całość ofiara była identyfikowana z ofiarnikiem:»zaprawdę ofiarnik jest ofiarą«. (Pan Stworzeń) stworzył ofiarę jako personifikację Siebie (...) Stąd, gdy ktoś odprawia ofiarę, on przy pomocy tejże ofiary odkupuje siebie od bogów. Starożytni Ariowie wierzyli, ż e doskonałym odpowiednikiem człowieka był sam człowiek, dlatego powiadali oni:»człowiek jest zaprawdę pierwszą wśród ofiar«. By tego dowieźć powiadali:»na początku (czasu ofiary) boscy (kapłani) pojmali Człowieka jako zwierzę ofiarne«. (...) W ten sposób oni uznali, ż e życie musi być ofiarowane za życie. Tę samą myśl zaprezentowali g d y o fi arowali obiatę z mięsa (havis). Oświadczyli oni, że jest to nic innego jak substytut człowieka, konia, krów, owiec i kóz. Powiedzieli oni dlatego na przykład o chlebie (purodaśa):»chleb został ujęty (i zabity) prawdziwie niczym zwierzę«.»chleb został ujęty (i zabity) prawdziwie niczym zwierzę (...); ten, kto składa ofiarę z chleba, składa ofiarę z esencji zwierząt (medhena)«.»chleb jest miarą równy (pratima) zwierzęciu«. 35 Wszystkie te opinie to cytaty z egzegezy wedyjskiej. W świetle tych tekstów trudno ów chleb, czyli purodaśę, nie zestawić z chlebem ofiary chrześcijańskiej. Liturgia ofiarowania owego chleba stanowi jeden z istotnych elementów ofiary nowiu i pełni księżyca. Opis czynności z tym związanych, m.in. łamanie chleba, a wcześniej jego bardzo specjalny wypiek, zdaje się odpowiadać w wielu szczegółach obrzędowi chrześcijańskiemu wzbogaconemu właśnie o sposób wypieku hostii tak jak gdyby cały ten proces miał być włączony we właściwą liturgię mszy św. 36 Konkludując, sądzę, że Dobra Nowina w Indiach powinna odnosić się do Słowa Usłyszanego (Śruti) i brzmieć mniej więcej tak, że oto Purusza Pradźapati (Człowiek Pan Stworzeń) jako Jezus z Nazaretu wszedł w ludzkie dzieje i tę swoją stwórczą ofiarę powtórzył, nadając jej tym samym osobowy charakter. Jednym słowem, personalizując niejako kosmiczny akt swej stwórczej ofiary na początku czasu. I to w tak rozumianym akcie należy dopatrywać się jego odkupicielskiej funkcji, w rezultacie której zostanie Indiom przywrócona ofiara. Taka właśnie świadomość istnienia Janowego Słowa w Epifanii Wedyjskiej kazała mi w zeszłym roku, w Udźdźainie mieście o długiej historii, bez której trudno wyobrazić sobie Indie zwrócić się do zgromadzonych tam indyjskich uczonych w bardzo szczególny sposób. Otóż pozwoliłem sobie nazwać słuchających mnie ludzi najstarszymi braćmi w dharmie. Tekst wygłoszonego po sanskrycku przemówienia 37 przytaczam w polskim przekładzie, w którym starałem się zachować tę niepowtarzalną stylistykę, jaka charakteryzuje język indyjskiej starożytności: 35 F. KITTEL, The Tract on Sacrifice, Mangalore 1872, U.RUSTAGI, Daśapūrnamāsa, a Comparative Ritualistic Study, Delhi 1981, 135 nn. 37 Przemówienie wygłoszone w trakcie uroczystości otwierającej Festiwal Kalidasowski w Udźdźainie 14 XI 2005 r.

20 Perspektywy spotkania hinduizmu i chrześcijaństwa Hej, hej, tu w tym mieście Udźdźaini zgromadzeni moi najstarsi bracia w odwiecznej zacności! Ja przez starszych mający nadane imię Kristambhara (»Mający Chrystusa jako brzemię«), jestem mieszkańcem kraju imieniem Polska znajdującego się w środku kontynentu europejskiego. Mieszkam w stolicy o nazwie Warszawa. W tym mieście jest uczelnia. Tam pełnię obowiązki profesora w Zakładzie Studiów Indyjskich. Zaproszony tu do Indii przez uczoną o imieniu Śaśiprabha, tu do tego miasta Udźdźaini zostałem sprowadzony przez trójkę najpierw przez wielkiego poetę Kalidasę, dalej przez wieszcza Bharatę a także przez wieszczowi temu najmilszego w obecnym czasie ucznia, profesora imieniem Kamleśa Datta Tripathi. Wobec nich pragnę wyrazić nad wyraz głęboką wdzięczność. Tu wraz ze mną przybyła»razem w odwiecznej zacności krocząca«imieniem Barbara. My oboje szanownych Panów pozdrawiamy. Z ust moich w trakcie powitania słysząc:»my w odwiecznej zacności najstarsi bracia jesteśmy«w umysłach Panów pojawia się zdumienia pełne pytanie:»dlaczego tak przez niego zostało powiedziane?«jeśli jego imię jest Kristambhara, to musi on być wyznawcą chrześcijańskiej religii. Słusznie Panowie tak sądzą. Więc dlaczego znów w ten sposób przeze mnie powiedziane miało by być? Najpierw chciałbym zauważyć, że zgodnie z Usłyszanym (Objawieniem Wedyjskim)»jeden byt wieszcze wielorako zowią«jeżeli byt jest jeden, to jego natura także musi być jedna. Zgodnie z traktatem dźinijskim pt. Karrtikejanupreksza:»Zacność (dharma) to natura rzeczy«. Taka jest definicja zacności (dharmy). 38 Świat jest szczególnym rodzajem rzeczy, za jego naturę uważa się odwieczną zacność. A więc jeśli ta definicja jest do przyjęcia, wtedy w oczywisty sposób wynika, że jednego naszego świata musi być tylko jedna zacność. Ale pozostaje pytanie, jaka mianowicie jest natura świata? Jaki jest jej kształt i przez kogo ustanowiony? Świat powstał dzięki samo-ofiarowaniu siebie w ofierze miłującego nadzwyczaj stworzenia Człowieka Pana Stworzeń. Objawienie (Wedyjskie) powiada:»sam siebie złóż w ofierze, powiększając ciało!«na to samo wskazuje hymn pt. Człowiek. Ale co oznacza»złożenie w ofierze«? Posłuchajcie Panowie definicji ofiary!»a oto skąd imię jadźńa. Oto prawdziwie zabijają Go, gdy wyciskają [zeń święty sok somę], a gdy Go rozpościerają [składając na ofiarę] wtedy dają mu życie. Rozpościerany On się rodzi, On się rodzi w ruchu.«39 Tyle powiada Brahmana [egzegeza] Stu Dróg. Zabijanego śmierć jest pewna a także cierpienie i męka. Żar cierpienie Człowieka Pana Stworzeń mianowicie ma kształt męki stwarzania. Tym żarem-cierpieniem dręczony Pan Stworzeń pod postacią somy-wina w ofierze doświadcza dwóch (rzeczy): śmierci i ponownego zmartwychwstania tyle powiada Objawienie (Wedyjskie) Indusów.»Na początku było Słowo (...) przez nie wszystko się stało (...) a Bogiem było Słowo.«Tak jest w Biblii, słynnej księdze religii chrześcijan. A więc nie SVĀMI-KUMĀRA, Kārttikeyānuprekşa, Agās 1997, 364 (XII.478). 39 Zob. przyp. 31.