SPIS TREŚci. 4 Agnieszka Baszko, Edward Raczyński i zarys dziejów jego fundacji Biblioteki Raczyńskich

Transkrypt

1 Poznań 2013

2 SPIS TREŚci 4 Agnieszka Baszko, Edward Raczyński i zarys dziejów jego fundacji Biblioteki Raczyńskich 13 M. Piotr Michałowski, Atanazy hrabia Raczyński i jego kolekcja dzieł sztuki Katalog wystawy: 24 Zbiory Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu (kat. 1-21, 36-37) 64 Grażyna Hałasa, Prace na papierze w kolekcji obrazów Atanazego Raczyńskiego 71 Zbiory Fundacji im. Raczyńskich przy Muzeum Narodowym w Poznaniu (kat )

3 SZANOWNI PAŃSTWO, z przyjemnością oddaję w Państwa ręce katalog wystawy Księgi i sztuka. Dziedzictwo po Edwardzie i Atanazym Raczyńskich. Prezentowana w galerii nowego gmachu Biblioteki Raczyńskich wystawa ma przypomnieć podjętą przez Edwarda Raczyńskiego w pierwszej połowie XIX w. ideę uczynienia ze stolicy Wielkopolski, Poznania, znaczącego ośrodka kultury, przyszłych Nowych Aten. Najważniejszym elementem owego planu było wzniesienie w sercu miasta dwóch ciekawych architektonicznie budynków, z których jeden mieścić miał bibliotekę publiczną ufundowaną przez Edwarda, a drugi gromadzoną przez jego brata Atanazego kolekcję malarstwa. Do spełnienia owej idei nigdy jednak nie doszło, a szczytny zamysł zrealizowano tylko połowicznie. Bibliotekę Raczyńskich otwarto 5 maja 1829 roku. Obok niej stanął wprawdzie gmach przeznaczony na galerię, lecz Atanazy nie umieścił w nim swych zbiorów. Przeniósł je ostatecznie do Berlina. Jak pisała Konstancja Raczyńska, żona Edwarda: poznańscy Medyceusze zatrzymali się w drodze. Mimo zmiennych kolei losu biblioteka publiczna do dziś działa w miejscu, które wybrał dla niej jej fundator, Edward Raczyński, a znakomita kolekcja zgromadzona przez Atanazego Raczyńskiego stanowi własność Fundacji im. Raczyńskich przy Muzeum Narodowym w Poznaniu, gdzie jest eksponowana. Otwarcie nowego gmachu Biblioteki Raczyńskich jest niebywałą okazją do przypomnienia dawnej idei braci, swoistą formą realizacji ich zamierzeń. Na wystawie obok siebie znajdują się bowiem księgi i sztuka rękopiśmienne i drukowane zabytki piśmiennictwa ze zbiorów specjalnych Biblioteki Raczyńskich oraz akwarele, ry sunki i obrazy pochodzące z kolekcji Atanazego Raczyńskiego. Przygotowanie wystawy było możliwe dzięki życzliwości Fundacji im. Raczyńskich przy Muzeum Narodowym w Poznaniu, która zgodziła się na wypożyczenie cennych obiektów z bogatej kolekcji stworzonej przez Atanazego Raczyńskiego. Pragnę podziękować Zarządowi Fundacji i Dyrektorowi Muzeum Narodowego, prof. Wojciechowi Suchockiemu, za podjęcie z Biblioteką Raczyńskich wspólnej inicjatywy przypomnienia zasług dwóch wybitnych Wielkopolan, mecenasów kultury i sztuki braci Edwarda i Atanazego Raczyńskich. Dyrektor Biblioteki Raczyńskich 3

4 Edward Raczyński i zarys dziejów jego fundacji Biblioteki Raczyńskich Agnieszka Baszko Edward Raczyński urodził się 2 kwietnia 1786 r. w Poznaniu w jednym z najbardziej znanych rodów Wielkopolski, a dzięki swemu życiu i działalności stał się jednym z najwybitniejszych przedstawicieli rodziny. Wcześnie osierocony przez matkę, Michalinę ( ), wraz z młodszym bratem Atanazym ( ) był wychowywany twardą ręką przez ojca Filipa ( ), który kształcił synów w wielu dziedzinach, takich jak geografia, architektura, prawo, historia, matematyka, ucząc ich także języków obcych i dbając o hart ciała. Edukację wyniesioną z domu bracia kontynuowali na uniwersytecie we Frankfurcie nad Odrą i w Berlinie. Po śmierci Filipa opiekę nad braćmi przejął ich dziadek Kazimierz ( ). On to w 1804 r. wezwał Edwarda do powrotu do Rogalina, by objął nadzór nad rodzinnym majątkiem. Kilka lat później Edward stanął u boku Napoleona wierząc, że dzięki Francuzom Polska może odzyskać niepodległość. Jako adiutant generała Stanisława Fiszera wziął udział w kampaniach pomorskiej i galicyjskiej, dosłużył się rangi kapitana i odznaczony został krzyżem Virtuti Militari. W 1810 r. ostatecznie zrezygnował z kariery wojskowej i zaczął realizować swoje pasje podróżnicze. Jeszcze w tym samym roku udał się do Szwecji i Laponii, a cztery lata później, w 1814 r., do Turcji. Ta ostatnia wyprawa zaowocowała wydaniem w 1821 r. Dziennika podróży do Turcji, książki zachwycającej szatą graficzną i zajmującej ważne miejsce w polskiej literaturze podróżniczej XIX w. Dziennik zapoczątkował działalność pisarską Raczyńskiego. Uznanie przyniosły mu kilkutomowy Gabinet medalów polskich ( ), a zwłaszcza Wspomnienia Wielkopolski to jest województw poznańskiego, kaliskiego i gnieźnieńskiego (t. 1-2, ), stanowiące pierwsze syntetyczne ujęcie dziejów Wielkopolski. Mecenat Raczyńskiego rozsławiła działalność wydawnicza w latach jego nakładem ukazało się prawie 50 dzieł i wydawnictw źródłowych. Były to przede wszystkim edycje źródeł historycznych dotyczących dziejów Polski, wartościowe polskie dzieła literackie oraz przekłady z literatury starożytnej. W działalności edytorskiej, jak zresztą we wszystkim, czego się podejmował, przyświecała mu idea krzewienia uczuć patriotycznych i dbałości o tradycję. Patriotyzm pojmował także jako działanie na rzecz regionu i miasta, w którym się urodził i z którym był blisko związany. Dzięki jego staraniom 5 maja 1829 r. w Poznaniu otwarto pierwszą w Wielkopolsce publiczną bibliotekę, która zgodnie z zamiarem fundatora miała być regionalnym ośrodkiem kultury polskiej pod zaborem pruskim. Czas pokazał, że takim ośrodkiem się stała. W opracowanym przez KSIĘGI i SZTUKA Dziedzictwo po Edwardzie i Atanazym Raczyńskich

5 J. Minutoli, Biblioteka Raczyńskich, 1833 r. siebie statucie Edward Raczyński pisał: Niżej podpisany przejęty chęcią ułatwienia każdemu środków nabywania nauk i wiadomości zakłada w Poznaniu w miejscu swego urodzenia Bibliotekę publiczną, którą wraz z domem w tym celu ( ) wystawionym, ze wszystkimi w nim znajdującymi się obecnie książkami, oraz funduszami na uposażenie przeznaczonymi, temuż miastu tytułem własności w wieczne nadaje posiadanie. ( ). Biblioteka Raczyńskich okazała się najtrwalszym dziełem hrabiego, jego swoistym pomnikiem. Edward Raczyński podejmował także różne inicjatywy mające na celu podniesienie poziomu życia mieszkańców Poznania. Z nich warto zwłaszcza zwrócić uwagę na budowę wodociągu miejskiego w 1840 r., który funkcjonował przez około 20 lat, dostarczał Poznaniakom czystą wodę pitną, a dopiero później został zastąpiony nowocześniejszym systemem. Z działań podejmowanych na rzecz Wielkopolski należy wymienić inicjację i aktywne uczestnictwo w Spółce melioracyjnej Obry, 5

6 Edward Raczyński mającej za zadanie osuszenie bagnistych terenów rzeki. Raczyńskiemu leżało na sercu także podniesienie poziomu edukacji, czego dobrym przykładem jest założenie w jego majątku w Jeżewie w 1841 r. prywatnej szkoły rolniczej. Jej uczniowie obowiązkowo odbywali praktyki w wiodących gospodarstwach rolnych regionu. Działalnością polityczną zajął się Edward Raczyński dopiero pod koniec życia, wcześniej interesował się nią sporadycznie. Najbardziej znaną jest jego słynna mowa, zwana Królewiecką, którą wygłosił we wrześniu 1840 r. biorąc udział w uroczystości z okazji koronacji nowego władcy pruskiego Fryderyka Wilhelma IV. W trakcie audiencji w Królewcu Raczyński w improwizowanym przemówieniu skrytykował poczynania władz w Wielkim Księstwie Poznańskim, zwłaszcza naczelnego prezesa Eduarda Flottwella. Mowa ta niewątpliwie przyspieszyła pewne ustępstwa ze strony władz i przyczyniła się do złagodzenia polityki germanizacyjnej w Poznańskiem. Jednym z najważniejszych osiągnięć Edwarda Raczyńskiego była Kaplica Królewska, czyli budowa pomnika pierwszych władców Polski w katedrze poznańskiej. Ogólnopolską akcję zbierania funduszy na rzecz pomnika zainicjował ks. Teofil Wolicki. Po jego śmierci to Raczyński przejął wszystkie sprawy związane z budową, on też był autorem koncepcji kaplicy, urządzonej z przepychem w stylu bizantyjskim, w której miały stanąć posągi władców. Ponieważ kaplica pochłonęła prawie cały fundusz składkowy, hrabia postanowił z własnych środków wystawić pomnik, a nad nim umieścić napis Ofiarował do tej Kaplicy Edward Nałęcz Raczyński. Napis ten stał się bezpośrednią przyczyną konfliktu Raczyńskiego z częścią posłów sejmu prowincjonalnego uważających, że hrabia nie wykonał powierzonego mu zadania, bowiem źle wydatkował fundusze składkowe, zbierane na pomnik, a nie na kaplicę. Nierozstrzygnięty spór toczył się przez dwa lata i choć Raczyński zdecydowanie bronił swoich racji, także artystycznych wyborów, nie radził sobie z oskarżeniami. W końcu nakazał usunąć napis z pomnika, a wkrótce potem, 21 stycznia 1845 r. na wyspie jeziora w Zaniemyślu KSIĘGI i SZTUKA Dziedzictwo po Edwardzie i Atanazym Raczyńskich

7 odebrał sobie życie. Ten tragiczny krok nie miał tylko związku ze sprawą Kaplicy Królewskiej. Złożyło się nań zapewne wiele przyczyn, jak niepowodzenia w życiu społeczno-politycznym, rosnące depresja i zniechęcenie, słabnące zdrowie, w końcu poczucie osamotnienia i ostra krytyka ze strony rodaków. Śmierć Edwarda Raczyńskiego odbiła się szerokim echem w całym kraju. Jeszcze pięć lat później Cyprian Kamil Norwid pisał, że Poznańskie umie tylko ganić i niweczyć ludzi zasłużonych, nie umie ich krzepić miłością, i dlatego nagany niczym są, tylko kochających nagany są czymś! A prowincja ta niech okupi grzech przeciw staremu Raczyńskiemu, który powiadam wam, ciąży na niej. Na koniec tego krótkiego biogramu warto wspomnieć o życiu rodzinnym Edwarda Raczyńskiego. Swoją przyszłą żonę Konstancję ( ) poznał prawdopodobnie w 1815 r. Była ona córką Stanisława Szczęsnego Potockiego i byłą żoną znanego podróżnika Jana Potockiego. Związek Edwarda i Konstancji nie zyskał aprobaty Kazimierza Raczyńskiego, seniora rodu, stąd zapewne dopiero w dwa lata po jego śmierci, kiedy ich syn Roger miał już sześć lat, w 1826 r. Konstancja i Edward wzięli ślub. Ich małżeństwo okazało się udane i szczęśliwe. Żona wspierała męża w jego pracy, zapewniała mu spokojne życie osobiste, dlatego Edward mógł realizować się w życiu publicznym. *** Najtrwalszym osiągnięciem życia Edwarda Raczyńskiego była założona przez niego w 1829 r. Biblioteka Raczyńskich. Hrabia w 1821 r. zakupił od władz pruskich parcelę w centrum miasta (przy ówczesnym Wilhelmsplatz, ob. pl. Wolności), a następnie według planów zamówionych w Rzymie, prawdopodobnie u francuskich architektów, wybudował gmach, którego front wzorowany był na wschodniej fasadzie paryskiego Luwru. Dla Biblioteki, której otwarcie nastąpiło 5 maja 1829 r., przeznaczono tylko część nowo powstałego budynku, tj. 4 sale na pierwszym piętrze. W statucie, określającym podstawy materialne placówki, organizację, zadania i zasady gromadzenia zbiorów, fundator pisał: Przeznaczeniem Biblioteki Raczyńskich jest aby w czytelni, która w tejże będzie urządzoną, każdy bez różnicy osób w dniach i godzinach oznaczonych miał prawo z niej korzystać. Te właśnie słowa nadały książnicy jej publiczny charakter. Według różnych źródeł w chwili jej otwarcia księgozbiór liczył 13 lub 17 tysięcy woluminów, a u jego podstaw legły zbiory rodzinne Raczyńskich. W 1830 r. Bibliotece przyznano prawo do egzemplarza obowiązkowego wydawnictw ukazujących się na terenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Księgozbiór powiększał się także dzięki nabywaniu przez Raczyńskiego i jego bibliotekarza Józefa Łukaszewicza, cennych rękopisów, starych druków i obiektów kartograficznych, zwłaszcza z wielkopolskich klasztorów, które decyzją władz pruskich uległy wówczas kasacie. Istotne znaczenie miały ponadto dary, wśród których bez wątpienia najcenniejszy stanowił ten złożony w 1835 r. przez żonę fundatora, Konstancję. Ofiarowała ona zakupioną od Juliana Ursyna Niemcewicza część jego prywatnej biblioteki, w której znajdowały się znakomite historyczne materiały źródłowe, cenne manuskrypty, starodruki i atlasy. 7

8 Ponadto zakupiono również księgozbiory kilku uczonych i polityków, m.in.: rektora gimnazjum św. Magdaleny we Wrocławiu J.C.F. Manso, przyrodnika i lekarza wrocławskiego Mayera czy saskiego ministra wojny de Thiollaz. W XIX w. wpłynęły też dublety z biblioteki uniwersyteckiej we Wrocławiu, Królewskiej w Berlinie i z innych bibliotek. Organem zarządzającym Biblioteką, zgodnie ze statutem, było Kuratorium. Po śmierci syna Edwarda Raczyńskiego Rogera, w 1864 r. Niemcy usunęli z Kuratorium spadkobierców i tak zmienili statut, by umożliwić germanizację instytucji. Mimo to, dzięki polskiemu księgozbiorowi i polskiemu personelowi, Biblioteka nadal stanowiła ostoję polskiej kultury pod zaborem pruskim. Kierowali nią po Józefie Łukaszewiczu kolejno Antoni Popliński, Maksymilian Edward Sosnowski (jego zastępcą był Antoni Bederski), a później, po zmianie statutu Niemcy Oswald Collmann i Wilhelm Christiani. Aż do 1912 r. książnica była otwarta tylko 3 godziny dziennie od do 20.00, z wyjątkiem niedziel i świąt oraz jednego miesiąca letniego. Zbiory udostępniano jedynie na miejscu, choć członkowie Kuratorium mogli wypożyczać je na zewnątrz. Czytelnia liczyła 18 miejsc, z czasem okazało się to niewystarczające i w 1912 r. oddano do użytku drugą czytelnię. Z Biblioteki korzystali polscy uczeni, działacze społeczni, młodzież gimnazjalna, prawdopodobnie podczas pobytu w Poznaniu odwiedził ją także sam Adam Mickiewicz. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w Kuratorium Biblioteki zasiedli urzędnicy polscy, a jej dyrektorem został Antoni Bederski. Najbardziej pilną sprawą okazało się zdobycie funduszy na działalność książnicy, bowiem środki pochodzące jeszcze z fundacji hrabiego Raczyńskiego wyczerpały się m.in. wskutek inflacji. Ratunkiem było przejęcie finansowania Biblioteki przez miasto Poznań w 1924 r. Do 1927 r. pomieszczenia w gmachu wybudowanym przez Raczyńskiego tylko częściowo służyły celom bibliotecznym. W czasie zaborów mieściły się w nim mieszkania służbowe, lokale dzierżawiły Towarzystwo Przyjaciół Nauk, bank Hirschfeld i Wolf, poznańska Izba Handlowa, a po 1918 r. m.in. Bank miasta Poznania i Biblioteka Towarzystwa Czytelni Ludowych. Dopiero pod koniec lat 20. XX w. cały budynek stał się stricte bibliotecznym. Urządzono w nim 7 czytelń ze 118 miejscami, zachowano prezencyjność zbiorów, które udostępniano już nie tylko w godzinach popołudniowych, ale także przedpołudniowych. W okresie dyrektury Andrzeja Wojtkowskiego ( ) rosła renoma książnicy, a jej zbiory systematycznie się powiększały. Zgodnie z profilem publicznej biblioteki gromadzono książki z wszystkich dziedzin wiedzy, z przewagą dzieł z zakresu nauk społecznych, podręczniki szkolne i czasopisma. Pozyskano wówczas również cenne zbiory specjalne, przede wszystkim spuścizny wielu wybitnych przedstawicieli społeczeństwa wielkopolskiego oraz materiały organizacji polskich działających w okresie zaboru pruskiego. Rozwój Biblioteki zahamował wybuch II wojny światowej. W czasie okupacji hitlerowskiej Biblioteka, podobnie jak i inne placówki kulturalne, dostępna była wyłącznie dla Niemców. Dzięki staraniom jej komisarycznego kierownika Józefa Raczyńskiego, KSIĘGI i SZTUKA Dziedzictwo po Edwardzie i Atanazym Raczyńskich

9 ogólnej i czytelni czasopism. Od 1949 r. rozpoczęto tworzenie ogólnomiejskiej sieci filii i punktów bibliotecznych. Odbudowę zabytkowego gmachu przy placu Wolności zapoczątkowano w 1953 r. według projektu inż. arch. Janiny Czarneckiej, a w 1956 r. oddano go do użytku. Zlokalizowano tam niektóre agendy biblioteczne oraz zbiory specjalne Biblioteki. W okresie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej Biblioteka przechodziła liczne reorganizacje, Zniszczony w 1945 r. budynek Biblioteki pochodzącego z kurlandzkiej linii rodu ocalała jednak przed rozproszeniem i likwidacją. Niestety w styczniu 1945 r. podczas walk o Poznań została zniszczona. Legł w gruzach budynek i spłonął liczący około 180 tysięcy woluminów księgozbiór (stanowiący ponad 90% bibliotecznych zbiorów przedwojennych), depozyty, katalogi, inwentarze i wyposażenie wnętrz. Ocalało jedynie około 17 tysięcy jednostek zbiorów specjalnych wywiezionych w 1943 r. przez Józefa Raczyńskiego do podpoznańskiego majątku Obrzycko dzięki temu zachowana została ciągłość zbiorów bibliotecznych. Po wojnie Biblioteka rozpoczęła swą działalność w budynku po dawnej szkole przy ul. Św. Marcin 65 (w latach ul. Armii Czerwonej). Zgromadzono w nim ocalałe resztki różnych księgozbiorów z terenu całego miasta. Z czasem przystąpiono także do systematycznego gromadzenia nowych zbiorów oraz ich udostępniania w czytelni Dawny gmach Biblioteki przy ul. Św. Marcin 65 9

10 m.in. połączona była przez krótki czas z Wojewódzką Biblioteką Publiczną, a co najważniejsze, zmieniono jej nazwę statutową z Biblioteki Raczyńskich na Miejską Bibliotekę Publiczną im. Edwarda Raczyńskiego. Dopiero w 1990 r. powrócono do nazwy historycznej, tej, którą w statucie nadał swojej książnicy jej fundator. *** W 1999 r. rozpoczęła się publiczna dyskusja na temat rozbudowy Biblioteki Raczyńskich. Dzięki działalności Towarzystwa Przyjaciół Biblioteki i niezwykłemu poparciu mieszkańców Poznania w 2002 r. Rada Miasta zapewniła fundusze na rozbudowę Biblioteki. W 2003 r. ogłoszono konkurs na projekt nowego gmachu, który wygrała pracownia JEMS Architekci sp. z o.o. z Warszawy. Po przyznaniu dofinansowania z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w 2009 r. można było przystąpić do rozbudowy książnicy. Zakończyła się ona ostatecznie uroczystym otwarciem nowego gmachu 29 czerwca 2013 r. W pewien sposób rozbudowa stanowi realizację planów i marzeń wielu osób, którym sprawy Biblioteki były bliskie. Już na początku XX w., w latach , nadburmistrz Poznania Ernst Wilms projektował zabudowę wolnej przestrzeni między gmachem bibliotecznym a ówczesnym Domem Przemysłowym. Na parceli od zachodniej strony książnicy powstać miał czteropiętrowy dom mieszczący na parterze i na pierwszym piętrze czytelnie. Pod koniec lat 30. XX w. sprawa powiększenia Biblioteki powróciła w związku z odczuwalnym brakiem powierzchni magazynowych oraz ciasnotą w czytelniach. Korzystający ze zbiorów czytali przy stołach, siedząc pod ścianami, w czytelni gazet i czasopism, nawet na stojąco. Także w latach 50. XX w., już podczas odbudowy zniszczonego zabytkowego gmachu, mającego przede wszystkim charakter reprezentacyjny, przewidywano od strony Alei Marcinkowskiego budowę nowoczesnego budynku bibliotecznego. Stąd m.in. klatkę schodową zaprojektowano od razu tak, by na podeście pierwszego piętra łączyła się ona z nowym budynkiem tzw. zaplecza magazynowego, usytuowanego od północnej strony Biblioteki. Według projektu Janiny Pomnik Higiei przed Biblioteką Raczyńskich KSIĘGI i SZTUKA Dziedzictwo po Edwardzie i Atanazym Raczyńskich

11 Czarneckiej miał to być obszerny gmach, mieszczący właściwą bibliotekę z czytelniami, magazynami książek i pracowniami. Lata uporczywych, czasami beznadziejnych starań o rozbudowę Biblioteki Raczyńskich zostały uwieńczone sukcesem w 2013 r. Dziś Biblioteka Raczyńskich to zabytkowy gmach przy placu Wolności, nowy gmach przy Alejach Karola Marcinkowskiego (mieszczący czytelnie, wypożyczalnie, zbiory specjalne), filie rozmieszczone we wszystkich dzielnicach miasta oraz muzea i pracownie (Muzeum Literackie Henryka Sienkiewicza, Mieszkanie Pracownia Kazimiery Iłłakowiczówny, Pracownia-Muzeum Józefa Ignacego Kraszewskiego, Ośrodek Dokumentacji Wielkopolskiego Środowiska Literackiego). 11

12 RACZYŃSCY LINIA WIELKOPOLSKA MICHAŁ ( ) KRYSTYNA KRASSOWSKA WIKTOR (przed ) MAGDALENA DZIAŁYŃSKA LEON ( ) 1742 WIRIDIANNA BNIŃSKA KAZIMIERZ ( ) TERESA MOSZCZYŃSKA KATARZYNA ( ) JÓZEF RADOLIŃSKI ESTERA ( ) MICHALINA ( ) 1784 FILIP ( ) EDWARD ( ) 1826 KONSTANCJA POTOCKA ATANAZY ( ) 1816 ANNA RADZIWIŁŁ ROGER MAURYCY ( ) 1850 MARIA GOTTSCHALK KAROL EDWARD ( ) 1854 KAROLINA von Oettingen-Wallenstein bez dzieci WANDA ( ) 1842 Samuel Festetits von Towna 2 dzieci TERESA ( ) 1841 JOHANN NEPOMUK hr. ERDöDY bez dzieci EDWARD ALEKSANDER ( ) MARIA BEATRIX krasińska RÓŻA POTOCKA KAROL ROGER ( ) 1904 STEFANIA ŚwiatopEłk-CZETWERTYŃSKA ROGER ADAM ( ) 1925 HELENA ROHOZIŃSKA bez dzieci EDWARD BERNARD ( ) 1932 CECYLIA JAROSZYŃSKA KONSTANTY ( ) ROGER ZYGMUNT ( ) WANDA RÓŻA (* 1933) 1957 RYSZARD DEMBIŃSKI WIRIDIANNA ELŻBIETA (* 1935) 1967 KSAWERY REY KATARZYNA (* 1939) KSIĘGI i SZTUKA Dziedzictwo po Edwardzie i Atanazym Raczyńskich

13 Atanazy hrabia Raczyński i jego kolekcja dzieł sztuki M. Piotr Michałowski Gdy 5 maja 1829 roku Edward Raczyński otwierał w Poznaniu ufundowaną przez siebie bibliotekę publiczną, jego młodszy brat Atanazy skłaniał się już coraz bardziej ku myśli związania swej przyszłości na stałe z Berlinem i tam też wystawienia swej szybko powiększającej się i cennej kolekcji dzieł sztuki. Niestety nie miała się ziścić wcześniejsza wizja stworzenia w Poznaniu nowego centrum kultury, polskich Aten, gdzie obok biblioteki Edwarda świątyni wiedzy miała powstać galeria Atanazego świątynia sztuki. Bracia urodzili się w rodzinie jednej z najbardziej znaczących dla kulturalnego i umysłowego życia Wielkopolski, która od połowy XVIII w. przez cztery kolejne pokolenia swą działalnością kolekcjonerską i mecenasowską w sferze kultury, obok także politycznej, zaznaczyła obecność nie tylko na terenie regionu, ale także w dorobku ogólnopolskiej kultury, a nawet zaistniała w innych rejonach Europy. Po śmierci ojca Filipa opiekę nad Atanazym i Edwardem przejął ich dziad Kazimierz. Po latach młodości spędzonych w Rogalinie i Warszawie, obaj bracia wysłani zostali na dalsze studia na uniwersytet Viadrina do Frankfurtu nad Odrą, potem dalej do Berlina i Drezna. W 1806 r. wstąpili ochotniczo do armii napoleońskiej; przez następne pięć lat brali udział w licznych kampaniach. Po roku 1810 konsekwentnie zaczęli rozwijać swe zainteresowania kulturalne jako twórcy i kolekcjonerzy a także polityczne. Każdy z nich jednak poszedł własną drogą, chociaż do chwili Herb Raczyńskich Nałęcz, 1824 r. (A. Raczyński, Geschichtliche Forschungen, Berlin 1860) 13

14 tragicznej śmierci Edwarda utrzymywali ze sobą niezwykle serdeczne kontakty. Edward w Rogalinie zajął się przygotowywaniem monumentalnych opracowań naukowych i historycznych do dziejów Polski; tam też zrodziły się projekty założenia w Poznaniu biblioteki publicznej czy wzniesienia Złotej Kaplicy w katedrze poznańskiej, panteonu pierwszych Piastów. Młodszy Atanazy ( ), później ordynat na Obrzycku i Gaju Małym, od wczesnej młodości interesował się natomiast sztuką. Sam zresztą rysował i malował akwarele, ujawniając w tym zakresie spore zdolności. Rysunku uczył go w Dreźnie Johann Christian Klengel. A tam też nabył Atanazy w 1806 r., jako osiemnastoletni młodzieniec, swe pierwsze obrazy (cztery obrazy animalisty Rosy da Tivoli i pejzaż Klengla). Wkrótce potem, w latach , zakupił w Warszawie z kolekcji królewskiej Stanisława Augusta Poniatowskiego cztery obrazy i wspaniały rysunek Rubensa. Już w 1822 r. Atanazy zanotował w swym pamiętniku, że głównym jego celem jest stworzenie zbioru klasycznych obrazów, który powinien rozsławić imię jego rodziny. W początku lat dwudziestych galeria wzbogaca się o kolejne dzieła znakomitej klasy. Najpierw pozyskuje Madonnę z Dzieciątkiem i barankiem Quentina Massysa, obraz kupiony ze zbiorów norymberskich, którego właściwe autorstwo sam Raczyński bezbłędnie określił. Na przełomie lat 1820 i 1821 przybywa do galerii rzeźba Ganimedes Thorvaldsena, Portret Cosimo de Medici Bronzina i dwa dzieła Francesco Francii to zakupy z tego samego czasu; dają początek serii wspaniałych włoskich dzieł sztuki. Niedługo potem nabywa wielkie Opłakiwanie Siciolante da Sermonety z kościoła Santi Apostoli w Rzymie. Trzy lata później Atanazy Raczyński dokonuje w Paryżu jednego z najważniejszych zakupów do swej kolekcji: Madonny z Dzieciątkiem i śpiewającymi aniołami Sandra Botticelliego. Kupił ją Raczyński z rąk byłego komisarza wojsk francuskich we Włoszech, N. Revila, który zarekwirowawszy tondo w Italii, przewiózł je następnie do Francji. Niedługo po tej transakcji kupuje Raczyński obrazy Mazzoli, Mistrza Półfigur Kobiecych, Cateny i Sofonisby Anguissoli. Ten ostatni obraz, Gra w szachy, ma swą interesującą historię, gdyż już renesansowy biograf artystów Georgio Vasari wspominał go z czasów swej bytności w domu ojca Sofonisby w Cremonie. Ten rodzajowy portret sióstr Anguissola znalazł się później w galerii Lucjana Bonapartego, a następnie zakupił go w 1823 r. w Paryżu Raczyński. Zbiór włoskich obrazów powiększa się systematycznie, głównie dzięki drugiej podróży włoskiej w latach Nabywa wtedy Raczyński znakomite dzieła zwłaszcza weneckie jak Kuźnię Wulkana Francesca i Jacopo Bassanów, Riva degli Schiavoni Carlevarijsa, Porwanie Europy Bernarda Strozziego, czy Pokłon Trzech Króli Bonifazio dei Pitati. Także znakomity Borgognone, wczesne dzieło tego malarza oraz piękny Garofalo uzupełniają świetną wówczas serię włoskich nabytków. W ten sposób stworzony został trzon kolekcji sztuki dawnej, głównie malarstwa włoskiego, uświetniający imię rodziny. KSIĘGI i SZTUKA Dziedzictwo po Edwardzie i Atanazym Raczyńskich

15 Lata czterdzieste i początki pięćdziesiątych wiążą Atanazego Raczyńskiego z Portugalią i Hiszpanią. Kiedy 18 grudnia 1841 r. zostaje powołany na stanowisko ministra króla pruskiego w Lizbonie, zajęcia dyplomatyczne nie przeszkadzają mu w kontynuowaniu studiów nad sztuką. Przebywając tam do roku 1848 odkrywa piękno dawnej sztuki Portugalii, a owocem jego portugalskich lat będą wydane wkrótce dwie książki: Les Arts en Portugal (Paris 1846) oraz jej uzupełnienie w postaci słownika Dictionnaire historico artistique du Portugal wydanego rok później. Zakupuje także do swej galerii kilka dzieł dawnych artystów portugalskich. Po Lizbonie miejscem dyplomatycznej misji Atanazego Raczyńskiego był Madryt. Przebywał tutaj od roku 1848 do Podobnie, jak w Portugalii, tak i tutaj w Hiszpanii, wykorzystywał Raczyński każdą wolną chwilę na wędrówki po kraju, zwiedzał stare miasta, zabytki architektury, kościoły, zbiory sztuki. W Madrycie kupił do swej kolekcji znakomite Wniebowzięcie Juana Carreno, olśniewające blaskiem i barwami dzieło hiszpańskiego baroku oraz rodzajowy w ujęciu Pokłon pasterzy José Antolineza. Po zakończeniu misji dyplomatycznej w Madrycie i powrocie do Berlina, otrzymał w prezencie od księcia Francisco de Asis, męża królowej Hiszpanii Izabeli II, dwa obrazki na pamiątkę pobytu na dworze hiszpańskim wiązane z Velazquezem i jego warsztatem. Rok później udaje się Raczyński na słynną aukcję zbiorów po Ludwiku Filipie (Galerie Espagnole) w domu aukcyjnym Christie s w Londynie. Przywozi stamtąd cztery znakomite obrazy, wśród nich wspaniałą Madonnę Różańcową adorowaną przez kartuzów Francisco de Zurbarana. Od momentu zamieszkania na stałe w Berlinie Atanazy Raczyński najbardziej pasjonował się współczesnym malarstwem niemieckim, wcześnie dając się poznać także jako mecenas i protektor tamtejszych artystów. Stąd jego zbiór dzieł nowoczesnych artystów niemieckich w galerii posiada szczególny charakter. Napływają one do galerii w sposób bardziej ukierunkowany niż stare malarstwo, zresztą już od lat 20-tych. Nawiązywał żywe kontakty z największymi niemieckimi malarzami swych czasów, prowadząc z nimi bogatą korespondencję, bywając w ich pracowniach, często zamawiając u nich bezpośrednio obrazy do swej kolekcji. Wielokrotnie sam podsuwał artystom tematy tych dzieł, a nawet dyktował określone warunki, dotyczące np. kolorystyki czy wymiarów obrazów. Wkrótce najwyższą aprobatę Raczyńskiego zyskała sztuka Nazareńczyków, którą poznał w Rzymie, religijny program ich malarstwa, czystość rysunku, jasny, mocny koloryt oraz przejrzystość kompozycji. Stąd zrodziła się idea kontaktów z Overbeckiem, a jego sztandarowe niemal dzieło Zaślubiny Marii Panny (Sposalizio) zajmuje w galerii Raczyńskiego honorowe miejsce. Z Overbeckiem nikogo nie można porównać tak podsumowuje swoje opinie. A jego brat Edward, oglądając prawie już ukończony obraz w pracowni artysty w Rzymie w 1836 r., pisał do Atanazego: 15

16 ( ) To jest Perugino, to jest Rafael w jego pierwszej manierze, lecz jest to lepsze niż Perugino i warte jest Rafaela. Inni artyści z tej grupy, jak Peter Cornelius, Joseph Führich czy bracia Riepenhausen także malują dla Raczyńskiego obrazy. Spośród nazwisk, które zyskały sobie wówczas rozgłos, wybiera także Raczyński Wilhelma Schadowa, pierwotnie związanego z Nazareńczykami, którego historia uznaje później przede wszystkim jako twórcę szkoły z Düsseldorfu. Dedykując mu I tom swego dzieła o malarstwie w Niemczech, zabiega Raczyński o pozyskanie obrazów tego wybitnego artysty. Owocem owych starań staje się nabycie interesującego płótna, ze sceną przedstawiającą Salome z głową św. Jana Chrzciciela. W Monachium Wilhelm Kaulbach maluje na zamówienie Raczyńskiego gigantyczną kompozycję Bitwa Hunów, uważaną przez współczesnych za najwspanialsze dzieło szkoły monachijskiej i niemieckiego malarstwa historycznego. W swych zainteresowaniach Raczyński nie ograniczał się jednak wyłącznie do sztuki niemieckiej: pozyskiwał także jednocześnie dzieła innych wybitnych artystów europejskich. W działaniach tych wykazywał niezwykłą aktywność. W Paryżu w 1824 r. znani tamtejsi malarze Watelet, Granet i Bonington wykonali na zlecenie Raczyńskiego akwarelowe wersje ilustracji z książki jego brata Edwarda o podróży do Turcji (zob. kat ). W Rzymie Francuz Schnetz maluje dla Atanazego w 1830 r. scenę Sykstus V. jako dziecko. W latach trzydziestych pozyskuje duże akademickie płótno Paula Delaroche Pielgrzymi w Rzymie, a później nabywa kilka akwarel o tematyce Atanazy Raczyński rodzajowej i pejzażowej; wśród ich autorów znaleźli się francuscy akwareliści: N. T. Charlet, A. Mathieu czy A. Midy. W latach słynny wówczas w Europie Leopold Robert maluje we Włoszech dla Raczyńskiego drugą wersję Żeńców pontyjskich (nie ukończoną z powodu samobójczej śmierci artysty). KSIĘGI i SZTUKA Dziedzictwo po Edwardzie i Atanazym Raczyńskich

17 Kiedy Raczyński kończy swą karierę dyplomatyczną w Madrycie, wchodzi wówczas w 65-ty rok swego życia. Jest pełen życia i energii. Wraca do Berlina, by poświęcić się całkowicie swym zamiłowaniom. Praca nad katalogiem galerii, dalszymi edycjami pierwszego wydania z 1838 r., bliskie kontakty z artystami, którym patronuje, uzupełnianie zbiorów, badanie genealogii rodziny ( Geschichtliche Forschungen, I-II, Berlin ) oraz studia nad dziejami sztuki oto jego nadrzędne zajęcia. Ponadto czas wypełniają mu sprawy majątkowe, związane z zarządzaniem dóbr w Wielkopolsce i ówczesnej Galicji. Atanazy Raczyński rozważał początkowo możliwość utworzenia swej galerii w zamku Zawada koło Dębicy w Galicji, który wniosła mu w wianie żona Anna Radziwiłłówna, a który odbudował na początku lat 1820-tych w stylu neogotyckim, według projektów Karla Friedricha Schinkla i częściowo też własnych. Tam gromadził początkowo zakupywane i przywożone z podróży dzieła sztuki. Później zaczęła się u niego kształtować idea stworzenia galerii publicznej w Poznaniu, służącej miastu i całemu Wielkiemu Księstwu Poznańskiemu. Wiązało się to przede wszystkim z działalnością na terenie Poznania jego brata, Edwarda, który zamierzał uczynić z miasta nowe centrum kultury. Dominującym elementem owego planu stworzenia polskich Aten była biblioteka ufundowana przez Edwarda w 1829 roku świątynia wiedzy. Obok biblioteki miało stanąć skrzydło galeryjne. Można z dużym prawdopodobieństwem przypuszczać, że inicjatywa stworzenia takiego centrum kultury dostępnego dla społeczeństwa Poznania pochodziła od Edwarda. Działalność obu braci, patronujących z wielkim gestem wszelkim poczynaniom naukowym i artystycznym w mieście, prowadziła do nadania tonu ówczesnemu życiu intelektualnemu regionu, do mecenasowskiej roli w wielkim stylu. Jeszcze wówczas obu przyświecała myśl patriotyczna, a ich działanie było zgodne i pełne harmonii. Nie na próżno Konstancja, żona Edwarda, nazwała ich poznańskimi Medyceuszami. Różnorodne kłopoty (głównie utrudnienia ze strony władz pruskich) sprawiły jednak, że dopiero po dwóch latach wzniesiono nie istniejące już dzisiaj skrzydło galeryjne, według innego niż pierwotnie zamierzano planu. Stanął więc wówczas w najbliższym sąsiedztwie Biblioteki pokaźny budynek, przylegający doń od strony północnej. Cztery duże okna oświetlały go od strony Alei Wilhelmowskiej (dziś Alei Marcinkowskiego), a w dwóch wielkich niszach mieściły się posągi. Przypomina o tym barwna litografia według rysunku Minutoliego, a także nieco późniejszy staloryt Döblera. Projektował galerię Karl Friedrich Schinkel, od lat zaprzyjaźniony z Atanazym. Wnętrze zawierało dwie wielkie sale na piętrze, przeznaczone dla rzeźb i obrazów. Całość ukończono w roku Pierwotny projekt Atanazego uległ jednak zmianie. Poznańscy Medyceusze rozeszli się, stanęli w drodze, jak pisała z żalem Konstancja w liście do Atanazego. Osiadł on bowiem w Berlinie, stopniowo oddalając się od spraw rodzinnego kraju; powstają też różnice poglądów obu braci, a przede wszystkim dyplomatyczna służba na dworze pruskim, jakiej podjął 17

18 E. Gerhardt, Pałac Raczyńskich w Berlinie, 1852 r. (MNP FR 390, zob. kat. 23) się młodszy z nich, sprawiają, że rezygnuje on z pierwotnego zamiaru. Różniły ich też poglądy na temat roli sztuki. Większość polskich kolekcjonerów podkreślała narodowy charakter gromadzonych dzieł były to zbiory narodowych pamiątek. Atanazy Raczyński patrzył na problem kolekcjonerstwa z perspektywy europejskiej. Dla niego, podobnie jak dla Goethego i Chateaubrianda, muzeum publiczne miało być świątynią sztuki, a jego celem moralne doskonalenie społeczeństwa. Polityczne powody, głównie pod wpływem wydarzeń Powstania Listopadowego (w latach Atanazy był posłem pruskim w Kopenhadze) skłoniły Raczyńskiego ostatecznie KSIĘGI i SZTUKA Dziedzictwo po Edwardzie i Atanazym Raczyńskich

19 do przeniesienia swoich zbiorów do Berlina. Konserwatysta i lojalista nie znajdował w kraju ani akceptacji swych poglądów politycznych, ani swych poglądów odnośnie zbieractwa sztuki. Zbiory swe umieszcza początkowo w berlińskim pałacu, przy Unter den Linden nr 21, zakupionym w kwietniu 1834 r. i przebudowanym na potrzeby mieszkalne i galerii także przez Schinkla. Uroczyste otwarcie galerii nastąpiło 3 sierpnia 1836 r. Obrazy wisiały tam w dwóch rzędach, a jedną ze ścian bocznych w 1837 r. wypełniła całkowicie monumentalna Bitwa Hunów Wilhelma Kaulbacha. Wycinek tego wnętrza odnajdujemy w tle rodzinnego portretu Raczyńskich, namalowanego przez Adolfa Henninga, na zamówienie Atanazego, w roku Po kilku latach było tu jednak zbyt ciasno dla zbiorów Raczyńskiego, liczących wówczas przeszło 50 obiektów. W wyniku różnych zabiegów otrzymuje Atanazy w latach parcelę przy Königsplatz w Berlinie na której będzie mógł wybudować na własny koszt pałac na terenie, którego nie będzie mógł zostać właścicielem. Te zastrzeżenia, niespełna trzydzieści lat później, pozwolą władzom pruskim na wywłaszczenie Raczyńskich. Tutaj Atanazy Raczyński wciela w czyn swe marzenia o wielkiej galerii muzeum- -świątyni, której kształt projektuje architekt Johann Heinrich Strack (uczeń Schinkla), w latach Nowy pałac w pobliżu Bramy Brandenburskiej, przy Exerzierplatz (potem przemianowany na Königsplatz) nr 2, miał cztery kondygnacje. Na i piętrze mieściły się apartamenty hrabiego oraz wielki, liczący 60 metrów kwadratowych salon. Na trzeciej kondygnacji, o powierzchni około 225 metrów kwadratowych, znajdowała się galeria i magazyn. Główna sala o powierzchni około 180 m 2 miała 7 metrów wysokości. Światło wpadało od strony północnej przez wysoko umieszczone okna. Do głównej części całego zespołu (z mieszkaniem i galerią) z obu stron przylegały arkadowe galerie łączące gmach centralny z dwoma budynkami o prostej architekturze i płaskich dachach, przeznaczonymi przez pruskie Ministerstwo Kultury na pracownie dla artystów. W południowym mieszkał od 1846 r. dożywotnio Peter Cornelius, w północnym mieściły się pracownie różnych zmieniających się malarzy (przez jakiś czas także Wilhelma Kaulbacha). W roku 1866 Raczyński dokonał rozbudowy pałacu z galerią; poszerzył go o dwa boczne, trzyosiowe skrzydła, kosztem fragmentu arkadowych galerii. Dobudowane części zostały w następnych latach ( ) zwieńczone ośmioma posągami z terrakoty, przedstawiającymi (w myśl koncepcji Atanazego) największych współczesnych artystów; zaliczył on do nich Raucha, Schadowa, Schinkla i Thorvaldsena oraz Kaulbacha, Corneliusa i Overbecka. Galerię Raczyńskiego od 1847 r. można było odwiedzać podobnie jak muzea państwowe. Zastrzeżenia w kwestii własności parceli, za którą de facto musiał Raczyński zapłacić niemałą sumę, odbiły się niekorzystnie na jego galerii bardzo wcześnie. Jeszcze bowiem za życia Atanazego, bo już w roku 1871, zapadła decyzja o wzniesieniu na miejscu galerii Raczyńskiego budynku Reichstagu. Ostatecznie pałac rozebrano w roku Świątynia sztuki przestała wówczas istnieć. 19

20 Decyzja budowy Reichstagu przy Königsplatz i będąca jej efektem rozbiórka pałacu Raczyńskiego kończy jeden etap dziejów Galerii, a jednocześnie rozpoczyna nowy okres w historii kolekcji. W 1883 r. na podstawie umowy z synem Atanazego, Karolem Raczyńskim, rząd pruski przejął opiekę nad zbiorami na 20 lat. Przeniesiono je wówczas do berlińskiej Nationalgalerie na Wyspie Muzeów i wystawiono w pięciu salach trzeciego piętra. W styczniu 1884 r. otwarto je dla publiczności. Po upływie okresu umowy depozytowej dyrekcja Nationalgalerie nie zdecydowała się jej przedłużać, w związku z potrzebą odzyskania powierzchni dla eksponowania własnych nowych obiektów. Kiedy w 1903 r. w Poznaniu wybudowano nowy gmach Muzeum, podjęto starania o sprowadzenie tu zbiorów Atanazego Raczyńskiego. Główną zasługę należy w tym przypisać ówczesnemu staroście krajowemu w Poznaniu dr Dziembowskiemu. Właścicielem majoratu obrzyckiego oraz galerii był już wówczas, po bezpotomnej śmierci Karola, Raczyński z linii kurlandzkiej, Zygmunt. Umowa Starostwa Krajowego z Zygmuntem Raczyńskim i rządem pruskim zawierała postanowienie, że Galeria Raczyńskich wystawiona będzie w Poznaniu na zasadach fideikomisu. Sprowadzono więc zbiory liczące wówczas 197 obiektów do Poznania, wydzielając z nich pięć portretów rodzinnych, przesłanych do Gaju Małego. Jedynie Madonna Botticelliego pozostała na zasadzie wieczystego depozytu rodziny w galerii malarstwa otwieranego w 1904 r. Kaiser Friedrich-Museum (zwanym potem Bode-Museum ) w Berlinie; dziś obraz ten jest nadal częścią zbiorów Gemäldegalerie w berlińskim Kulturforum, odkupionym od rodziny Raczyńskich w 1954 r. W okresie międzywojennym zbiory w Muzeum Wielkopolskim wystawiane były nadal zgodnie z umową depozytową zawartą ze spadkobiercami Atanazego Raczyńskiego z Obrzycka, którą przedłużono w 1938 r. Od marca 1941 r., po ponownym otwarciu przed dyrekcję niemiecką części ekspozycji Kaiser Friedrich Museum Posen, fragment Galerii Atanazego Raczyńskiego wystawiony został tam na podstawie umowy zawartej na rok przez władze niemieckie z Zygmuntem hr. Raczyńskim jun. z Obrzycka. W 1942 r. kolekcja wraz z archiwaliami została przez właściciela wycofana z muzeum poznańskiego i przeniesiona do posiadłości Raczyńskich w Gaju Małym i Obrzycku. Znajdowała się tam pod opieką konserwatora Pawła Pogowskiego, zatrudnionego przez Raczyńskich. Po wydarzeniach wojennych już w maju 1945 r. obrazy z kolekcji Raczyńskiego zostały przejęte w Gaju Małym i Obrzycku przez ówczesnego konserwatora wojewódzkiego Zdzisława Kępińskiego, przywiezione do Poznania i włączone do zbiorów ówczesnego Muzeum Wielkopolskiego (od 1950 r. przemianowanego na Muzeum Narodowe). W 1991 roku między Muzeum a rodziną Raczyńskich została podpisana nowa tymczasowa regulacja prawna dotycząca kolekcji; w 1997 r. spadkobiercy Atanazego Raczyńskiego zdecydowali się włączyć tę kolekcję do istniejącej już od 1991 r. Fundacji im. Raczyńskich przy Muzeum Narodowym KSIĘGI i SZTUKA Dziedzictwo po Edwardzie i Atanazym Raczyńskich