Zaufanie, kapitał społeczny a finansowanie niskoczynszowego mieszkalnictwa

Transkrypt

1 Anna Szelągowska * Zaufanie, kapitał społeczny a finansowanie niskoczynszowego mieszkalnictwa Wstęp Celem artykułu jest weryfikacja hipotezy badawczej, zgodnie z którą w dobie kryzysu zaufania niewykorzystany w Polsce potencjał kapitału społecznego jest barierą w rozwoju procesu finansowania potrzeb mieszkaniowych niezamożnych gospodarstw domowych. Kreowanie zaufania, stanowiącego główny atrybut kapitału społecznego, może pozytywnie wpłynąć na dobrobyt społeczeństwa. Wymaga to jednak wielopłaszczyznowych działań na szczeblu lokalnym, regionalnym i krajowym. Artykuł powstał w ramach pracy naukowej finansowanej ze środków budżetowych na naukę w latach jako projekt badawczy nr N N pt. Nowy paradygmat finansowania budownictwa społecznego w Polsce. Implikacje dla rynku finansowego. 1. Kryzys zaufania w teorii i praktyce Druga dekada XXI wieku to nie tylko okres słabej koniunktury gospodarczej, dużego ryzyka i wątpliwości względem realizowanej przez rządy wielu państw polityki gospodarczej. To przede wszystkim okres potęgującego się kryzysu zaufania wykształconego na światowym kryzysie finansowym dotykającym (w mniejszym lub większym stopniu) niemalże wszystkich obszarów życia gospodarczego. W obliczu nawarstwiających się problemów makroekonomicznych jesteśmy świadkami powolnego upadku społeczeństwa opartego na zaufaniu. Jak wskazuje M. Wieruszowska, kryzys zaufania, społeczeństwo braku zaufania to znamienna cecha współczesności, a zatem czynnik zagrażający demokracji [Wieruszowska, 2002, s. 74]. Kryzys zaufania dotyczy trzech aspektów: zaufania do siebie, zaufania do innych ludzi i zaufania do instytucji. Genezy instytucjonalnego kryzysu zaufania upatruje się w traktowaniu jednostki jako podmiotu niegodnego zaufania, co przejawia * Dr hab., Katedra Inwestycji i Nieruchomości Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, anna.szelagowska@sgh.waw.pl, Al. Niepodległości 162, Warszawa

2 286 Anna Szelągowska się nasyceniem życia przemocą instytucji, roszczących sobie prawo, by być jedynym autorytetem władnym ustanawiać standardy dobrego postępowania [Bauman, 2012, s. 40]. Jednakże zjawisko kryzysu zaufania na szczeblu jednostka-instytucja rodzi o wiele większe konsekwencje niż na szczeblu: jednostka-jednostka czy jednostka-społeczeństwo (zaufanie poziome). Zaufanie do władzy i instytucji (czyli tzw. zaufanie pionowe) częstokroć nie koreluje z zaufaniem poziomym. Jego brak prowadzi do niepokojów społecznych, buntów, demonstracji, strajków i długotrwałego spadku autorytetu tych podmiotów w oczach społeczeństwa. Zaufanie traktowane jako kategoria teoretyczna, stanowi ważny temat toczącej się dyskusji na temat subiektywnych struktur działań społecznych. Jest ono przedmiotem badań wielu dyscyplin naukowych. O interdyscyplinarności zaufania, jako kategorii badawczej, świadczyć może wielość definicji tego pojęcia. Najczęściej definicje zaufania odzwierciedlają chęć bycia wrażliwym na potrzeby innych opartą na pozytywnych doświadczeniach, wynikających z działań lub zamiarów drugiej strony [Rousseau i in., 1998, ss ]. Inna z definicji traktuje zaufanie jako stan odnoszący się do pewnych pozytywnych oczekiwań dotyczących czyichś motywów działania w stosunku do kogoś w sytuacji pewnego ryzyka [Ishaya, Macaulay, 1999]. Jak zatem podkreślone zostało w powyższej definicji zaufaniu nieodłącznie towarzyszy ryzyko. Według definicji Hosmera zaufanie to zależność osoby, grupy czy firmy od dobrowolnie zaakceptowanego obowiązku w stosunku do drugiej osoby, grupy czy firmy aby rozpoznać oraz chronić prawa i interesy zaangażowanych we wspólne przedsięwzięcie oraz wymianę ekonomiczną [Hosmer, 2009, s. 380]. Według P. Sztompki zaufanie, na które składają się przekonanie i oparte na nim działanie, jest zakładem podejmowanym na temat niepewnych przyszłych działań innych ludzi [Sztompka, 1999, s. 25]. Zaufanie, mające wymiar relacji, osobowości i kultury, oparte jest na trzech filarach [Sztompka, 2007, ss ]: rachunek zaufania (ocena wiarygodności adresata zaufania), wiarygodność immanentna (reputacja adresata zaufania, jego aktualne osiągnięcia, wizerunek, rekomendacje, referencje), wiarygodność wymuszona (egzekwowanie wiarygodności przez adresata zaufania, egzekwowanie wiarygodności przez agendy zewnętrzne, samoograniczenie możliwości działania, okoliczności zewnętrzne skłaniające do zaufania).

3 Zaufanie, kapitał społeczny a finansowanie niskoczynszowego 287 Ponadto, jak wskazuje P. Sztompka, na skutek istnienia znacznej asymetrii między zdobywaniem a traceniem reputacji i zaufania nieporównywalnie łatwiej można je stracić niż raz stracone odzyskać [Sztompka, 2007, s. 177]. Wiarygodność poruszana jest w definicji zaufania także przez R. Hardina, który prezentuje trzy podejścia do definiowania zaufania [Hardin, 2006, ss ]. Według autora ufać komuś to znaczy wierzyć, że osobą tą kierują dobre intencje oraz, że jest zdolna do tego, czego się od niej oczekuje. Przedstawione przez Hardina podejścia rozróżniają właśnie te dobre intencje wobec osoby ufającej. Pierwsze podejście zakłada, że dla osoby, której zaufano, korzystne jest utrzymywanie relacji z ufającym, co stanowi zachętę do bycia wiarygodnym. W dwóch pozostałych podejściach tłumaczy się wiarygodność osoby zaufanej bądź to poprzez moralne zobowiązanie, bądź też poprzez psychologiczne lub charakterologiczne skłonności do tego, by okazać się godnym zaufania. Wszystkie trzy przedstawione teorie zaufania Hardina opierają się na ocenie wiarygodności osoby potencjalnie zaufanej. A. Giddens w swojej koncepcji późnej nowoczesności definiował zaufanie jako wiarę, że świat materialny i społeczny łącznie z podstawowymi parametrami jaźni i tożsamości społecznej, są takie, jakie się jawią [Giddens, 2008, s. 65]. W swych wcześniejszych publikacjach traktował on zaufanie jako oparte na zawierzeniu, które równoważy niewiedzę lub brak informacji, poleganie na osobach lub systemach abstrakcyjnych [Giddens, 2002, s. 318]. Giddens dokonał podziału zaufania na dwie kategorie [Giddens, 2007, ss ]: aktywne traktowane jako mechanizm solidarności społecznej w społeczeństwach postindustrialnych i sieciowych, oparte jest na akceptacji symboli władzy ustanowionych zwyczajowo lub przez tradycję, pasywne traktowane jako cecha tradycyjnych społeczeństw i klasycznych państw, oparte jest na monitorowaniu uczciwości drugiej osoby w sposób otwarty i ciągły. Mając na uwadze przedstawione w pierwszej części tego opracowania definicje zaufania, można stwierdzić, że zaufanie to przekonanie, że czyjeś słowa, informacje, czyny, umiejętności, zdolności itp. są prawdziwe, dobre, wartościowe i pożyteczne. Społeczeństwo obdarzając instytucje, polityków i rząd zaufaniem wierzy, że spełnią one jego oczekiwania i że wywiążą się z podjętych uprzednio zobowiązań. Zaufanie jest postrzegane w literaturze przez wielu autorów również jako kluczowy

4 288 Anna Szelągowska czynnik relacji [Badaracco, 1991, ss ; Bennett, 1996, ss ; Hamel, 1991, ss ; Hart i in., 1997, ss ; Kumar, 1996, ss ]. Chociaż przytoczone definicje zaufania znacznie się różnią między sobą, to jednak wspólnym elementem je scalającym jest to, że występuje między jednostkami, a zatem charakteryzuje się ono interpersonalnością. Zaufaniu towarzyszy ryzyko, co oznacza, że wiąże się ono z obawą o uczciwość obu stron. Kolejnym atrybutem zaufania jest jego dobrowolność, co oznacza, że nie można kogoś zmusić do zaufania. Zaufanie ma cechy dynamicznego postępowania ponieważ wzrasta, zostaje przerwane i spada. Zaufanie wykształcone na przeszłych doświadczeniach jest trampoliną do przyszłości. Do lepszej przyszłości. 2. Zaufanie jako fundament kapitału społecznego w procesie zaspokajania potrzeb mieszkaniowych Zaufanie jest najważniejszym składnikiem kapitału społecznego. Jak zauważa R.D. Putman, kluczową ideą teorii kapitału społecznego jest to, że odnosi się on do cech szczególnego zorganizowania, takich jak sieci obywatelskiego zaangażowania, normy wzajemności i społeczne zaufanie, ułatwiających, ku obopólnej korzyści, wielopłaszczyznową koordynację i współpracę [Putman, 1995, s. 56]. Takie podejście pokazuje, że społeczeństwo może zrzeszać się w pewne struktury organizacyjne, których celem będzie zaspokajanie określonych potrzeb. Kapitał społeczny, bazujący na określonych cechach społecznych generuje się nie z inicjatywy pojedynczego gospodarstwa domowego, lecz wymaga akceptacji przez daną grupę społeczną przyjętych lub wypracowanych wcześniej norm, zwyczajów, regulacji i mechanizmów. Adaptując to do sfery finansowania potrzeb mieszkaniowych można stwierdzić, że zamożne gospodarstwa domowe inicjując proces finansowego zaangażowania się w zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych niezamożnych gospodarstw domowych są inspiratorami długotrwałego działania na rzecz poprawy warunków i komfortu życia lokalnej społeczności. Wysiłek zbiorowy społeczności poniesiony na poprawę warunków mieszkaniowych słabiej uposażonych i mniej zaradnych gospodarstw domowych skutkować może tworzeniem się wśród tej ostatniej grupy określonych struktur organizacyjnych, do których przynależność zwiększa ich aktywność w życiu społecznym (w tym m.in. wpływa na wzrost aktywności zawodowej na rynku pracy). Współpraca na poziomie mikro

5 Zaufanie, kapitał społeczny a finansowanie niskoczynszowego 289 bardzo często przenosi się poza utworzone wspólnoty, stowarzyszenia lub organizacje i wzmacnia solidarność nie tylko danej grupy społecznej, ale i całego społeczeństwa. 3. Wykorzystanie potencjału kapitału społecznego w procesie finansowania niskoczynszowego mieszkalnictwa Biorąc pod uwagę niewykorzystany w naszym kraju potencjał kapitału społecznego, szczególnego znaczenia nabiera tu zaangażowanie zamożnych gospodarstw domowych, jak również podmiotów gospodarczych, w proces współfinansowania potrzeb mieszkaniowych niezamożnych gospodarstw domowych. Jedną z form uczestnictwa w tym procesie może być przekazywanie określonego procenta podatku dochodowego na cele budownictwa społecznego lub skorzystanie z odpowiedniej ulgi podatkowej (lub ulgi inwestycyjnej w przypadku podmiotów gospodarczych zaangażowanych w finansowanie społecznego budownictwa mieszkaniowego). Wymagałoby to jednak wprowadzenia stosownych regulacji prawno-podatkowych uprawniających do takiego odpisu albo do ulgi z tytułu współfinansowania procesu budowy mieszkań dla niezamożnych gospodarstw domowych. Wykorzystanie tego rodzaju instrumentów podatkowych dałoby obopólne korzyści. Zamożna część społeczeństwa, która dobrowolnie chciałaby zaangażować się w finansową pomoc na szczeblu lokalnym dla niezamożnych gospodarstw domowych decydowałaby o przeznaczeniu części środków z podatku dochodowego na konkretny cel. Z kolei lokalne władze miałaby możliwość budowy nowych lub adaptacji starych zasobów mieszkaniowych z przeznaczeniem na cele budownictwa społecznego. Inwestycje w ten subsektor rynku nieruchomości przyniosłyby wymierne korzyści dla gmin i ich mieszkańców. Wykorzystanie siły tkwiącej w kapitale społecznym przełożyłoby się na poprawę sprawności funkcjonowania zarówno jednostek samorządu terytorialnego (w tym przede wszystkim wydziałów gospodarki komunalnej/mieszkalnictwa komunalnego), jak i innych podmiotów z sektora ekonomii społecznej zaangażowanych w proces zaspokajania potrzeb mieszkaniowych. Współpraca między gminami/miastami a podmiotami ekonomii społecznej i gospodarstwami domowymi pobudza rozwój kapitału społecznego i przyczynia się do rozwoju gospodarczego i lepszego dobrobytu obecnych i przyszłych pokoleń. Pozytywne efekty takiej współpracy przekładają się na wzrost poziomu zaufania społeczeństwa do lokal-

6 290 Anna Szelągowska nych władz i instytucji i służą poprawie wymiany informacji na drodze urząd-mieszkaniec. Wypracowane w jednej gminie lub przez jedno miasto wzory współpracy pomiędzy władzami miast a podmiotami ekonomii społecznej mogą być transferowane do innych gmin lub miast rozprzestrzeniając pozytywną atmosferę zaufania społecznego. Zaangażowanie obywateli w proces finansowania potrzeb mieszkaniowych niezamożnych gospodarstw domowych wyznaczałoby wówczas nowy paradygmat w metodologii finansowania budownictwa społecznego. Wzrost zaangażowania obywateli w realizację lokalnej polityki mieszkaniowej wpływa na większą dbałość społeczeństwa o wspólne dobro. Wspólne cele, przy akceptacji realizowanej przez lokalne władze polityki, ułatwiają komunikację społeczną i zmniejszają poziom niezadowolenia społecznego nie doprowadzając do powstania kryzysu zaufania. Kapitał społeczny musi zatem bazować na wielopłaszczyznowym zaufaniu do przyjętej strategii, polityki, celów i zadań władz lokalnych, regionalnych i krajowych, a także do instytucji i organizacji uczestniczących w zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych. 4. Korzyści z wykorzystania kapitału społecznego w finansowaniu niskoczynszowego budownictwa mieszkaniowego Korzyści z wykorzystania kapitału społecznego w niskoczynszowym mieszkalnictwie mają nie tylko ostateczni beneficjenci jakimi są niezamożne gospodarstwa domowe. Współprzyczynianie się zamożnych obywateli oraz podmiotów gospodarczych do zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych tej grupy mieszkańców wpływa na poprawę wizerunku ulicy/osiedla/dzielnicy miasta poprzez poprawę stanu istniejących zasobów mieszkaniowych, poprawę lokalnej infrastruktury w przypadku budowy nowych wielorodzinnych budynków z niskoczynszowymi mieszkaniami oraz wzrostu wielu udogodnień dla całej lokalnej społeczności. Pojawia się zatem określona wartość dodana. Współfinansowanie potrzeb mieszkaniowych niezamożnych gospodarstw domowych powinno bazować na zaufaniu zamożnych gospodarstw domowych oraz podmiotów gospodarczych do niezamożnych gospodarstw domowych od których oczekuje się wywiązania się z określonych zobowiązań co do dbałości o przydzielone zasoby mieszkaniowe i do uczestniczenia w lokalnym życiu społecznym. Działania takie służą zmniejszaniu wykluczenia społecznego. Co więcej, w rezultacie takich działań w grupie niezamożnych gospodarstw domowych

7 Zaufanie, kapitał społeczny a finansowanie niskoczynszowego 291 wzrasta świadomość przynależności do danej społeczności lokalnej, co powinno prowadzić do wzrostu ich odpowiedzialności, wiarygodności, motywacji, poczucia obowiązku, pragmatyzmu, dbałości o jakość życia swojego i innych mieszkańców, umiejętności współpracy i rozwiązywania problemów itd. Prowadzi to do wniosku, że zaufanie społeczne stanowi fundament kształtowania się kultury obywatelskiej. Ponadto, zaufanie, jako wartość społeczna, jest fundamentem niskich kosztów transakcyjnych współżycia społecznego. Prawidłowo wykorzystany kapitał społeczny powinien skutkować poprawą warunków życia niezamożnych gospodarstw domowych i stopniową poprawą ich sytuacji finansowej. Poczucie przynależności do danej grupy społecznej, ich akceptacji i tolerancji powoduje, że wzrasta zaufanie tychże gospodarstw do otaczającego ich świata. Zaczyna tworzyć się określona kultura zaufania społecznego, która ma szerokie zastosowanie m.in. na rynku finansowym. Jeśli założymy, że sytuacja finansowa analizowanych niezamożnych gospodarstw domowych ulegnie poprawie do tego stopnia, że będą one mogły korzystać z pożyczek i kredytów bankowych, wówczas zasadniczego znaczenia nabiera pojęcie ich wiarygodności w oczach dawców kapitału. Banki wierzą bowiem, że kredytobiorcy zwrócą im w terminie należne raty wraz odsetkami, klienci banków liczą na to, że banki nie zmienią warunków kredytowania na ich niekorzyść i że powierzone bankom oszczędności nie stracą na swej wartości i będą bezpiecznie ulokowane. Kredytobiorcy kupujący na kredyt mieszkania ufają, że banki nie zajmą obciążonej hipoteką nieruchomości. Banki ufają innym bankom udzielającym im na rynku międzybankowym pożyczek, a inwestorzy ufają, że nie stracą na swych inwestycjach. Przedsiębiorcy z jednej strony ufają bankom kredytującym ich inwestycje, że nie wstrzymają finansowania i że nie doprowadzą do ich upadłości, z drugiej zaś, że wyprodukowane dobra i usługi znajdą nabywców i przyczynią się do dynamicznego rozwoju działalności. Państwo ufa, że sytuacja gospodarcza będzie się stale poprawiała, nakłady inwestycyjne będą rosły, wpływy z podatków będą coraz większe, deficyt budżetowy będzie malał a tempo wzrostu PKB i dochód narodowy będą charakteryzować się długookresową tendencją wzrostową. Reasumując, należy podkreślić, że w Polsce istnieją warunki dla rozwoju kapitału społecznego i jego wykorzystania w finansowaniu niskoczynszowego mieszkalnictwa. Jednakże w dobie kryzysu zaufania niewykorzystany w Polsce potencjał kapitału społecznego jest barierą w

8 292 Anna Szelągowska rozwoju procesu finansowania potrzeb mieszkaniowych niezamożnych gospodarstw domowych. Polskie społeczeństwo niejednokrotnie udowodniło, że potrafi jednoczyć siły i wspomagać finansowo innych obywateli będących w potrzebie. Nie mamy więc do czynienia z kryzysem zaufania na szczeblu poziomym. Kryzys zaufania tworzy się między rządem a społeczeństwem, które nie ma wystarczających bodźców o charakterze fiskalnym do angażowania się w finansowanie potrzeb mieszkaniowych na szerszą skalę. Zakończenie W dobie coraz większej nieprzewidywalności zjawisk gospodarczych i niepewności co do dalszych zmian na rynkach finansowych coraz większego znaczenia nabiera kwestia kryzysu zaufania publicznego. Zaufanie jest zarazem bezcenne i ryzykowne, fundamentalne, ale i kruche. Bez zaufania nie ma lewarownia. Bez zaufania nie rozwijałby się rynek mieszkaniowy, rynek kapitałowy i jego instytucje. Potrzeby ludzkie nie mogłyby być zaspokojone. Jednakże utrata zaufania prowadzi do kryzysu zaufania objawiającego się deficytem informacji, spóźnionymi reakcjami, utratą kontroli nad sytuacją gospodarczą, zagrożeniem ważnych interesów społecznych, a w skrajnych przypadkach wzrostem napięcia społecznego, zbiorową paniką i buntem społeczeństwa. Z tego względu kapitał społeczny uznać należy za siłę napędową przemian zachodzących w procesie zaspokajania potrzeb społecznych. Literatura 1. Badaracco J.L. (1991), The Knowledge Link: How Firms Compete Through Strategic Alliances. Harvard Business School Press, Boston, MA. 2. Bauman Z. (2012), Etyka ponowoczesna, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa. 3. Bennett J.L. (1996), Building Relationships for Technology Transfer. Communications of the ACM 1996, No. 39 (9). 4. Giddens A, (2007), Europe in the Global Age, London School of Economic, Cambridge. 5. Giddens A. (2002), Nowoczesność i tożsamość. Ja i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, PWN, Warszawa. 6. Giddens A. (2008), Konsekwencje nowoczesności, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

9 Zaufanie, kapitał społeczny a finansowanie niskoczynszowego Hamel G. (1991), Competition for Competence and Inter-Partner Learning within International Strategic Alliances. Strategic Management Journal 1991, No Hardin R. (2006), Trust, Polity Press, Cambridge. 9. Hart P., Saunders C. (1997), Power and Trust: Critical Factors in the Adoption and Use of Electronic Data Interchange. Organization Science 1997, No. 8 (1). 10. Hosmer L.T. (1995), Trust: The Connecting Link Between Organizational Theory and Philosophical Ethics. Academy of Management Review 1995, No. 20(2). 11. Ishaya T, Macaulay L (1999), The role of trust in virtual teams. (Newsletter). 12. Kumar N. (1996), The Power of Trust in Manufacturer-Retailer Relationships. Harvard Business Review 1996, No. 74: Putman R.D. (1995), Bowling Alone: America s Declining Social Capital, Journal of Democracy 1995, No Rousseau D., Sitkin S., Burt R., Camerer C. (1998), Not so Different after all: A Cross Discipline View of Trust, Academy of Management Review 1998, No. 23(3). 15. Sztompka P. (1999), Trust. A Sociological Theory, Cambridge University Press. 16. Sztompka P. (2007), Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków Wieruszowska M. (red.) (2002), Samoorganizacja w społecznościach wiejskich. Przejawy, struktury, zróżnicowania, IRWIR PAN, Warszawa. Streszczenie Celem artykułu jest weryfikacja hipotezy badawczej, zgodnie z którą w dobie kryzysu zaufania niewykorzystany w Polsce potencjał kapitału społecznego jest barierą w rozwoju procesu finansowania potrzeb mieszkaniowych niezamożnych gospodarstw domowych. Autorka prezentuje rolę kryzysu zaufania w teorii i praktyce, zwracając uwagę na definicje zaufania. W drugiej części artykułu przedstawia możliwości wykorzystania kapitału społecznego w finansowaniu potrzeb mieszkaniowych. Kreowanie zaufania, stanowiącego główny atrybut kapitału społecznego, może pozytywnie wpłynąć na dobrobyt społeczeństwa. Wymaga to jednak wielopłaszczyznowych działań na szczeblu lokalnym, regionalnym i krajowym. Słowa kluczowe kapitał społeczny, budownictwo społeczne

10 294 Anna Szelągowska Social capital and financing of low-income households housing needs in case of trust crisis (Summary) The aim of this article is to put forward the following hypothesis: during the crisis of the trust non-used potential of the social capital is a barrier to lowincome housing needs financing in Poland. Author presents the role of trust crisis in theory and practice pointing out definitions of the trust. In the second part of this paper author presents the possibilities of using social capital to financing housing needs. Trust creation, as a basic attribute of the social capital can have positive influence on the social well-being. However, it needs multifaceted acts at the local, regional and national level. Keywords social capital, social housing