Polityka oœwiatowa w Polsce w latach

Transkrypt

1 P R A C E N A U K O W E Seria: RES POLITICAE Akademii im. Jana D³ugosza w Czêstochowie 2007, t. II Jerzy Zdañski Polityka oœwiatowa w Polsce w latach Oœwiata jest jedn¹ z istotnych dziedzin ycia spo³ecznego. Wœród jej g³ównych determinantów wyliczyæ mo na uwarunkowania historyczne, system spo³eczno-polityczny w kraju, poziom gospodarczy oraz ogólny postêp cywilizacyjny. Szko³ê postrzega siê równie jako niezwykle silny orê w walce o to samoœæ narodow¹ i œwiadomoœæ spo³eczn¹. Ze wzglêdu na z³o onoœæ problemu nie jest mo liwe wyczerpanie zagadnieñ w jednym artykule. Na tle wydarzeñ spo³eczno-politycznych dokonywa³o siê bowiem wiele dzia³añ. Niniejsze rozwa ania s¹ wiêc prób¹ prezentacji wa nych, ale wybranych zagadnieñ z powojennej historii oœwiaty w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, ujêtych w przedziale czasowym lat , uwzglêdniaj¹cych pryzmat wspomnianych wy ej uwarunkowañ, a dotycz¹cych m.in. funkcjonowania szkó³ wy- szych, ustroju szkolnictwa ogólnokszta³c¹cego i zawodowego, wychowania, kszta³cenia i pracy kadry pedagogicznej oraz dzia³añ w zakresie oœwiaty pozaszkolnej. W omawianym okresie cezurê postawiæ mo na na roku 1961 wprowadzaj¹cym reformê systemu oœwiaty i wychowania w PRL. Pierwszy z omawianych fragmentów czasowych, ujêty w latach , by³ okresem narastaj¹cej z roku na rok, niszcz¹cej polskoœæ, intensywnej stalinizacji, która w latach przybra³a formê najbardziej wynaturzon¹. By³ to czas monopartyjnego systemu politycznego z Boles³awem Bierutem, potem W³adys³awem Gomu³k¹ na czele, okres bezwzglêdnego kultu jednostki, brutalnego kopiowania sowieckich wzorców ideowych i gospodarczych. By³ to te czas industrializacji, kolektywizacji rolnictwa, dalszej odbudowy kraju, wspó³zawodnictwa socjalistycznego i zimnej wojny. Mia³y miejsce procesy polityczne wzorowane na moskiewskich, w kraju stacjonowali sowieccy o³nierze, trwa³a bezpardonowa walka z Koœcio³em, a polskie ycie kulturalne prawdziw¹ sw¹ stolicê mia³o w Pary u. Œmieræ Józefa Sta- 9 wrze nia :46:51

2 226 Jerzy Zdañski lina, XX Zjazd Komunistycznej Partii Zwi¹zku Radzieckiego (KPZR) i Poznañski Czerwiec da³y pewne nadzieje na zmiany, ale nie uda³o siê przekroczyæ granicy,,polskiej drogi do socjalizmu. Kolejny etap polityki oœwiatowej PRL stanowi¹ lata S¹ to czasy, gdy funkcje sekretarzy Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (KC PZPR) pe³nili kolejno: W³adys³aw Gomu³ka i Edward Gierek. Demokratyzacja ycia, na któr¹ spo³eczeñstwo polskie stale czeka³o, nie nastêpowa³a, a samodzielne, niezale ne myœlenie by³o zdecydowanie zwalczane i skutecznie ograniczane cenzur¹. Socjalizm siermiê ny Gomu³ki hamowa³ d¹ enia ludzi do aktywnoœci gospodarczej. Na IX plenum KC PZPR (1961 rok) I sekretarz stwierdzi³, e problem b³êdów i wypaczeñ zosta³ w Polsce dawno rozwi¹zany. 1 Intelektualiœci polscy protestowali przeciw praktykom w³adzy w Liœcie 34. Wyst¹pienia studenckie w marcu 1968 roku, st³umiono si³¹, znosz¹c przy okazji niemal w ca³oœci autonomiê szkó³ wy szych 2. Podobnie haniebnym wydarzeniem by³o, inspirowane przez Gomu³kê, uczestnictwo wojska polskiego w sowieckiej interwencji w Czechos³owacji. W koñcu próby ratowania w³adzy przez Gomu³kê zosta³y okupione œmierci¹ ofiar strajków na Wybrze u w grudniu 1970 roku. Po wydarzeniach grudniowych obowi¹zki I sekretarza KC PZPR powierzono Edwardowi Gierkowi, który pocz¹tkowo wywar³ dobre wra enie na znacznej czêœci zdezorientowanego spo³eczeñstwa, na pewien czas sk³onnego uwierzyæ w dobre intencje ekipy rz¹dz¹cej 3. Powieli³ on jednak b³êdy poprzednika, z centralizacj¹ w³adzy, ograniczeniem roli zwi¹zków zawodowych oraz teatralizacj¹ ycia politycznego. Chybiony i oparty na milionowych kredytach szeroki front inwestycji ju od 1975 roku zacz¹³ przyjmowaæ znamiona g³êbokiego kryzysu gospodarczego, jednak zosta³ wówczas szybko, ale na krótko za egnany. Mimo tragicznych i burzliwych wydarzeñ, lata okreœla siê zazwyczaj mianem wzglêdnej stabilizacji 4 czy stabilizacji PRL 5. Niestety, polityka i ideologia marksistowsko-leninowska nie ominê³y oœwiaty, a w tym co najwa niejsze, potencja³u ludzkiego dzieci, m³odzie y i nauczycieli. Decyzje w³adz centralnych w zakresie edukacji by³y zawsze œciœle zwi¹zane z sytuacj¹ polityczn¹. Uczelnie wy sze wysz³y z wojny z ogromnymi stratami materialnymi, a co najtragiczniejsze kadrowymi. W okresie zmar³o 416 pracowników nauki. 6 Uczelnie boryka³y siê z ogromnymi problemami materialnymi. Œrodowiska uczelnia A. Paczkowski, Pó³ wieku dziejów Polski , Warszawa 2000, s Por. J. Topolski, Historia Polski od czasów najdawniejszych do 1990 roku, Warszawa Kraków 1992, s Por. R. Nowakowska, Szkolnictwo w Polsce i Niemczech , [b.m.r.w.], s Por. T. Hejnicka-Bezwiñska, Zarys historii wychowania ( ) (oœwiata i pedagogika pomiêdzy dwoma kryzysami), cz. IV, Kielce 1996, s Por. Z. Zasacka, Wyobra enia ojczyzny i oblicza patriotyzmu w podrêcznikach do jêzyka polskiego dla szko³y podstawowej w latach , Warszawa 2000, s. 35. J. Krasuski, Historia wychowania, Warszawa 1985, s wrze nia :46:52

3 Polityka oœwiatowa w Polsce w latach ne przez okres lat w wielkim trudzie dokonywa³y dzie³a odbudowy i adaptacji do istniej¹cych warunków. Liczba szkó³ wy szych w latach wzros³a z 46 do 83, a liczba studentów z 56 do 142 tysiêcy 7. Pierwszym aktem prawnym dotycz¹cym szkolnictwa wy szego by³ dekret Rady Ministrów z 28 paÿdziernika 1947 r., który sankcjonowa³ zasadê kolegialnoœci w zarz¹dzaniu uczelni¹, a najwiêksz¹ w³adzê oddawa³ w rêce senatu oraz rady wydzia³u. Wprowadza³ te : trzyletnie studia zawodowe i dwuletnie studia magisterskie. Pod koniec lat czterdziestych pojawi³y siê wyraÿne tendencje ograniczania swobód uczelni. Ka da myœl niezale na odczytywana by³a jako niebezpieczna i reakcyjna. Nauka polska mia³a bowiem w³¹czyæ siê w dzie³o budowy socjalizmu. Istotnym dla uczelni wy szych aktem prawnym, wprowadzaj¹cym now¹ organizacjê by³a Ustawa o szko³ach wy szych z 1951 r. Jej g³ównym zadaniem by³o przyspieszenie socjalistycznej przebudowy szkolnictwa na wzór struktury sowieckiej. Ustawa okreœli³a ca³oœæ zadañ dydaktyczno-naukowych uczelni. 21 czerwca 1951 roku w³adza ludowa postanowi³a zlikwidowaæ grono niezale nych naukowców Polsk¹ Akademiê Umiejêtnoœci (PAU), a w jej miejsce powo³aæ Polsk¹ Akademiê Nauk (PAN). Z kompetencji szkó³ wy szych wy³¹czono dzia³alnoœæ naukow¹, któr¹ oddano w rêce PAN. Prawo kwalifikowania pracowników naukowych przejê³a Centralna Komisja Kwalifikacyjna, sk³adaj¹ca siê z cz³onków mianowanych przez najwy sze w³adze pañstwowe. W dniach 29 czerwca 2 lipca 1951 roku odby³ siê w Warszawie I Kongres Nauki Polskiej, przygotowany przez partiê. Na obradach obecni byli prezydent Boles³aw Bierut i premier Józef Cyrankiewicz. Wówczas uchwa³¹ Kongresu zaakceptowano likwidacjê PAU i powo³anie PAN. 8 Zaczê³a siê pieriekowka. Filozofia niemarksistowska zosta³a zepchniêta na margines i poddana ostrej krytyce. ród³a historyczne preparowano, naginano interpretacjê faktów, przemilczano niewygodne wydarzenia. Pod kontrol¹ Wydzia³u Historii Partii KC PZPR dokonywano czystek w bibliotekach. Bardzo wiele publikacji znalaz³o siê na indeksie. Ideologia marksistowsko-leninowska silnie wywiera³a swe piêtno na ca³ej sferze nauki i kultury. Istotn¹ wagê przywi¹zywano do polityki personalnej, do której kluczem sta³a siê przynale noœæ partyjna i postawa ideowo-spo³eczna. W 1950 roku powo³ano Instytut Kszta³cenia Kadr Naukowych przy KC PZPR. Jego zadaniem by³o badanie czystoœci ideologicznej kadry naukowej. Zamachem na samorz¹dnoœæ studentów by³o powo³anie w 1950 roku Zrzeszenia Studentów Polskich. Nasilaj¹ca siê ofensywa ideologiczna spowodowa³a stopniowe wprowadzanie do uczelni wy szych nauki marksizmu leninizmu. Prób¹ wprowadzenia zmian w szkolnictwie wy szym by³a ustawa z 1956 roku, ale dwie nastêpne z 1958 roku, a szczególnie z 1969 roku ca³kowicie podporz¹dkowa³y w³adze uczelni w³adzom administracyjnym. 7 8 Historia wychowania wiek XX, red. J. Mi¹so, Warszawa 1984, s R. Nowakowska, op. cit., s wrze nia :46:52

4 228 Jerzy Zdañski W 1966 r. nast¹pi³o po³¹czenie Ministerstwa Oœwiaty z Ministerstwem Szkolnictwa Wy szego w Ministerstwo Oœwiaty i Szkolnictwa Wy szego. Na czele resortu stan¹³ prof. Henryk Jab³oñski. Celem scalenia by³o jednolitoœæ programowa i organizacyjna ca³ego szkolnictwa. W 1969 r., w sytuacji wielkich napiêæ politycznych, opublikowano sygnalizowan¹ wy ej ustawê O szko³ach wy szych. By³ to wyraz lêku w³adzy przed niezale noœci¹ œrodowisk uczelnianych. Zwierzchnikiem szkolnictwa wy szego zosta³ minister. Do jego kompetencji nale a³o ustalanie zasad organizacji wewnêtrznej, ramowego planu badañ naukowych, regulaminu studiów, planów nauczania. Radzie Ministrów przyznano prawo tworzenia, przekszta³cania i likwidacji szkó³ wy szych. Jako organ doradczy i opiniodawczy ministra ustanowiono Radê G³ówn¹ sk³adaj¹c¹ siê z profesorów i docentów reprezentuj¹cych g³ówne kierunki studiów. Przewodnicz¹cym Rady G³ównej by³ minister. Przed szko³ami wy szymi stawiano zadanie harmonijnego rozwoju, realizacji pracy wychowawczej, naukowej i dydaktycznej. Rektor powo³ywany by³ przez ministra, podobnie prorektorzy. Liczba studentów w latach 1960/ /1971 wzros³a prawie dwukrotnie ze 165,7 tysiêcy do 330, 8 tysiêcy 9. Zgodnie z polityk¹ spo³eczn¹ partii w³adze szkó³ wy szych podejmowa³y dzia³ania o zwiêkszenie liczby studentów pochodzenia ch³opskiego i robotniczego. Uczelnie prowadzi³y kursy przygotowuj¹ce na studia dla kandydatów z tych œrodowisk. W po³owie lat szeœædziesi¹tych wprowadzono preferencje dla m³odzie y robotniczej i ch³opskiej w postaci dodatkowych punktów. Wiele zmian zwi¹zanych bezpoœrednio z polityk¹ partii zachodzi³o w szkolnictwie ogólnokszta³c¹cym i zawodowym. W 1948 roku, mimo wczeœniejszych postêpów w organizowaniu 8-klasowych szkó³ podstawowych, w³adze pañstwowe postanowi³y odst¹piæ od upowszechniania szko³y tego typu. Decyzjê, która zaskoczy³a opiniê publiczn¹, uzasadniono potrzeb¹ zniesienia ró nic miedzy miastem a wsi¹, brakiem dostatecznych œrodków finansowych, niedoborami kadry nauczycielskiej i w zwi¹zku z rozwojem przemys³u koniecznoœci¹ szybkiego przygotowywania wykwalifikowanych pracowników do zawodu. Warto nadmieniæ, e w 1949 roku na wsi funkcjonowa³o prawie szkó³ niepe³nych, co stanowi³o 64% wszystkich szkó³ na wsi. Uczêszcza³o do nich 25% dzieci 10. Wyrównywaniu szans, zdaniem,,w³adzy ludowej, mia³o s³u yæ wprowadzenie w ycie preferencji klasowych. W 1948 roku zosta³ wydany okólnik Ministerstwa Oœwiaty, a nastêpnie instrukcja, w sprawie opieki nad m³odzie ¹ ch³opsk¹ i robotnicz¹, planuj¹c¹ kontynuowaæ naukê w szkole œredniej. Powo³ano Spo³eczno-Pedagogiczne Komisje Kwalifikacyjne, które decydowa³y o przyjmowaniu kandydatów do szkó³. Podobny system priorytetów, od 1950 roku, obowi¹zywa³ w zakresie przy Historia wychowania wiek XX..., s. 399 W. Pomyka³o, Kszta³towanie idea³u wychowawczego w PRL w latach , Warszawa 1977, s wrze nia :46:52

5 Polityka oœwiatowa w Polsce w latach jêæ do ³obków i przedszkoli, przy organizowaniu tzw. akcji wczasów letnich dla dzieci i m³odzie y oraz przy ró nych imprezach dla najm³odszych 11. W zwi¹zku z rezygnacj¹ z 8-klasowych szkó³ podstawowych w marcu 1948 roku KC PZPR podjê³o dyskusjê o powo³aniu 11-letniej szko³y ogólnokszta³c¹cej, sk³adaj¹cej siê z 7-letniej szko³y podstawowej i 4-letniego liceum. Formalnie nowy ustrój szkolny wprowadzi³a instrukcja Ministra Oœwiaty z dnia 4 maja 1948 roku w sprawie organizacji roku szkolnego 1948/1949 w szko³ach ogólnokszta³c¹cych 12. W szkole podstawowej wydzielono nauczanie pocz¹tkowe (klasy I IV) i wstêpn¹ systematykê (klasy V VII). Kurs licealny nazwano,,cyklem systematyki (klasy VIII XI). Wprowadzono zasadnicze zmiany programowe i organizacyjno-metodyczne, które œciœle wi¹za³y kszta³cenie i wychowanie z treœciami socjalistycznymi. Zmiany dotyczy³y te centralizacji oœwiaty. Postêpowa³ proces biurokratyzacji i instytucjonalizacji wszelkich form ycia szkolnego. Zlikwidowano szko³y prywatne i spo³eczne agendy kszta³ceniowe. W lutym 1949 roku Biuro Polityczne KC PZPR podjê³o uchwa³ê zalecaj¹c¹ ju pe³ne upowszechnienie szko³y 7-klasowej i 4-letniego liceum. Model ten przetrwa³ do 1961 roku. W roku szkolnym 1949/1950 do planu nauczania wprowadzono, od klasy pi¹tej, jêzyk rosyjski, co mia³o pog³êbiaæ uczucie przyjaÿni wobec narodu rosyjskiego i innych narodów Zwi¹zku Sowieckiego oraz podziwu dla osi¹gniêæ budownictwa socjalistycznego 13. Od 1950 roku, w nawi¹zaniu do wzorów z przemys³u, zapocz¹tkowane zosta³o wspó³zawodnictwo socjalistyczne w szkolnictwie. Wcielano je w ycie m.in. na zwo³ywanych w latach przez w³adze oœwiatowe konferencjach sierpniowych marca 1956 roku wydano dekret o obowi¹zku szkolnym, który po raz pierwszy w naszym szkolnictwie wprowadzi³ obowi¹zek ukoñczenia szko³y podstawowej. Ustawowe uregulowanie tej sprawy, okreœlenie odpowiedzialnoœci rodziców (opiekunów) za wype³nienie obowi¹zku szkolnego przez dzieci w wieku 7 16 lat wp³ynê³o korzystanie na realizacjê zasady powszechnoœci nauczania. Na rok szkolny 1956/1957 Ministerstwo Oœwiaty wprowadzi³o nowy program nauczania w klasach pocz¹tkowych i zmiany w pozosta³ych klasach szko³y 11-letniej. Ministerstwo przejê³o te szkolnictwo zawodowe, rolnicze i artystyczne. W styczniu 1961 roku wytyczeniem kierunków przebudowy systemu oœwiatowego zajê³o siê plenum KC PZPR. Za³o enia programowe oraz organizacyjne reformy szko³y zosta³y nastêpnie okreœlone i zatwierdzone w formie Ustawy o rozwoju systemu oœwiaty i wychowania w Polsce Ludowej (15 lipca 1961 rok). Jako obowi¹zkow¹ 11 D. Jarosz, G³ówne kierunki dzia³alnoœci pañstwa w zakresie stalinizacji wychowania w Polsce w latach , Mazowieckie Studia Humanistyczne 1998, nr 2, s J. Krasuski, Wa niejsze problemy oœwiaty i szkolnictwa w 40-leciu Polski Ludowej, Nowa Szko³a 1984, nr11, s Por. D. Jarosz, op. cit., s B. Potyra³a, Szko³a podstawowa w Polsce , Warszawa 1987, s wrze nia :46:53

6 230 Jerzy Zdañski powo³ano 8-klasow¹ szko³ê podstawow¹. Na niej oparty zosta³ system szkó³ ponadpodstawowych : 4-letniego liceum ogólnokszta³c¹cego, 4- i 5-letniego technikum, 2- i 3-letniej zasadniczej szko³y zawodowej. Dla absolwentów liceów ogólnokszta³c¹cych stworzono 2-letnie szko³y, zwane pomaturalnymi, o ró nych specjalnoœciach. Ustawa potwierdzi³a pañstwowy charakter systemu oœwiatowego, œwieckoœæ kszta³cenia i wychowania, zgodn¹ z zasad¹ rozdzia³u Koœcio³a od pañstwa, a tak e nierozerwalny zwi¹zek systemu oœwiaty z socjalistycznym kierunkiem rozwoju PRL. Okreœli³a szko³ê jako bezp³atn¹, obowi¹zkow¹ dla wszystkich dzieci w wieku od 7 do 17 lat oraz jednolit¹ programowo. Wa nym elementem w strukturze oœwiaty by³o szkolnictwo zawodowe. Na prze³omie lat czterdziestych i piêædziesi¹tych Polska wkracza³a w okres forsownej industrializacji. Przeobra enia te wymaga³y dobrze wykszta³conych pracowników-robotników oraz personelu technicznego ze œrednim wykszta³ceniem do ró nych dzia³ów gospodarki. W lutym 1949 roku dla przyspieszenia rozwoju szkolnictwa zawodowego oraz przysposobienia zawodowego powo³any zosta³ Centralny Urz¹d Szkolenia Zawodowego (CUSZ) oraz jego agendy wojewódzkie (DOSZ). W wyniku prac programowych realizowanych przez CUSZ w 1951 roku wprowadzono reformê, która zak³ada³a nowy ustrój szkolnictwa zawodowego. Najprostsz¹ form¹ kszta³cenia sta³y siê trwaj¹ce od 4 do 11 miesiêcy szko³y przysposobienia zawodowego, do których przyjmowano m³odzie w wieku lat. Utworzono równie 2- i 3-letnie zasadnicze szko³y zawodowe kszta³c¹ce robotników kwalifikowanych oraz 4-letnie technika dla m³odzie y i pracuj¹cych. Powo³ano szko³y majstrów dla robotników kwalifikowanych. Zasadnicze szko³y zawodowe i technika opiera³y siê na podbudowie siedmiu klas szko³y podstawowej. Wœród wad reformy wymieniano przede wszystkim brak dro noœci pomiêdzy zasadnicz¹ szko³¹ zawodow¹ a technikum i zbyt krótki okres kszta³cenia w niektórych technikach, co nie pozwala³o na teoretyczne przygotowanie absolwentów szko³y do studiów wy szych. Problem szkolnictwa zawodowego nie by³ wiêc optymalnie rozwi¹zany 15. W 1956 roku na mocy ustawy z 10 wrzeœnia 1956 roku szkolnictwo zawodowe podporz¹dkowano Ministerstwu Oœwiaty, likwiduj¹c tym samym CUSZ i jego agendy wojewódzkie. W wyniku zmian szkolnictwo zawodowe zosta³o œciœlej zwi¹zane z ca³ym systemem edukacji. Od 1958 roku w wiêkszoœci techników zosta³o wprowadzone 5-letnie kszta³cenie, a w zasadniczej szkole zawodowej przed³u ono cykl kszta³cenia do 3 lat. W roku 1958 wydano ustawê, w myœl której m³odocianych (14 16 lat) nie wolno by³o zatrudniaæ bez ukoñczenia przynajmniej siedmiu klas szko³y podstawowej. Poza tym m³odociani po podjêciu pracy mieli obowi¹zek dokszta³caæ siê do 18 roku ycia. Jak nadmieniono, Ustawa z 1961 roku dotyczy³a równie szkolnictwa zawodowego. Podzielono je na dwa podstawowe typy. Pierwszy stanowi³y 2 3-letnie zasadni- 15 J. Krasuski, Wa niejsze problemy, s wrze nia :46:53

7 Polityka oœwiatowa w Polsce w latach cze szko³y zawodowe, samodzielne i przyzak³adowe oraz 2-letnie szko³y przysposobienia rolniczego. Drugim typem by³y œrednie szko³y zawodowe: 4- lub 5-letnie technika i licea zawodowe oraz 2 3-letnie technika i licea dla absolwentów zasadniczej szko³y zawodowej lub szko³y przysposobienia rolniczego. Œrednie szko³y zawodowe mog³y równie dzia³aæ samodzielnie b¹dÿ jako szko³y przyzak³adowe 16. Wspomniana Ustawa z 1961 roku uwidacznia³a tendencje do scentralizowania ca³okszta³tu spraw oœwiaty i wychowania w jednym resorcie reprezentowanym przez ministra oœwiaty. Przy pomocy podleg³ych mu organów minister zarz¹dza³ wszystkimi szko³ami i placówkami oœwiatowo-wychowawczymi oraz sprawowa³ nadzór nad wszelk¹ dzia³alnoœci¹ w zakresie oœwiaty i wychowania prowadzon¹ poza resortem 17. Organizacyjna i programowa reforma szkolnictwa podstawowego zosta³a przeprowadzona w latach 1962 i 1967, a reforma szkolnictwa œredniego w latach Celem zmian by³o dostosowanie systemu szkolnego do potrzeb pañstwa socjalistycznego, jego ideologii i kierunków przekszta³ceñ gospodarczych. Odzwierciedleniem zamierzeñ sta³y siê nowe programy nauczania szko³y podstawowej z 1963 roku, uwzglêdniaj¹ce podzia³ na: nauczanie propedeutyczne (kl. I IV) i nauczanie systematyczne (klasy V VIII). W liceum ogólnokszta³c¹cym nowe programy wprowadzono w 1966 roku. Treœci programów szeroko ujmowa³y problematykê ycia wspó³czesnego w Polsce Ludowej i na œwiecie oraz by³y silnie nasycone ideologi¹ socjalizmu. Nacisk k³adziono na kszta³towanie okreœlonego œwiatopogl¹du, systematyczne wpajanie podstaw naukowego pogl¹du na œwiat, przeœwiadczenie o ogromnej sile i roli cz³owieka w przebudowie œwiata przyrody oraz tworzenie postêpu cywilizacyjnego i nowych stosunków spo³ecznych. Lektury z jêzyka polskiego w szkole podstawowej ilustrowa³y przede wszystkim postêpowe idee polityczne i spo³eczne, rozwój kultury w Polsce, i jej zwi¹zek z kultur¹ innych narodów; sylwetki bojowników o wolnoœæ i postêp spo³eczny (takich jak L. Waryñski, K. Œwierczewski, W. Lenin, T. Koœciuszko, J. D¹browski, I. Krasicki i in.) 18. Akcentowano te wiedzê matematyczno-przyrodnicz¹, elementy kszta³cenia politechnicznego oraz powi¹zanie teorii z praktyk¹. W programie nauczania fizyki znalaz³y siê informacje o silnikach odrzutowych, lotach kosmicznych i elektronice. W dwóch ostatnich klasach szko³y podstawowej wprowadzono wychowanie obywatelskie przedmiot nauczania, którego celem by³o przygotowanie uczniów do aktywnego ycia spo³eczno-politycznego, umacniania i rozwoju socjalistycznej ojczyzny. Wszystkie treœci programów nauczania by³y œciœle powi¹zane ze œrodowiskiem szko³y Ibidem, s B. NiedŸwiecki, Ewolucja systemu zarz¹dzania oœwiat¹ w okresie 40-lecia Polski Ludowej, Nowa Szko³a 1985, nr 7/8, s Por. Program nauczania oœmioklasowej szko³y podstawowej (tymczasowy), Warszawa 1963, s wrze nia :46:53

8 232 Jerzy Zdañski W procesie dydaktycznym i wychowawczym nauczyciele zaczêli wykorzystywaæ filmy, nagrania gramofonowe i magnetofonowe, audycje radiowe, programy telewizyjne. Doposa ono pracownie przedmiotowe, biblioteki, œwietlice i sale gimnastyczne. Realizacja nowych programów wymaga³a od nauczycieli rozwijania inicjatywy i zachêcania uczniów do aktywnej pracy na zajêciach pozalekcyjnych, do udzia³u w pracach spo³ecznie u ytecznych oraz dzia³alnoœci w organizacjach m³odzie- owych, przede wszystkim: Zwi¹zku M³odzie y Socjalistycznej (ZMS), Zwi¹zku M³odzie y Wiejskiej (ZMW) i Zwi¹zku Harcerstwa Polskiego (ZHP). Realizacja reformy szkolnej z 1961 roku wymaga³a wzniesienia nowych budynków szkolnych i reorganizacji ju istniej¹cych szkó³, a sytuacja lokalowa placówek oœwiatowych pod koniec lat piêædziesi¹tych by³a nadal daleka od potrzeb. W tym okresie wydatnie wzros³y nak³ady pañstwa na oœwiatê. Wa nym uzupe³nieniem funduszy pañstwowych sta³y siê œrodki spo³eczne. Spektakularne efekty przynios³a ogólnopolska akcja, której has³o brzmia³o: 1000 szkó³ na 1000-lecie pañstwa polskiego. Zapocz¹tkowa³ j¹ apel KC PZPR skierowany do spo³eczeñstwa w 1958 roku. W wyniku podjêtych dzia³añ w latach , z pomoc¹ œrodków spo³ecznych, wybudowano 1107 szkó³ podstawowych, 28 liceów ogólnokszta³c¹cych, 56 szkó³ zawodowych i 6 szkó³ specjalnych 19, a wiêc w sumie blisko 1200 szkó³, tzw. tysi¹clatek. Wzros³a liczba pracowni szkolnych, gdy zgodnie z za³o eniami ka da szko³a 8-klasowa mia³a posiadaæ przynajmniej dwie pracownie. Liczba pracowni w szko³ach podstawowych wzros³a, ale ich standard, szczególnie w szko³ach wiejskich, nie by³ wysoki. Poprawê sytuacji lokalowej w szkolnictwie podstawowym powodowa³a te stabilizacja liczby uczniów w tych szko³ach 20. Szko³y 7-klasowe, zgodnie z za³o eniami reformy, przekszta³cano stopniowo w 8-klasowe. Po licznych dylematach, na podstawie instrukcji ministerstwa oœwiaty, rozpoczêto tworzenie szkó³ 8-klasowych we wszystkich placówkach, które liczy³y powy ej 100 uczniów. Natomiast pod koniec lat szeœædziesi¹tych zaczêto stopniowo przekszta³caæ szko³y 8-klasowe o ma³ej liczbie dzieci w szko³y posiadaj¹ce jedynie klasy I IV, a po ich ukoñczeniu dzieciom zapewniano dojazd do szkó³ 8-klasowych. Do szkó³ 8-klasowych uczêszcza³o w pierwszym dziesiêcioleciu po uchwaleniu reformy 96,3% ogó³u dzieci, a na wsi 93% 21. W omawianym okresie (dok³adnie w latach ) fala wy u demograficznego znalaz³a siê w szko³ach ponadpodstawowych. Liczba m³odzie y gwa³townie wzros³a, podnosz¹c siê o ponad uczniów 22, co spowodowa³o braki kadrowe i niewydolnoœæ lokalow¹, a w konsekwencji dwuzmianowoœæ S. Mauersberg, Rozwój oœwiaty w Polsce Ludowej [w:] Historia wychowania wiek XX..., s Por. ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s wrze nia :46:53

9 Polityka oœwiatowa w Polsce w latach Zaniepokojenie budzi³ fakt preferowania przez absolwentów szkó³ podstawowych kszta³cenia zawodowego o krótkim okresie nauczania. Zdecydowana wiêkszoœæ absolwentów klas VIII trafia³a do szkó³ zawodowych, które nie dawa³y wykszta³cenia œredniego. Warto podkreœliæ, e ani VII Plenum, ani Ustawa z 1961 r. nie wypowiedzia³y siê na temat jednolitoœci b¹dÿ zró nicowania programowego liceum ogólnokszta³c¹cego. W roku szkolnym 1970/1971 ministerstwo oœwiaty, w zakresie realizacji programu jednolitego, wprowadzi³o jako wyró nik programowy zajêcia fakultatywne dla uczniów klasy IV liceum ogólnokszta³c¹cego. Wymiar tych e zajêæ wynosi³ 120 godzin w roku szkolnym, a treœci fakultatywne realizowane by³y w piêciu grupach: humanistycznej, matematyczno-fizycznej, chemiczno-biologicznej, geograficzno-ekonomicznej i jêzykowej. Uczeñ mia³ dokonaæ wyboru i w ten sposób przygotowywaæ siê do okreœlonych studiów wy szych 23. Zreformowane liceum zachowa³o w znacznym stopniu cechy szko³y uniformistycznej o nieznacznym zró nicowaniu treœci kszta³cenia 24. W tym samym roku do liceum ogólnokszta³c¹cego wprowadzono innowacjê, która nie mia³a odpowiednika w tradycji oœwiaty w Polsce. Nowy przepis postanawia³, e zdawanie egzaminu dojrza³oœci nie jest obowi¹zkowe. Zamiast matury absolwent otrzymywa³ œwiadectwo ukoñczenia szko³y œredniej, które dawa³o prawo do nauki w szko³ach zawodowych pomaturalnych. Drogê do studiów wy szych otwiera³a jak dawniej matura 25. Od roku szkolnego 1970/1971 zaczêto stopniowo wprowadzaæ tzw. sprofilowane klasy liceum ogólnokszta³c¹cego (matematyczno-fizyczne, humanistyczne, chemiczno-biologiczne i geograficzne). Mia³y one rozszerzony program przedmiotów decyduj¹cych o profilu i nieznacznie zwiêkszon¹ liczbê godzin. Na bazie Ustawy z 1961 roku nie uda³o siê z³agodziæ bariery œrodowiskowej dziel¹cej szko³y wiejskie i miejskie oraz podj¹æ bardziej konsekwentnych decyzji zwi¹zanych ze statusem zawodowym nauczyciela 26. Z pocz¹tkiem lat siedemdziesi¹tych uwidoczni³y siê d¹ enia do gruntownej reformy polskiego systemu oœwiaty. Wielkim nadziejom sprzyja³a atmosfera pogrudniowych przemian, oficjalne wyst¹pienia najwy szych w³adz pañstwowych i politycznych oraz nowa wiara spo³eczeñstwa w mo liwoœæ rozbudowy ekonomicznej kraju. Wa nym wydarzeniem dla rozwoju oœwiaty w PRL sta³ siê VI Zjazd PZPR, który odby³ siê w grudniu 1971 roku. W uchwale zjazdu znalaz³o siê przede wszystkim zalecenie dotycz¹ce upowszechnienia szko³y œredniej. W³adza ludowa podkreœla³a potrzebê aktualizacji treœci kszta³cenia i wychowania, ulepszenia struktury szkolnic Ibidem, s Por. B. Faron, Rozwój oœwiaty w 40-leciu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Edukacja 1984, nr 3, s. 18. J. Krasuski, Wa niejsze problemy, s M. Maciaszek, Dorobek oœwiatowy czterdziestolecia, Problemy Opiekuñczo Wychowawcze 1984, nr 8, s wrze nia :46:54

10 234 Jerzy Zdañski twa i jego sieci terytorialnej oraz œciœlejszego powi¹zania szkó³ z potrzebami gospodarczymi kraju, ze œrodowiskiem, z organizacjami m³odzie owym oraz z zak³adami pracy. Szczególne miejsce w tej polityce zajê³y sprawy podniesienia poziomu kszta³cenia i organizacji w szko³ach wiejskich oraz zlikwidowania barier ograniczaj¹cych dzieciom wiejskim dostêp do wy szych szczebli kszta³cenia. Na uwagê zas³uguje wydane w maju 1971 roku zarz¹dzenie ministra oœwiaty i szkolnictwa wy szego w sprawie nadzoru pedagogicznego. Po raz pierwszy w okresie powojennym uregulowa³o ca³okszta³t spraw zwi¹zanych z realizacj¹ podstawowej funkcji administracji oœwiatowej, jak¹ jest nadzór pedagogiczny 27. Szeroko artyku³owana przez w³adzê i œrodowiska oœwiatowe koniecznoœæ reformy szkolnictwa spowodowa³a powo³anie przez ministra oœwiaty i szkolnictwa wy szego Komitetu Ekspertów dla Opracowania Raportu o Stanie Oœwiaty w PRL (styczeñ 1971 r.). Na czele komitetu stan¹³ Jan Szczepañski. Komitet sk³ada³ siê z 24 ekspertów, którymi byli: uczeni, nauczyciele, dzia³acze polityczni i spo³eczni. Prace Komitetu mia³y koncentrowaæ siê wokó³ kilku podstawowych kwestii, mianowicie na analizie ówczesnego systemu szkolnego i innych form oœwiaty w Polsce, ustaleniu propozycji modyfikacji i doskonalenia tego systemu oraz na okreœleniu zadañ i opracowaniu projektów przysz³ego modelu oœwiaty na tle perspektywicznych przeobra- eñ spo³ecznych, technicznych i kulturowych 28. Podczas gdy Komitet Ekspertów prowadzi³ swoje prace, rz¹d nie czekaj¹c na efekty, sam przyst¹pi³ do prób przebudowy systemu szkolnego. Na VII plenum KC PZPR, które odby³o siê w dniach listopada 1972 roku, przyjêto Tezy programowe w sprawie zadañ partii, pañstwa i narodu w dziale wychowania m³odzie y. Dotyczy³y one aktywnego udzia³u m³odego pokolenia w budowie socjalistycznej Polski i w zasadzie oznacza³o to, e Raport Komitetu Ekspertów, cokolwiek bêdzie zawiera³, nabiera znaczenia jedynie formalnego 29. Komitet po dwóch latach, w 1973 roku, ukaza³ w Raporcie wszystkie narastaj¹ce w latach szeœædziesi¹tych mankamenty systemu oœwiaty, zwi¹zane z zaleg³oœciami w unowoczeœnianiu systemu szkolnego 30. Szczególn¹ rolê przypisano potrzebie tworzenia wspólnego spo³ecznego frontu oœwiatowo-wychowawczego dla doskonalenia edukacji, wskazywano na koniecznoœæ przebudowy programów w myœl zasady szerokiego profilu kszta³cenia, podkreœlano potrzebê dro noœci szkolnictwa i jego dostosowania do pozosta³ych instytucji edukacyjnych i placówek spo³eczno-opiekuñczych funkcjonuj¹cych w kraju. Wskazywano na potrzebê powszechnej opieki przedszkolnej w stosunku do wszystkich dzieci, uwa ano za niezbêdn¹ modernizacjê metod i œrodków kszta³cenia, domagano siê zbli enia szko³y do ycia B. NiedŸwiecki, op. cit., s Por. W. Rabczuk, Szkolnictwo prywatne w Europie Zachodniej i w Polsce, Warszawa 1992, s Por. R. Nowakowska, op. cit., s. 81. Por. S. Wo³oszyn, ród³a do dziejów wychowania i myœli pedagogicznej. Pedagogika i szkolnictwo w XX stuleciu, t. III, Warszawa 1996, s. 47. A. Æwikliñski, Zmiany w polskiej edukacji w okresie globalizacji, integracji i transformacji systemowej, Poznañ 2005, s wrze nia :46:54

11 Polityka oœwiatowa w Polsce w latach Komitet przedstawi³ cztery warianty zmian systemu edukacji: wariant IA polega³ na upowszechnieniu wykszta³cenia œredniego w ramach istniej¹cej struktury szkolnictwa; wariant IB modyfikowa³ ustrój szkolny przez wprowadzenie powszechnego wykszta³cenia œredniego w ramach szko³y dwunastoletniej; wariant IIA przewidywa³ upowszechnienie œredniego wykszta³cenia na poziomie szko³y dziesiêcioletniej; natomiast wariant IIB zak³ada³ upowszechnienie wykszta³cenia œredniego na poziomie jedenastoletniej szko³y ogólnokszta³c¹cej 32. Wiêkszoœæ cz³onków Komitetu ekspertów opowiedzia³a siê za upowszechnieniem wariantu IIB, który uznano za optymalny, a zarazem realny do wprowadzenia w ycie oko³o 1980 r. Sejm natomiast wykorzysta³ w tworzeniu w³asnych kierunków reformy oœwiaty wariant IIA 33, obwarowany w raporcie specjalnymi warunkami. Z ambitnym wyborem korespondowa³a polityka propagandy sukcesu. Ministerstwo Oœwiaty i Wychowania opracowa³o projekt reformy systemu edukacji, który mia³ stopniowo upowszechniaæ wykszta³cenie œrednie. G³ówne za³o enia tego projektu zyska³y akceptacjê Biura Politycznego KC PZPR i Prezydium Rz¹du (wrzesieñ 1973 r.). 13 paÿdziernika 1973 r., Sejm PRL podj¹³ uchwa³ê W sprawie systemu edukacji narodowej, odwo³uj¹c¹ siê we wstêpie do oœwiatowych osi¹gniêæ sprzed dwóch wieków. W przeddzieñ 200. rocznicy powo³ania do ycia Komisji Edukacji Narodowej, poprzez analogiê, ukazywano osi¹gniêcia Polski Ludowej w zakresie szkolnictwa. W³adza propagandowo wykorzysta³a zbie noœæ dat, podkreœlaj¹c rangê przemian w kraju i ich postêpowoœæ, czego wyznacznikiem staæ siê mia³o powszechne wykszta³cenie œrednie. Mo emy tu mówiæ o zaw³aszczeniu tradycji przez w³adzê ludow¹ 34. Uchwa³a Sejmu zakoñczy³a dyskusje nad propozycjami w sprawie rozwoju oœwiaty i wychowania. Dokument okreœli³ g³ówne za³o enia przysz³ego modelu ustroju szkolnego oraz wytycza³ podstawowe kierunki pracy nad reform¹. Mia³a ona doprowadziæ do stworzenia jednolitego systemu wychowania dzieci i m³odzie y, kszta³cenia oraz opieki, w którym coraz wiêksz¹ rolê bêdzie odgrywa³ spójny front wychowawczy, uwzglêdniaj¹cy tak e rodzinê oraz inne œrodowiska wychowawcze. Do realizacji tych zadañ za niezbêdne uznano upowszechnianie kultury pedagogicznej w spo³eczeñstwie. System ten mia³a charakteryzowaæ powszechnoœæ œredniego wykszta³cenia ogólnego, powszechnoœæ nowoczesnego przygotowania do zawodu, ustawicznoœæ kszta³cenia oraz œcis³y zwi¹zek szko³y ze spo³eczeñstwem. Podstawowym ogniwem nowego systemu, którego realizacjê wyznaczono na 1978 r., mia³a staæ siê dziesiêcioletnia œrednia szko³a ogólnokszta³c¹ca, potocznie zwana dziesiêciolatk¹, jednolita pod wzglêdem programowym i powszechna, realizowana w dwóch cyklach kszta³cenia: nauczanie pocz¹tkowe w klasach I III i nauczanie systematyczne w klasach S. Mauersberg, op. cit., s Por. R. Nowakowska, op. cit., s. 82. T. Hejnicka-Bezwiñska, op. cit., s wrze nia :46:54

12 236 Jerzy Zdañski IV X, bêd¹ca podbudow¹ dla dwuletnich szkó³ specjalizacji kierunkowej, przygotowuj¹cych do studiów wy szych oraz stanowi¹ca podstawê dla szkó³ zawodowych, w tym równie przyzak³adowych o ró nym czasie trwania nauki od 0,5 roku do 2,5 roku. Dwuletnie szko³y specjalizacji kierunkowej mia³y mieæ zró nicowane programy nauki. W oparciu o uchwa³ê Sejmu dziesiêciolatkê zamierzano realizowaæ pod warunkiem wykonania wielorakich prac przygotowawczych. Jako warunek podstawowy wszelkich dalszych zmian za³o ono wydatne podniesienie kwalifikacji kadry pedagogicznej. Wymieniono tak e: upowszechnienie wychowania przedszkolnego (od 6 lat), wyrównanie poziomu szkó³ pracuj¹cych w ró nych warunkach. W celu podniesienia efektywnoœci pracy szkó³ wiejskich zalecono organizowanie zbiorczych szkó³ gminnych, które z czasem sta³yby siê pe³nymi dziesiêciolatkami. Sejm zwróci³ siê jednoczeœnie do rz¹du o projekt ustawy rozwijaj¹cej i konkretyzuj¹cej za³o enia okreœlone w uchwale. Zobowi¹zano równie Radê Ministrów do zapewnienia œrodków finansowych i inwestycyjnych do realizacji programu przebudowy systemu edukacji narodowej. Zwrócono uwagê na koniecznoœæ opracowania nowoczesnego systemu zarz¹dzania ca³oœci¹ oœwiaty i przeprowadzenie studiów koniecznych do okreœlenia przewidywanych spo³ecznych i gospodarczych skutków upowszechniania wykszta³cenia œredniego. Tak wiêc rozpocz¹³ siê nowy, intensywny etap zmian w systemie oœwiaty. Prace nad programami poprzedzi³y dwie inicjatywy ministerstwa, które w poprzedniej reformie nie zosta³y podjête. Pierwsza dotyczy³a likwidowania dysproporcji edukacyjnych w relacji wieœ miasto. Sprzyjaæ temu mia³a organizacja zbiorczych szkó³ gminnych. Jednak trudnoœci materialne, komunikacyjne i kadrowanie nie pozwala³y na realizacjê wszystkich za³o eñ. Druga inicjatywa podjêta z niezbêdnym wyprzedzeniem wi¹za³a siê z podniesienia wykszta³cenia ogó³u nauczycieli. Uchwa³a Sejmu z 13 paÿdziernika 1973 r. wywo³a³a ju od chwili jej opublikowania wiele kontrowersji. Powi¹zanie upowszechnienia wykszta³cenia œredniego z dziesiêcioletni¹ szko³¹ œredni¹ ogólnokszta³c¹c¹ nie wychodzi³o naprzeciw oczekiwaniom spo³ecznym. Powszechnie szko³ê œredni¹ pojmowano jako ogniwo edukacji umo liwiaj¹ce absolwentom start na uczelniê wy sz¹. W wypadku dziesiêciolatki tak nie by³o, poza nieliczn¹ grup¹ olimpijczyków, absolwentów szkó³ zawodowych oraz absolwentów dziesiêciolatki po co najmniej dwuletnim sta u wzorowej pracy lub po wzorowej s³u bie wojskowej 35. Dopiero ukoñczenie dwuletniego studium specjalizacji kierunkowej mia³o upowa niaæ absolwenta do ubiegania siê o przyjêcie do szko³y wy szej. W niektórych œrodowiskach krytykowano tak e marginalne potraktowanie problematyki kszta³cenia zawodowego, obawiaj¹c siê powa nego zak³ócenia dop³ywu kadry do ró nych dzia³ów gospodarki. Wielkie dzie³o budowy nowoczesnego systemu oœwiaty, które zapewniæ mia³o spo³eczeñstwu powszechnoœæ wykszta³cenia œredniego ju od po³owy lat siedemdzie- 35 S. Mauersberg, op. cit., s wrze nia :46:54

13 Polityka oœwiatowa w Polsce w latach si¹tych zaczê³o natrafiaæ na coraz wiêksze trudnoœci spowodowane kryzysem w³adzy i ogromnymi problemami gospodarczymi 36. Na tle zmian w szkolnictwie warto zwróciæ uwagê na funkcjonowanie przedszkoli. Po wojnie uruchamiano je w sposób spontaniczny. Nie podlega³y pocz¹tkowo jednolitej i centralnej w³adzy, ale samorz¹dom terytorialnym, zak³adom pracy, organizacjom spo³ecznym czy religijnym. Mimo objêcia w 1947 r. opiek¹ przedszkoli a 280 tys. dzieci 37 zapotrzebowanie spo³eczne stale ros³o. Brakowa³o jednak kadry, bazy materialnej i œrodków pieniê nych. Z pocz¹tkiem lat piêædziesi¹tych zaczêto wprowadzaæ pewne zmiany. Przedszkola fabryczne pracowa³y na dwie zmiany i bez przerwy wakacyjnej. Centralizacja ycia spowodowa³a likwidacjê przedszkoli wyznaniowych i prowadzonych przez TPD. W 1950 roku opracowano pierwszy program wychowania przedszkolnego. By³ on nastêpnie dwukrotnie, w latach 1957 i 1959, poddany korekcie, a podstaw¹ do zmian sta³a siê naukowa socjalistyczna myœl pedagogiczna. Przemiany 1956r. nie przynios³y zmian w wychowaniu przedszkolnym, jedynie na wsi spad³a liczba przedszkoli. Prób¹ ratowania sytuacji by³o zalecenie zak³adania przedszkoli przy szko³ach podstawowych i tzw. ognisk przedszkolnych. W tej sytuacji liczba dzieci objêtych wychowaniem przedszkolnym ros³a powoli. W ca³ym dziesiêcioleciu wzrost ten wyniós³ nieca³e 100 tysiêcy. Trudnej sytuacji przedszkoli nie rozwi¹za³a równie reforma szkolna z 1961 roku. W dalszym ci¹gu przedszkola mia³y zak³adaæ i finansowaæ ró ne instytucje. Zadaniem Ministerstwa Oœwiaty by³ tylko nadzór pedagogiczny. Na pocz¹tku lat 70. nast¹pi³ wzrost zasiêgu wychowania przedszkolnego. Na mocy uchwa³y sejmowej z dnia 13 paÿdziernika 1973 roku wprowadzono w ca³ym kraju powszechne wychowanie przedszkolne dla dzieci 6-letnich. Mia³ to byæ pierwszy etap upowszechnienia wychowania przedszkolnego w Polsce 38. W PRL w funkcjonowaniu szko³y niezwykle wa n¹ rolê obok dydaktyki odgrywa³o wychowanie, spójne z lini¹ partii. Wydarzeniem, które zawa y³o na kszta³cie dzia³añ wychowawczych w praktyce szkolnej, by³ Kongres Zjednoczeniowy. Wskaza³ on do realizacji nowy idea³ wychowawczy, wynikaj¹cy m.in. z tez zawartych w referacie programowym Boles³awa Bieruta. Kongres zapocz¹tkowa³ zdecydowan¹ pieriekowkê, przyspieszy³ obrachunek z naukowym dziedzictwem przesz³oœci i jednoczeœnie rozwój pedagogiki opartej na za³o eniach metodologii marksistowskiej. Od 1949 roku rozpoczê³a siê szeroka i systematyczna popularyzacja,,dorobku szko³y sowieckiej. Masowo wydawano wiêc dzie³a pedagogiczne, m.in. Antona Makarenki autora kolektywistycznej koncepcji wychowania, oraz Iwana Kairowa, którego Pedagogika by³a publikacj¹ niezwykle wa n¹ i wp³ywow¹ w okresie stalinizmu. Podkreœlano przy tym, e postawa indywidualistyczna skazana jest na klêskê J. Krasuski, Wa niejsze problemy, s J. Krasuski, Historia wychowania..., s Ibidem, s A. Jasiñska, R. Siemieñska, Wzory osobowe socjalizmu, Warszawa 1978, s wrze nia :46:55

14 238 Jerzy Zdañski T³umaczenia artyku³ów sowieckich publikowano na ³amach wszystkich ówczesnych czasopism pedagogicznych na czele z,,now¹ Szko³¹.,,W³adza ludowa z roku na rok nasila³a indoktrynacjê w oœwiacie. W latach wynarodowienie szko³y osi¹gnê³o swoje apogeum. Kszta³cenie podporz¹dkowano wychowaniu, pojmowanemu jako wychowanie polityczne. Dzieci starano siê zainteresowaæ takimi problemami jak walka klasowa, socjalistyczna industrializacja kraju, realizacja planu 6-letniego, kolektywizacja rolnictwa. Wychowanie przedstawiano jako walkê na,,froncie ideologicznym, bataliê o utrzymanie pokoju, o wydajniejsz¹ pracê, o dobrobyt w kraju. Tworzono psychozê nieustannego zagro enia ze strony œwiata imperialistycznego, d¹ ¹cego jakoby do odrodzenia faszyzmu. ¹dano identyfikacji m³odego pokolenia z celami partii. Wzorem do naœladowania by³ bohater pracy socjalistycznej oraz budowniczy nowego ustroju, dzia³aj¹cy tylko w kolektywie 40. Dla definiowania celów wychowania i formu³owania idea³u wychowawczego szczególne znaczenie mia³y wyst¹pienia ówczesnych przywódców politycznych, a zw³aszcza Boles³awa Bieruta czy Stanis³awa Skrzeszewskiego ministra oœwiaty, przedrukowywane na bie ¹co w prasie. Ministerstwo Oœwiaty wyda³o specjalne wytyczne dla autorów pracuj¹cych nad projektami nowych programów szkolnych. Kryterium doboru materia³u stanowi³ marksizm leninizm, który sta³ siê podstaw¹ filozoficzn¹, poznawcz¹, wychowawcz¹ i metodologiczn¹. W celu realizacji za³o eñ politycznych w zakresie wychowania dzieci i m³odzie y w oœwiacie mia³y miejsce liczne przemiany organizacyjne. Ministerstwo Oœwiaty rozbudowa³o sieæ szkó³ i przedszkoli pañstwowych kosztem prowadzonych przez organizacje wyznaniowe 41. Ju na prze³omie lat 1947/1948 zosta³ przyspieszony proces upañstwowienia i likwidacji spo³ecznych, zakonnych domów dziecka. W 1951 roku przejêto trzy istniej¹ce w Polsce Pa³ace Kultury, 81 domów harcerza 42. W³adze zainteresowa³y siê nadawaniem szko³om i dru ynom harcerskim nowych imion i weryfikacj¹ starych. Ze wzglêdów ideologicznych zrywano kontakty z zachodnimi organizacjami charytatywnymi, dysponuj¹cymi ogromnymi funduszami, w tym pounrowskimi (UNRA), dostarczaj¹cymi do Polski pomoc dla matek i dzieci w wysokoœci dziesi¹tek tysiêcy dolarów. Do realizowania polityki,,w³adzy ludowej wobec m³odzie y powo³ano w 1948 roku Zwi¹zek M³odzie y Polskiej (ZMP). Organizacja ideowo, politycznie i organizacyjnie podporz¹dkowana by³a PZPR. ZMP dzia³a³ we wszystkich œrodowiskach m³odzie y (do organizacji nie przyjmowano osób z rodzin i grup spo³ecznych uznanych za wrogie politycznie). W 1948 roku organizacja liczy³a ok. 0,5 mln cz³onków, Z. Zasacka, Wyobra enia Ojczyzny i oblicza patriotyzmu w podrêcznikach do jêzyka polskiego dla szko³y podstawowej w latach , Warszawa 2000, s. 45. Z. WoŸnicka, Wychowanie przedszkolne w Polsce Ludowej, Warszawa 1972, s. 37. D. Jarosz, op. cit., s wrze nia :46:55

15 Polityka oœwiatowa w Polsce w latach w 1951 roku ponad 1 mln, a w 1955 roku ok. 2 mln m³odzie y. Zetempowcy wyró - niali siê szczególnie podczas masowych imprez, maszeruj¹c lub pracuj¹c w organizacyjnych strojach: zielonej koszuli i czerwonym krawacie. Podczas paÿdziernikowego przesilenia politycznego w 1956 roku nast¹pi³ rozpad ZMP, a w styczniu 1957 roku organizacjê rozwi¹zano. Najwa niejsz¹ organizacj¹ m³odzie ow¹ w szko³ach podstawowych sta³o siê harcerstwo, które w latach straci³o swoj¹ to samoœæ i przesz³o reorientacjê ideow¹. Zmuszone zosta³o do zerwania z Miêdzynarodowym Biurem Skautowym. Oczyszczono je z,,wrogich elementów i podporz¹dkowano Zwi¹zkowi M³odzie y Polskiej (ZMP). Harcerzy programowo zapoznawano siê z dzia³alnoœci¹ sowieckich pionierów, a organizacyjne krajoznawstwo uleg³o ogromnym wp³ywom ideologicznym. Zadaniem harcerstwa sta³o m.in. odci¹ganie dzieci od praktyk religijnych, choæby w ramach harcerskich niedziel. W 1950 roku wprowadzono nowe przyrzeczenie harcerskie, które nakazywa³o uczyæ siê i pracowaæ dla dobra ojczyzny i sprawy socjalizmu oraz s³u yæ Polsce Ludowej 43. Nale y jednak podkreœliæ, e w okresie dzia³a³o oko³o 100 organizacji tzw. drugiej konspiracji harcerskiej. Wa n¹ rolê w laicyzacji i ateizacji uczniów odegra³o Towarzystwo Przyjació³ Dzieci (TPD). Tak zwan¹,,tepedyzacjê realizowano przede wszystkim na zajêciach œwietlicowych. Dzia³ania dotyczy³y m.in. kszta³towania,,naukowego œwiatopogl¹du i antyreligijnoœci. Zajêcia, czêsto atrakcyjne dla dzieci, dziêki szerokiej wspó³pracy towarzystwa z ró nymi instytucjami, odbywa³y siê w niedziele i œwiêta w godzinach przedpo³udniowych. TPD przez szereg lat, na szerok¹ skalê, organizowa³o dla dzieci choinkê noworoczn¹ 44. W trakcie ka dej imprezy w programie artystycznym, has³ach, yczeniach, zagadkach, elementach dekoracji podkreœlano treœci polityczne. Wœród szkolnych organizacji ideowych wa n¹ rolê odgrywa³y Ko³a Przyjació³ ZSRR. W ramach ich pracy czytano i omawiano artyku³y o yciu m³odzie y w Zwi¹zku Sowieckim. Lansowano czasopisma:,,wolnoœæ,,,przyjaÿñ,,,sztandar M³odych i Œwiat M³odych. Mówiono o przodownictwie pracy, urz¹dzano wieczory poezji sowieckiej, propagowano naukê jêzyka rosyjskiego, opiekowano siê grobami o³nierzy sowieckich. W nurcie przywi¹zania do socjalistycznej ojczyzny mieœci³a siê dzia³alnoœæ Szkolnych Kó³ M³odzie owych Ligi Przyjació³ o³nierza. Zgodnie z regulaminem zadaniem tej organizacji by³o umocnienie obronnoœci kraju poprzez wychowanie ideologiczno-polityczne i wyszkolenie wojskowe oraz przysposobienie m³odzie y do obrony ojczyzny 45. Wa nym elementem pracy wychowawczej by³ odpowiedni dobór kalendarza rocznic i uroczystoœci obchodzonych w przedszkolach, szko³ach i innych placówkach Por. K. Persak, Odrodzenie harcerstwa w 1956 roku, Warszawa 1996, s Por. S. Tu³odziecki, Z dzia³alnoœci Towarzystwa Przyjació³ Dzieci, Warszawa 1962, s Por. AAN, KC PZPR, 23/XVII 167, Regulamin dla Szkolnych Kó³ M³odzie owych Ligi Przyjació³ o³nierza, 1950, s wrze nia :46:55

16 240 Jerzy Zdañski oœwiatowo-wychowawczych. Obejmowa³ on wiele wydarzeñ, a wœród nich: rocznicê rewolucji paÿdziernikowej, Œwiêto Pracy, œwiêta narodowe pañstw bloku wschodniego. Wœród przywódców s³awiono: W³odzimierza Lenina, Karola Marksa, Fryderyka Engelsa, Feliksa Dzier yñskiego, Józefa Stalina. Przy okazji ró nych akademii, wieców, masówek, pochodów pierwszomajowych stosowano odpowiedni¹ oprawê propagandow¹. Od 1948 roku widoczna by³a nasilona ofensywa,,w³adzy ludowej wobec Koœcio³a katolickiego i religii. Terenem walki by³a m.in. szko³a. W lutym 1949 roku Biuro Polityczne KC PZPR okreœli³o plan dzia³añ. Za³o ono m.in. usuwanie ze szkó³ osób o odmiennej postawie œwiatopogl¹dowej. 8 maja 1953 roku Episkopat Polski, w obliczu narastaj¹cych przeœladowañ Koœcio³a wystosowa³ do prezydenta Bieruta memoria³, znany pod nazw¹,,non possumus. Przejawem terroru sta³o siê aresztowanie w nocy z 25 na 26 wrzeœnia 1953 roku ks. Stefana Wyszyñskiego prymasa Polski. W ten sposób konflikt miêdzy pañstwem a Koœcio³em wszed³ w fazê najwy szego napiêcia. Jak podaje H. Konopka, liczba szkó³ podstawowych bez religii jako przedmiotu nauczania wynosi³a w latach: 1952/ (ponad 50%), 1953/ (ok. 65%), 1954/ (ok. 75%), 1955/1956 nieco ponad 80% 46. W³adze stara³y siê ograniczyæ udzia³ dzieci i m³odzie y w praktykach religijnych poprzez atrakcyjne alternatywne propozycje, np. seanse filmowe i zajêcia sportowe. Z sal lekcyjnych usuwano krzy e, a od 1954 roku wyeliminowano modlitwê przedlekcyjn¹ i zast¹piono j¹ apelem. Z pó³ek bibliotecznych usuwano ksi¹ ki obce ideologicznie. Po zmianach politycznych w 1956 roku wydany zosta³ wspólny komunikat rz¹du PRL i Episkopatu Polski oraz zarz¹dzenie Ministra Oœwiaty w sprawie nauczania religii w szko³ach. Decyzje gwarantowa³y nauczanie tego przedmiotu w szko³ach dla dzieci tych rodziców, którzy wyrazili takie yczenie na piœmie wobec w³adz szkolnych. Po krótkim jednak czasie w³adze powróci³y do wczeœniejszych praktyk walki z nauczaniem religii w szkole. W 1958 roku og³oszony zosta³ okólnik Ministerstwa Oœwiaty w sprawie przestrzegania zasad œwieckoœci szko³y. Zakazano umieszczania emblematów religijnych na terenie szko³y, odmawiania modlitwy przed i po lekcjach, udzia³u nauczycieli w organizowaniu praktyk religijnych uczniów oraz przynale noœci nauczycieli religii w szko³ach pañstwowych do zgromadzeñ zakonnych. Religiê usuniêto z programu nauczania szkó³ polskich, kiedy Sejm PRL w 1961 roku uchwali³ wspomnian¹ ju Ustawê o rozwoju systemu oœwiaty i wychowania w Polsce Ludowej, w której nauczanie religii poza obrêbem szko³y uznano za s³uszniejsze i korzystniejsze. Nie tylko szko³y, ale tak e przedszkola pañstwowe zgodnie z programem zajêæ, obowi¹zuj¹cym od 1950 roku, mia³y wychowywaæ dzieci w mi³oœci do Zwi¹zku So- 46 H. Konopka, Religia w szko³ach Polski Ludowej. Sprawa nauczania religii w polityce pañstwa ( ), Bia³ystok 1997, s. 130, wrze nia :46:55

17 Polityka oœwiatowa w Polsce w latach wieckiego. Praktyczn¹ rad¹ s³u y³y czasopisma, a przede wszystkim,,wychowanie w Przedszkolu. W wielu placówkach dzieci przodownicy otrzymywa³y 1 maja nagrody ksi¹ kowe oraz bra³y udzia³ w pochodach. Podobny schemat wychowawczy realizowany by³ w domach dziecka. Nawet czas wakacji nie by³ wolny od zabiegów ideologicznych. W ramach letniej akcji kolonijnej i wypoczynku zimowego obowi¹zkowo wyg³aszano pogadanki polityczne. W niedziele i œwiêta koœcielne organizowano szczególnie atrakcyjne formy wypoczynku. W ci¹gu kilku dni zalecano obchodziæ œwiêto odrodzenia Polski 22 lipca. Obok dzieci i m³odzie y, tak e kadra pedagogiczna tamtych czasów doœwiadcza³a niezwykle silnej presji ideologicznej. Od 1949 roku wszystkich nauczycieli obowi¹zywa³o szkolenie, na którym zapoznawano z podstawami marksizmu leninizmu, marksistowskim ujêciem pedagogiki, psychologii, socjologii, filozofii, historii powszechnej i dziejami ruchu robotniczego. Przekazywane zagadnienia by³y zgodne ze zmianami w treœciach kszta³cenia. Pedagodzy mieli te za zadanie realizowaæ samokszta³cenie ideologiczne. Od 1951 roku nauczycieli zobowi¹zano do sk³adania pañstwowego egzaminu ideologicznego. Sta³e akcentowanie dzia³añ ideowo-politycznych nauczycieli powodowa³o zaniedbania w doskonaleniu merytorycznym kwietnia 1956 roku Sejm uchwali³ ustawê o prawach i obowi¹zkach nauczycieli, zwan¹ popularnie pragmatyk¹ nauczycielsk¹. Wprowadzi³a ona wiele zmian w statusie prawno-s³u bowym pedagogów, m.in. odst¹piono od przeniesieñ, a decyzje w³adz szkolnych dotycz¹ce nauczyciela uzale niono od zgody organizacji zwi¹zkowej i samego nauczyciela. Ustawa wprowadzi³a tytu³ honorowy: Zas³u ony Nauczyciel Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, nadawany przez Radê Pañstwa i odznaczenie resortowe: Medal Komisji Edukacji Narodowej 48. Na fali Polskiego PaŸdziernika Zarz¹d G³ówny Zwi¹zku Nauczycielstwa Polskiego (ZG ZNP) popar³ w imieniu æwieræmilionowej rzeszy nauczycieli przemiany spo³eczno-polityczne i potêpi³ skutki kultu jednostki w szkolnictwie. Stanowczo ¹dano rehabilitacji i powrotu do zawodu skrzywdzonych przez re im nauczycieli. W tym celu powo³ane zosta³y przy ZG ZNP i zarz¹dach okrêgów komisje rehabilitacyjne. Na zorganizowanym przez ZNP w 1957 roku ZjeŸdzie Oœwiatowym œrodowisko upomina³o siê o g³êbokie reformy strukturalne i programowe. Dotychczasowy system szkolny poddano ostrej krytyce. Okres koñczenia szko³y w wieku 14 lat uznano za zbyt wczesny do rozpoczêcia pracy (ustawowo 16 lat), a tak e do podjêcia decyzji w sprawie wyboru zawodu. Postulowano równie zmiany w kierowaniu i zarz¹dzaniu oœwiat¹. Na krytykê systemu szkolnego i spo³eczne oczekiwania na reformê w³adze oœwiatowe odpowiada³y przez kilka lat doraÿnymi ulepszeniami, niemniej jednak dojrzewa³a idea zasadniczej reformy szko³y. 47 Zwi¹zek Nauczycielstwa Polskiego. Zarys dziejów , pod red. B. Grzesia, Warszawa, 1986, s Ibidem, s wrze nia :46:56