PRZYZAGRODOWY STAW RYBNY - NAJPROSTSZA FORMA AKWAKULTURY

Transkrypt

1 WARMIŃSKO-MAZURSKI OŚRODEK DORADZTWA ROLNICZEGO W OLSZTYNIE PRZYZAGRODOWY STAW RYBNY - NAJPROSTSZA FORMA AKWAKULTURY Olsztyn, 2013 r.

2 WARMIŃSKO-MAZURSKI OŚRODEK DORADZTWA ROLNICZEGO w Olsztynie Tomasz Kajetan Czarkowski Przyzagrodowy staw rybny - najprostsza forma akwakultury Olsztyn, 2013 r.

3 Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, Olsztyn, tel./fax (89) , , sekretariat@w-modr.pl, W-MODR Oddział w Olecku ul. Kolejowa 31, Olecko tel. (87) , , fax (87) olecko.sekretariat@w-modr.pl Dyrektor W-MODR mgr inż. Marek Bojarski Zastępca Dyrektora W-MODR inż. Antoni Parfinowicz Zastępca Dyrektora W-MODR mgr inż. Zdzisław Kamiński Druk: Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, Olsztyn tel./fax , redakcja@w-modr.pl, Nakład: 800 egz. Wydanie I

4 Spis treści Strona 1. Wstęp Czym jest przyzagrodowy staw rybny i akwakultura? Jak budować przyzagrodowy staw rybny? Słów kilka o wodzie w stawie Podstawy produkcji ryb w stawach Przyzagrodowy staw rybny w świetle prawa Literatura... 30

5

6 WSTĘP Czym jest przyzagrodowy staw rybny i czym jest akwakultura, jak rozpocząć działalność w sektorze akwakultury zakładając staw rybny, na co należy zwracać uwagę rozpoczynając przygodę z chowem i hodowlą ryb? Na te i inne pytania dręczące rolników oraz innych mieszkańców obszarów wiejskich postaram się zwięźle odpowiedzieć w niniejszym, krótkim opracowaniu. Ponieważ temat związany z akwakulturą na obszarach wiejskich jest tematem bardzo rozległym, wszystkim głębiej zainteresowanym polecam nieco rozszerzone wydawnictwo naszego Ośrodka: Podstawy akwakultury - poradnik dla rolników oraz innych mieszkańców obszarów wiejskich pod redakcją Czarkowskiego i Kucharczyka (2010). Na wyżej wymienionej pozycji opiera się również niniejsze opracowanie. Mam cichą nadzieję, iż ta pozycja przyczyni się choć w niewielkim stopniu do rozwoju rodzimej akwakultury, co wobec rosnącego popytu na ryby ma kolosalne znaczenie dla gospodarki żywnościowej Polski i Unii Europejskiej. W Zjednoczonej Europie jedynie ok. 35% popytu Praca w doradztwie rybackim wymaga częstych wizyt w gospodarstwach, gdzie niejednokrotnie trzeba się wykazać praktycznymi umiejętnościami. Na zdjęciu tzw. klarowanie sprzętu stawnego (fot.: B. Szałkowska) na produkty akwakultury jest pokrywane ze źródeł zlokalizowanych w UE, resztę zapotrzebowania pokrywa import, nie do końca dobrej jakości produktów rybnych pochodzących spoza Unii, głównie z Azji. Rolą Ośrodków Doradztwa Rolniczego jest popularyzacja i przekazywanie wiedzy na temat wszelkich typów produkcji, zarówno roślinnej, jak też zwierzęcej, niestety, chów i hodowla ryb jest ciągle traktowana nieco po macoszemu jeśli chodzi o doradztwo w tym 5

7 zakresie. Dlatego też, Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie po raz kolejny wychodzi naprzeciw rybackiemu wyzwaniu, wydając niniejszą broszurkę. Nie wszędzie doradca rybacki może dojechać samochodem, niekiedy musi korzystać z bardziej prymitywnych środków transportu, na zdjęciu doświadczony doradca rybacki, kolega Leonard Cilak z Oddziału Olecko (fot.: T.K Czarkowski) Dla rolników i innych mieszkańców obszarów wiejskich nie związanych do tej pory z sektorem akwakultury, chów i hodowla ryb może na początku wydawać się rzeczą egzotyczną i trudną zarazem, głównie z przyczyny odmiennego środowiska chowu, jakim jest woda. Jednakże w miarę nabywania wiedzy oraz doświadczenia rybackiego można złapać rybnego bakcyla i stosunkowo niewielkim nakładem sił oraz środków dywersyfikować produkcję żywności w gospodarstwie rolnym w kierunku akwakultury. Rybak i patriota, Józef Kossowski, który honorarium swoje przeznaczył na Plebiscyt Górnośląski, w 1921 roku pisał: do podniesienia i rozwinięcia sztucznej hodowli ryb, nie potrzeba ani inwentarzy roboczych w większej ilości, ani budowli, bez nawozów sztucznych obejść się można, jak również i bez takich narzędzi, których nabycie byłoby utrudnione., a dalej: przekonałem się, że główną przeszkodą do dobrego prowadzenia rybołóstwa jest brak praktycznej wiedzy fachowej. Niech te cytaty posłużą za swoiste motto naszej skromnej książeczki. 6

8 CZYM JEST PRZYZAGRODOWY STAW RYBNY I AKWAKULTURA? Ogólnie pojęcie stawu jest pojęciem dość mało precyzyjnym, potocznie obejmującym wiele rodzajów zbiorników wodnych, zarówno sztucznych, jak też powstałych w sposób naturalny. Według Słownika hydrobiologicznego (Żmudziński i Pęczalska 1984) staw to śródlądowy, płytki i przeważnie słodkowodny zbiornik wodny, w obrębie, którego nie można wyróżnić strefy głębinowej, profundalu i otwartej toni wodnej, pelagialu Kierując się tą definicją trudno jest jednoznacznie odróżnić staw naturalny od małego, silnie zeutrofizowanego jeziora typu karasiowego, taki typ jezior jest zresztą często nazywany jeziorem stawowym. Dla rybaków i ichtiologów oraz dużej części środowiska hydrotechnicznego staw jest utożsamiany jedynie ze sztucznym zbiornikiem zbudowanym ręką ludzką, który służy różnym celom. Podstawową funkcją stawów budowanych na obszarach wiejskich jest zazwyczaj funkcja: rybacka (chów i hodowla ryb), przeciwpowodziowa i retencyjna, nawodnieniowa i wodopojowa, energetyczna i młynarska, przeciwpożarowa, ściekowa i filtracyjna, rekreacyjna i ozdobna. Duży, spuszczalny, ziemny staw towarowy (62 ha) w Tylkówku k. Pasymia (fot.: T.K. Czarkowski) Rzadko kiedy funkcja stawu ograniczona jest tylko do pełnienia jednej funkcji, najczęściej stawy budowane przez ludzi spełniają wiele funkcji jednocześnie, np. bardzo często funkcja rybacka idzie w parze z funkcją przeciwpowodziową i retencyjną czy rekreacyjną. Jeśli staw został wybudowany z myślą o chowie lub/i hodowli ryb to nazywamy go stawem rybnym lub stawem rybackim. W świetle prawa wodnego staw jest urządzeniem wodnym, 7

9 Przyzagrodowy staw rybny - najprostsza forma akwakultury mówi o tym art. 9 ustawy z dnia 18 lipca 2001 roku Prawo Wodne (Dz. U Nr 239, poz z późn. zmian.), wymieniając obok stawów rybnych, również stawy przeznaczone do rekreacji, oczyszczania ścieków i innych celów. Niewielki (5 ha), przyzagrodowy staw ziemny, spuszczalny i osuszalny. Najdymowo k. Biskupca (fot.: T.K Czarkowski) Malutki przyzagrodowy staw ziemny typu niespuszczalnego. Łopkajny k. Olsztyna (fot.: T.K Czarkowski) Generalnie stawy rybne podzielić możemy na tzw. ziemne, czyli zbudowane z wykorzystaniem naturalnego gruntu oraz tzw. stawy betonowe. Pierwsze z nich nazywane są także stawami karpiowymi, gdyż jest to podstawowy gatunek ryb hodowany w tego typu zbiornikach, natomiast stawy betonowe nazywane są także stawami pstrągowymi lub systemami przepływowymi do chowu i hodowli ryb łososiowatych. W niniejszym opracowaniu zajmiemy się tylko stawami ziemnymi, które są zdecydowanie łatwiejsze do wykonania, prostsze w codziennej obsłudze oraz mniej kapitałochłonne, a sposób użytkowania jest bardziej zbliżony do klasycznego rolnictwa niż inne rodzaje akwakultury. Uwzględniając położenie, stawy ziemne według Guziura (1997) możemy podzielić na: 8

10 śródleśne, śródpolne, miejskie, wiejskie, młyńskie, klasztorne, parkowe. Natomiast, ze względu na rodzaj zasilania wyżej wymieniony autor dzieli stawy ziemne na: opadowe, drenowo-melioracyjne, rzeczne, źródlane, jeziorowe. Betonowe stawy pstrągowe, na zdjęciu obiekt Państwa Ossowskich z Koszelew (fot.: T.K Czarkowski) Jednak najistotniejszy z rybackiego punktu widzenia podział stawów ziemnych uwzględnia cechy hydrotechniczne zbiornika, które w znaczący sposób rzutują na efekty produkcyjne, ze względu więc na zróżnicowane możliwości dotyczące zrzutu wody stawy ziemne dzielimy na: osuszalne, spuszczalne, niespuszczalne. Wiemy już czym jest staw rybny i do czego służy, jednakże dla potrzeb niniejszego opracowania zastosowaliśmy pojęcie tzw. przyzagrodowego stawu rybnego. Pojęcie przyzagrodowego chowu ryb oraz nierozerwalnie związanych z nim przyzagrodowych stawów rybnych rozpowszechnił w latach 90-tych prof. Guziur (Guziur 1992, 1994, 1997). Wyżej wymieniony 9

11 Przyzagrodowy staw rybny - najprostsza forma akwakultury autor przyzagrodowym chowem ryb nazywa po prostu mało-skalowy chów ryb w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Od dłuższego czasu w mediach przewija się coraz częściej termin akwakultura, dla niektórych rolników oraz innych mieszkańców obszarów wiejskich termin ten jest nie do końca zrozumiały. Dziwne to, gdyż akwakultura to po prostu chów i hodowla ryb oraz innych organizmów wodnych, za pomocą technologii umożliwiających zwiększenie produkcji powyżej naturalnych zdolności środowiska. Dokumenty UE (Rozporządzenie Rady WE NR 1198/2006 z dnia 27 lipca 2006 roku w sprawie EFR) dodają do definicji, że organizmy te muszą pozostawać własnością osoby fizycznej (ew. prawnej), w ciągu całego stadium hodowli lub chowu, do odłowu włącznie. Akwakultura jest dziedziną dosyć rozbudowaną i dzieli się na wiele gałęzi oraz typów, podstawowy podział, to podział ze względu na rodzaj środowiska chowu, czyli: akwakulturę słonowodną (marikulturę) oraz akwakulturę słodkowodną, dodatkowo możemy akwakulturę podzielić na: konsumpcyjną i ozdobną. Akwakulturę słodkowodną możemy podzielić na pięć podstawowych typów: klasyczna akwakultura w stawach ziemnych (gospodarka karpiowa), akwakultura w systemach przepływowych (gospodarka pstrągowa), słodkowodna akwakultura w systemach recyrkulacyjnych (RAS), akwakultura sadzowa (chów sadzowy w wodzie słodkiej), wylęgarnictwo, larwikultura i podchowalnictwo akwakulturowe systemy łączone (np. akwaponika). Spuszczalny staw ziemny typu parkowego (fot.: T.K Czarkowski) 10

12 JAK BUDOWAĆ PRZYZAGRODOWY STAW RYBNY? Pierwszą odpowiedzią na pytanie zawarte w tytule rozdziału często padającą z ust laików jest: wykopać. Niestety, zbiorniki kopane pozbawione urządzeń hydrotechnicznych, czyli tzw. sadzawki, są jedną z najmniej przydatnych do celów hodowlanych form stawowych, gdyż w zdecydowanej większości są zbiornikami tzw. niespuszczalnymi. Wiele razy powtarzam, że prawdziwy staw rybny się sypie, a nie kopie, zresztą już w roku 1573 Olbrycht Strumieński pisał O sprawie, sypaniu, wymierzaniu i rybieniu stawów tworząc pierwszy swoisty podręcznik akwakultury. Nawet jeśli ze zbiornika kopanego da się wypuścić wodę grawitacyjnie, co jest czasem możliwe lub na skutek działania pomp, to ze względu na zdjęcie wierzchniej, żyznej warstwy gleby znacznie ograniczamy tzw. wydajność naturalną, która jest niezbędna dla prawidłowego wzrostu ryb. Z podobnych względów nie należy stosować sztucznych uszczelnień dna stawowego, gdyż w ten sposób zdecydowanie ograniczamy żerowanie karpi pobierających z dna najwartościowsze, bogate w białko organizmy pokarmowe. W takich zbiornikach ciężko też utrzymać odpowiednią higienę, gdyż zarówno dezynfekcja, jak też ewentualna uprawa dna jest niemożliwa, co powoduje wystąpienie chorób i pasożytów ryb, zabagnienie, jałowość oraz ogólną niską kulturę chowu. Największy jednak problem wystąpi na jesieni, kiedy powinno się odłowić wszystkie ryby, przy niespuszczalnym zbiorniku kopanym ta czynność jest maksymalnie utrudniona, a czasem wręcz niemożliwa, gdyż zastosowanie sieciowych narzędzi połowowych ciągnionych czy stawnych nie gwarantuje nigdy w takim zbiorniku pełnego sukcesu. Popularność niespuszczalnych ziemnych stawów kopanych nie wynika tylko i wyłącznie z braku wiedzy, ale też częściowo z braku możliwości zbudowania spuszczalnego zbiornika ogroblowanego w wyniku nieodpowiednich warunków wodnych, terenowych i lokalizacyjnych. W przedwojennym, klasycznym opracowaniu Sawaszyńskiego i Kołdera (1938) stawy podzielono na trzy typy, ze względu na sposób ich budowy: stawy sypane, stawy kopane, stawy kopano-sypane. Oczywiście, w zbiornikach niespuszczalnych da się uprawiać mocno ekstensywną akwakulturę, jednakże do produkcji rybackiej powinny być wykorzystywane głównie zbiorniki, które mają urządzenia hydrotechniczne umożliwiające spuszczenie i ponowne napełnienie. Jeszcze lepiej gdy są to zbiorniki z możliwością osuszenia dna. Jeśli warunki pozwalają na budowę stawów spuszczalnych, to wtedy budowa obiektów bez urządzeń hydrotechnicznych traci sens, chyba że budujemy je w celach rekreacyjnych lub ozdobnych, ale i tak prędzej czy później, pojawią się 11

13 tam kłopoty związane z brakiem możliwości zrzutu wody. Niestety, takich zbiorników buduje się coraz więcej, mają one często charakter zwykłych dołów wydrążonych w ziemi. Jeśli tylko istnieje możliwość, to starajmy się budować stawy osuszalne, a przynajmniej spuszczalne. W profesjonalnych gospodarstwach rybackich wykorzystuje się większą powierzchnię oraz ilość stawów, które z kolei, w zależności od pełnionej funkcji w cyklu produkcyjnym dzieli się na następujące kategorie: ogrzewalniki, tarliska, I przesadki, II przesadki, stawy kroczkowe, stawy towarowe, stawy selekcyjne, stawy tarlakowe, zimochowy, magazyny. Ogrzewalniki to bardzo płytkie zbiorniki mające na celu wstępne ogrzanie wody i wprowadzenie jej na tarliska, natomiast tarliska są małymi stawami przeznaczonymi do tarła ryb. Przesadki I to niewielkie stawy narybkowe, w których produkuje się lipcówkę. Przesadki II są trochę większe od przesadek pierwszych i służą do wychowy narybku jesiennego. Stawy kroczkowe występują w trzyletnim cyklu produkcyjnym, służąc do produkcji tzw. kroczka, czyli ryby dwuletniej. Stawy towarowe mają największą powierzchnię w gospodarstwie, która w przypadku pojedynczego stawu może wynosić od kilku do nawet 500 ha. W polskich warunkach najczęściej jednak nie przekracza 50 ha. Stawy tarlakowe i selekcyjne służą do wychowu tarlaków i selektów. Zimochowy to stawy, w których ryby przeżywają okres zimowy, są głębsze niż reszta zbiorników, natomiast magazyny służą do przetrzymywania ryb odłowionych i przeznaczonych do sprzedaży. Oczywiście zdaję sobie sprawę, iż w typowym gospodarstwie rolnym zazwyczaj nie ma miejsca, ani możliwości budowy i wykorzystania większej powierzchni oraz większej liczby stawów w różnych kategoriach. Dlatego też rolnikom poleca się niepełny cykl produkcyjny w jednym typie stawów, zazwyczaj w stawach towarowych, gdzie produkuje się rybę handlową. Taki typowy, pojedynczy, rybny staw ziemny powinien składać się z: grobli, dna, rowów odwadniająco-osuszających, 12

14 łowiska, mnichów, rowów opaskowych. Przyzagrodowy staw rybny - najprostsza forma akwakultury Grobla to inaczej wał ziemny otaczający powierzchnię stawu i zamykający wodę. Groble usypujemy z materiału ziemnego pozostałego z budowy rowów oraz łowiska, ewentualnie z niwelacji terenu. Najlepszym materiałem do budowy grobli jest ziemia piaszczysto-gliniasta, natomiast najgorszy materiał na groble to słabo rozłożony torf oraz sypki piach. Prawidłowo wykonana grobla składa się z korony, podeszwy, skarpy wewnętrznej i zewnętrznej (rys. 1). Wzniesienie korony nad poziomem wody, powinno mieć wysokość od 0,5 m (małe stawy) do ponad 1 m (duże stawy). Na małych stawach wystarczą groble o szerokości korony 1-2 m. Przy dużych obiektach, szczególnie jeśli po grobli odbywać się będzie transport kołowy, szerokość korony powinna wzrosnąć nawet do 4-5 m. Nachylenie skarp grobli zależy od jej wysokości, rodzaju materiału ziemnego oraz wielkości stawu. Nachylenie mierzone stosunkiem wysokości grobli do rzutu skarpy na podstawę powinno wynosić od 1 : 1,5 (magazyny, zimochowy) do nawet 1 : 4,5 (duże stawy towarowe) (Król 1986). Rys. 1. Poglądowy schemat budowy grobli; 1 - korona, 2 - skarpa odwodna, 3 - skarpa odpowietrzna, 4 - podeszwa, 5 - poziom wody Rys. 2. Schemat rowów odwadniająco-osuszających stawu; 1 - rów główny, 2 - rowy boczne, 3 - mnich wpustowy, 4 - mnich spustowy 13

15 Rodzaj dna decyduje o wydajności naturalnej zbiornika. Powinno być ono wyprofilowane tak, aby łagodnie opadać od brzegów ku najgłębszemu miejscu czyli łowisku. Rowy odwadniająco-osuszające mają za zadanie zbierać wodę z całego stawu, tak aby dno stawu zostało osuszone. Taki system składa się z rowu głównego oraz rowów bocznych (rys. 2). Rów główny powinien biec najniższymi partiami dna do samego łowiska. Rowy boczne powinny być płytsze od rowu głównego. Łowisko powinno być najgłębszą partią stawu, powstałą z rozszerzonej, dolnej części głównego rowu osuszającego. Musi być na tyle duże, aby pomieścić spływającą ze stawu rybę. Dobrze budować łowisko betonowe lub umacniać je deskami, co zapobiega zniszczeniu i ułatwia odłów. Mnichy to urządzenia hydrotechniczne, pozwalające piętrzyć wodę w zbiorniku oraz regulować jej przepływ i poziom. Mnich wpustowy doprowadza wodę i jest zlokalizowany w górnej części stawu. Rys. 3. Schemat budowy mnicha; 1 - stojak, 2 - leżak, 3 - daszek, 4 - szandory (zastawki), 5 - jarzma spinające, 6 - listwa wzmacniająca, 7 - grobla Starajmy się budować sypane stawy spuszczalne i w miarę możliwości osuszalne, gwarantuje to odpowiednie warunki hodowlane oraz sanitarne. Na zdjęciu mały, ale profesjonalnie zbudowany staw ziemny, Leginy k. Reszla (fot.: T.K Czarkowski) 14

16 Mnich spustowy odprowadza wodę i zlokalizowany jest w najgłębszym miejscu. Dobrze gdy oba mnichy leżą po przekątnej stawu. Mnich składa się ze stojaka, leżaka, szandorów oraz innych elementów (rys. 3). Rowy opaskowe służą do chwytania wody przesiąkającej ze zbiornika, chroniąc tereny sąsiadujące ze stawem. Teren pod budowę gospodarstwa typu karpiowego powinien znajdować się w dolinie danego cieku i być w miarę płaski, ale zapewniający odpowiedni spadek jednostkowy, raczej nie mniejszy niż 1. Przy stawach ziemnych typu karpiowego zapotrzebowanie na wodę jest mniejsze niż w przypadku systemów przepływowych, jednakże planując obiekt karpiowy trzeba znać minimalne ilości wody niezbędne do prawidłowego funkcjonowania obiektu. Najwięcej wody potrzeba do zalania stawów, zapotrzebowanie takie obliczamy sumując trzy rodzaje objętości, uzyskując tzw. objętość całkowitą (m 3 /ha) Vc = V1 + V2 + V3 (Król 1986): V1 - objętość wody niezbędna do wypełnienia misy stawu (m 3 /ha) V2 - objętość wody niezbędna do wypełnienia rowów stawowych (m 3 /ha) V3 - objętość wody niezbędna do nasycenia gruntu (m 3 /ha) Do obliczenia w/w objętości V1,V2,V3 (m 3 /ha) oraz jednostkowego zapotrzebowania na wodę do zalewu stawów q (l/s/ha), można wykorzystać wzory podane przez Króla (1986): V1 = * hśr. V2 = fśr. * l V3 = * n * h q = (1000 * Vc) / T gdzie: hśr. - średnia głębokość stawu (m) fśr. - średnia powierzchnia poprzecznego przekroju rowów (m 2 ) l - długość rowów (m) n - współczynnik porowatości gruntu h - głębokość gruntu zalegającego między dnem stawu a poziomem wód gruntowych (m) T - czas zalewu (s) Oprócz wody niezbędnej do samego zalewu stawów, potrzebna jest pewna ilość wody na pokrycie strat związanych z przesiąkaniem i parowaniem oraz woda bieżąca potrzebna do uzyskania przepływu (i związanego z nim odpowiedniego poziomu tlenu) w tzw. okresach krytycznych. W zależności od ukształtowania terenu, kompleks stawów ziemnych buduje się w trzech różnych typach (Wojda 2006): wąska dolina z doprowadzalnikiem biegnącym jednym brzegiem doliny i odprowadzalnikiem biegnącym drugim brzegiem doliny (rys. 4 a) 15

17 szeroka dolina o dwukierunkowym spadku poprzecznym z doprowadzalnikiem biegnącym najwyższym wzniesieniem doliny i odprowadzalnikami biegnącymi brzegami doliny (rys. 4 b) szeroka dolina o spadkach dośrodkowych z doprowadzalnikami biegnącymi brzegami doliny i odprowadzalnikiem biegnącym środkiem (rys. 4 c) Stawy powinny być budowane w dolinie danego cieku (fot.: T.K Czarkowski) Jesienne spuszczanie stawu jest jedną z podstawowych czynności w gospodarstwie rolno-rybackim. Na zdjęciu Pan Zbigniew Piekarski, stojący na mnichu swego przyzagrodowego stawu, czuwa nad opuszczaniem wody (fot.: T.K Czarkowski) Nawet przy małych obiektach rybackich jakimi są stawy przyzagrodowe, warto dobrze zlokalizować i zaprojektować zbiornik. Przystępując do budowy stawów, powinno się przestrzegać pewnych zasad, które pozwolą trafnie zlokalizować optymalne miejsce oraz uniknąć późniejszych niepowodzeń w produkcji. Pierwszą rzeczą jaką należy zrobić, jest wybór odpowiedniego terenu pod inwestycję oraz wstępna ocena przydatności terenu do produkcji organizmów wodnych. Jest to pierwsza i najważniejsza część planowania, ponieważ jeśli na wstępie źle ocenimy teren, możemy w czasie budowy i produkcji natrafiać na wiele kłopotów i trudności, a pieniądze przeznaczone na inwestycję zostaną kolokwialnie rzecz ujmując wyrzucone w błoto. Jeśli sami nie czujemy się na siłach by wstępnie określić przydatność terenu dla inwestycji rybackiej, możemy zwrócić się o pomoc do specjalistów, którzy takiej oceny dokonają. 16

18 Rys. 4. Schemat różnych typów budowli akwakultury ziemnej i rozrządu wody, w zależności od ukształtowania terenu wg Wojdy (2006); a - wąska dolina z doprowadzalnikiem biegnącym jednym brzegiem doliny i odprowadzalnikiem biegnącym drugim brzegiem doliny, b - szeroka dolina o dwukierunkowym spadku poprzecznym z doprowadzalnikiem biegnącym najwyższym wzniesieniem doliny i odprowadzalnikami biegnącymi brzegami doliny, c - szeroka dolina o spadkach dośrodkowych z doprowadzalnikami biegnącymi brzegami doliny i odprowadzalnikiem biegnącym środkiem; 1 - ciek główny, 2 - spiętrzenie, 3 - doprowadzalniki, 4 - odprowadzalniki, 5 - stawy, 6 - granica doliny 17

19 Przyzagrodowy staw rybny - najprostsza forma akwakultury Odpowiednio skonstruowany mnich odprowadzający pozwala na sprawne spuszczanie stawu (fot.: T.K Czarkowski) Najważniejszym czynnikiem określającym przydatność danego terenu do chowu i hodowli ryb oraz limitującym produkcję, jest odległość ujęcia wody oraz ilość wody dopływająca do gospodarstwa w okresach najniższego stanu wód. Niemniej ważna jest też jakość wody. Przy lokalizacji obiektu należy wziąć pod uwagę także rodzaj podłoża, np. głębokie i słabo rozłożone torfy i luźne piaski właściwie dyskwalifikują teren i czynią nieopłacalną budowę obiektu stawowego. Dobrze zaprojektowany rozrząd wody i starannie skonstruowane urządzenia hydrotechniczne pozwalają na racjonalne wykorzystanie obiektu stawowego. Na zdjęciu odłówka na stawach Pana Krzysztofa Kozłowskiego w czasie pracy nocny odłów narybku letniego sandacza (fot.: T.K Czarkowski) Po wykonaniu wstępnej oceny terenu, która załóżmy wypadła pozytywnie, powinno się wykonać podstawową analizę jakości wody oraz ocenić wielkość dyspozycyjnych przepływów, uwzględniając gospodarkę wodną w zlewni. Następnie ustalić ujęcia wody i wykonać pomiary geodezyjne. Po tych czynnościach, specjalista - ichtiolog powinien opracować zalecany, ogólny program produkcyjny (opracowanie założeń hodowlanych - plan produkcji rybackiej), dopiero następnie specjalista - meliorant, hydrotechnik lub budowlaniec powinien sporządzić operat wodno-prawny oraz dokumentację techniczną obiektu, uwzględniając uwagi ichtiologa. 18

20 Przyzagrodowy staw rybny - najprostsza forma akwakultury Wysoka, solidna grobla zapewnia utrzymanie zamkniętej masy wód w stawie ziemnym (fot.: T.K Czarkowski) Nawet z teoretycznie niespuszczalnych przyzagrodowych stawów ziemnych można wypuścić wodę używając wydajnej pompy. Na zdjęciu staw spuszczony w ww. sposób (fot.: T.K Czarkowski) Czasem wystarczy zbudowanie jednej grobli na linii drobnego cieku, by uzyskać całkiem spory staw karpiowy (fot.: T.K Czarkowski) 19

21 SŁÓW KILKA O WODZIE W STAWIE Właściwości fizykochemiczne wody mają kluczowy wpływ na możliwości produkcyjne obiektu. Czynniki środowiskowe, które najsilniej wpływają na produkcję w akwakulturze to: odczyn, temperatura, zawartość tlenu, zawartość dwutlenku węgla, zawartość związków azotu, zawartość związków fosforu, zawartość metali, twardość, zawiesina ogólna. Dla większości organizmów wodnych optymalne jest środowisko wodne charakteryzujące się równowagą pomiędzy jonami wodorowymi, a jonami wodorotlenowymi, czyli tzw. odczynem obojętnym (tab. 1). Tab. 1. Wpływ wartości ph na ryby (wg. Szczerbowskiego 2008, Króla 1986) Zakres wartości ph Wpływ na ryby 3,0-3,5 Śmiertelny dla większości ryb 3,5-4,0 Szkodliwy dla większości ryb, dla łososiowatych śmiertelny 4,0-5,0 Szkodliwy dla większości ryb, szczególnie dla ikry i wylęgu 5,0-6,0 Może być szkodliwy przy wysokiej zawartości wolnego CO 2 w wodzie 6,0-6,5 Raczej nieszkodliwy, chyba, że zawartość wolnego CO 2 w wodzie przekracza 100 mg/l 6,5-9,0 Nieszkodliwy 9,0-9,5 Szkodliwy dla łososiowatych i okonia 9,5-10,5 Śmiertelny dla łososiowatych i okonia, szkodliwy dla innych ryb 10,5-11,5 Śmiertelny dla większości ryb Temperatura wody jest czynnikiem środowiskowym mającym największy wpływ na większość procesów biologicznych i biochemicznych, zachodzących w ciałach ryb oraz innych organizmów wodnych, wraz ze wzrostem temperatury w środowisku wzrasta także intensywność przemiany materii, zgodnie z krzywą Krogha (Guziur i in. 2003, Szczerbowski 2008). Największe przyrosty masy zachodzą w temperaturach tzw. optymalnych dla danego gatunku, dlatego 20

22 Przyzagrodowy staw rybny - najprostsza forma akwakultury Karaś pospolity należy do ryb o najniższych wymaganiach tlenowych (fot.: T.K Czarkowski) hodowców interesuje jak najdłuższy czas utrzymywania się optymalnej temperatury w środowisku. Niestety, w stawach ziemnych i systemach przepływowych hodowca ma niewielki wpływ na temperaturę wody i jest ona całkowicie uzależniona od warunków atmosferycznych panujących w danej chwili. Dla karpia optymalną temperaturą chowu jest temperatura >21oC, a dla np. pstrąga tęczowego jest to ok. 16oC. Sandacz jest już rybą bardziej wymagającą jeśli chodzi o warunki panujące w stawie (fot.: T.K Czarkowski) Następnym czynnikiem mającym olbrzymi wpływ na organizmy wodne, jest zawartość tlenu w wodzie. Tlen jest pierwiastkiem decydującym o życiu w wodzie. Najważniejszymi źródłami tlenu rozpuszczonego w wodzie jest dyfuzja z atmosfery oraz działalność fotosyntetyczna roślin. Uwzględniając wymagania tlenowe, ryby dzielimy na gatunki o wysokich, średnich i niskich wymaganiach. 21

23 Tab. 2. Podział ryb ze względu na wymagania tlenowe (wg. Opuszyńskiego 1983) Grupa Ryby o niskich wymaganiach tlenowych Ryby o średnich wymaganiach tlenowych Ryby o wysokich wymaganiach tlenowych Gatunek Karaś Lin Amur Tołpyga Karp Sum Szczupak Płoć Jaź Leszcz Sandacz Okoń Brzana Pstrąg tęczowy Pstrąg potokowy Głowacica Sielawa Miętus Strzebla potokowa Kleń Wymagana zawartość tlenu (mg/l) < > 7 Woda w stawie rybnym nigdy nie będzie (i nie powinna być) tak klarowna jak chociażby w jeziorze. Na zdjęciu Jezioro Kośno - rezerwat przyrody (fot.: T.K Czarkowski) 22

24 Przyzagrodowy staw rybny - najprostsza forma akwakultury PODSTAWY PRODUKCJI RYB W STAWACH Dla produkcji stawowej kluczowym elementem jest tzw. wydajność naturalna stawu. Wydajność naturalna to nic innego, jak przyrost masy organizmów hodowanych w danym zbiorniku, osiągnięty wyłącznie na pokarmie naturalnym występującym w stawie (bez dodatkowego żywienia). Na poziom wydajności naturalnej główny wpływ mają następujące czynniki: rodzaj zlewni, podłoże zbiorników, warunki hydrotechniczne stawu. Uprawa dna stawowego jest jednym z zabiegów poprawiających wydajność stawów (fot.: T.K Czarkowski) Ten sam obiekt po zalaniu wodą, wcześniejsze zabiegi takie jak uprawa dna stawowego, wapnowanie i nawożenie pozwalają na stosunkowo dużą produkcję w niewielkim stawie (fot.: T.K Czarkowski) Rodzaj zlewni, czyli terenów otaczających stawy ma kolosalne znaczenie dla wydajności naturalnej, gdyż większa część związków biogennych stymulujących produkcję, dochodzi do zbiornika w wyniku spływu z okolicznych (zlewnia bezpośrednia) i dalszych (zlewnia pośrednia) 23

25 Tab. 3. Ocena wydajności naturalnej wg klasyfikacji Staffa (1930) za Wojdą (2006) - liczby oznaczają przyrosty roczne w kg/ha Hydrotechniczne Podłoże zbiorników kategorie stawów pszenno-buraczane, łąki słodkie Zlewnia Gleby uprawne Gleby uprawne żyt- Lasy liściaste, łąki nio-ziemniaczane, łąki podmokłe Stawy podmokłe ubogie w wapń Lasy iglaste, torfowiska, łąki kwaśne Zamkn. Przepływ. Zamkn. Przepływ. Zamkn. Przepływ. Zamkn. Przepływ. Osuszalne Czarnoziemy i lessy Spuszczalne Niespuszcz Gliny dyluwialne i piaszczyste, piaski gliniaste Osuszalne Spuszczalne Niespuszcz Piaski z niewielką domieszką gliny, torfy nizinne Osuszalne Spuszczalne Niespuszcz Piaski lotne, żwiry, torfy kwaśne Osuszalne Spuszczalne Niespuszcz

26 Zarybianie przyzagrodowego stawu jesiotrami, na zdjęciu uśmiechnięty właściciel Pan Zbigniew Piekarski z Najdymowa k. Biskupca (fot.: T.K Czarkowski) terenów otaczających stawy. Im żyźniejsze gleby w zlewni, tym większa wydajność zbiornika. Przykładowo, jeśli bezpośrednią zlewnię stanowią gleby uprawne pszenno-buraczane i łąki słodkie wydajność naturalna stawu może dochodzić nawet do 674 kg/ha, natomiast gdy zlewnię stanowią lasy iglaste, torfowiska i łąki kwaśne wydajność naturalna nie przekroczy 337 kg/ha (tab. 3). Podłoże stawu podobnie jak zlewnia bezpośrednia ma duży wpływ na wydajność naturalną zbiornika, im żyźniejsze podłoże, tym większa wydajność. Na przykład, gdy podłoże stawu stanowią czarnoziemy i lessy wydajność naturalna może osiągnąć wartość 674 kg/ha, przy podłożu piaszczystym, żwirowym lub torfach kwaśnych wydajność naturalna nigdy nie przekroczy 136 kg/ha (tab. 3). Warunki hydrotechniczne stawu to trzeci z najważniejszych czynników kształtujących wydajność naturalną stawu. Jeśli staw ma charakter zamknięty i osuszalny to przy najlepszych glebach można osiągnąć nawet 674 kg/ha, przy stawach przepływowych, niespuszczalnych (w identycznych warunkach glebowych) wydajność nie przekroczy 199 kg/ha (tab. 3). Wydajność naturalną można określić różnymi metodami (Guziur 1994): na podstawie zapisów w dokumentacji hodowlanej (księgi stawowe), przez porównanie z sąsiednimi gospodarstwami (analogia), metodami szacunkowymi. Najdokładniejsze są zawsze zapisy w księgach stawowych, jednak przy zakładaniu nowych stawów można posłużyć się metodą szacunkową. Przy tej metodzie należy skorzystać z danych zawartych w tabeli Staffa (1930), zamieszczonej poniżej. Intensywność produkcji w akwakulturze stawowej określa stopień zwiększenia produkcji organizmów wodnych powyżej naturalnej zdolności środowiska. Wojda (2006) wymienia trzy różne podziały intensywności produkcji stawowej: wg Szumca (1974), wg Krügera (1993) oraz wg 25

27 Karpie żerujące w płytkim przyzagrodowym stawie, skarmiane ziarnami zbóż (pszenica, łubin, kukurydza) (fot.: T.K Czarkowski) Wieniawskiego (1982) z rozszerzeniem Wojdy (1994). Podział zaproponowany przez Wieniawskiego i Wojdę oparty jest na współczynniku intensywności żywienia (d) i wydaje się obecnie najbardziej popularny, uwzględnia on trzy poziomy: niskointensywny (współczynnik d: >1 do 4), intensywny (współczynnik d: 4 do 10), wysokointensywny (współczynnik d: >10). Tab. 4. Średni stopień przeżywalności (%) różnych gatunków ryb w kolejnych latach chowu Gatunek W pierwszym roku chowu (od wylęgu do narybku jesiennego) W drugim roku chowu (od narybku do kroczka) W trzecim roku chowu (od kroczka do handlówki) Karp Lin Karaś Jaź Sieja Szczupak Sandacz Sum Guziur i in. (2003) dodają jeszcze do tego podziału, poziom ekstensywny, a właściwie formę najbardziej pierwotną produkcji ryb wyłącznie na pokarmie naturalnym, gdzie współczynnik d = 1 oraz klasyfikuje wartości współczynnika d w przedziale: 6,0-10,0 jako poziom średniointensywny. Należy zdawać sobie sprawę z faktu, iż ryby w stawach ziemnych podlegają presji ze strony drapieżników, pasożytów, drobnoustrojów chorobotwórczych i niekorzystnych czynników środowiskowych. Dlatego zawsze pewna liczba ryb ginie z wyżej wymienionych powodów, nie do- 26

28 trwawszy do odłowu. Mówimy wtedy o stopniu przeżywalności (wyrażanym procentowo), bądź o wskaźniku przeżywalności (wyrażanym ułamkiem). Stopień przeżywalności jest wprost proporcjonalny do wieku ryby, tzn. im starszy materiał obsadowy, tym przeżywalność wyższa (tab. 4). Każdy staw powinien mieć dokładnie wyliczoną obsadę ryb, zarówno gatunku podstawowego, jak i gatunków dodatkowych. Optymalne obsady ryb pozwolą nam osiągnąć maksymalne efekty produkcyjne w obiekcie. Przy obliczaniu liczebności obsad korzystamy ze sprawdzonych rozwiązań i wzorów podanych przez klasyków rybactwa stawowego (Rudnicki 1965, Guziur 1997, Wojda 2006): Dla gatunku podstawowego: I = ((Wn * d) / k) * (100/p) gdzie: I - liczebność obsady wyjściowej (szt/ha) Wn - wydajność naturalna zbiornika (kg/ha) d - współczynnik intensywności żywienia k - preliminowany przyrost jednostkowy (kg/szt) p - przeżywalność (%) Dla gatunków dodatkowych: I = (Wn * Wn) / ( k * p) gdzie: I - liczebność obsady wyjściowej (szt/ha) Wn - spodziewany wzrost wydajności naturalnej zbiornika (%) Wn - wydajność k - preliminowany przyrost jednostkowy (kg/szt) p - przeżywalność (%) Na podstawie liczebności obsad jesteśmy w stanie obliczyć przewidywany rozmiar produkcji w nowym obiekcie: R = (I * (p/100) * (Mob + Mod)) * s gdzie: R - przewidywany rozmiar produkcji (kg) I - liczebność obsady wyjściowej (szt/ha) p - przeżywalność (%) Mob - średnia masa jednostkowa ryby obsadzonej (kg) Mod - średnia masa jednostkowa ryby odłowionej (kg) s - powierzchnia stawu (ha) 27

29 PRZYZAGRODOWY STAW RYBNY W ŚWIETLE PRAWA Ponieważ woda i jej zasoby są generalnie dobrem ogólnonarodowym, korzystanie z nich jest ściśle uregulowane przepisami prawnymi, tak aby każdy mógł z nich korzystać w miarę swych potrzeb i możliwości. Dla rolników oraz innych mieszkańców obszarów wiejskich, którzy chcą zbudować i użytkować przyzagrodowy staw rybny najważniejsze są w zasadzie dwa akty prawne: ustawa z dnia 18 lipca 2001 roku Prawo wodne (Dz. U Nr 239, poz. 2019, z późn. zm.) oraz ustawa z dnia 18 kwietnia 1985 roku o rybactwie śródlądowym (Dz. U Nr 189, poz. 1471, z późn. zm.). Przydać się może także znajomość przepisów związanych z prawem budowlanym oraz ochroną środowiska. W przyzagrodowych stawach ziemnych możliwa jest też produkcja bezkręgowców wodnych, np. raków, na zdjęciu piękne raki błotne złowione w racznik (fot.: T.K Czarkowski) Jak już pisałem wcześniej, w świetle prawa wodnego staw jest urządzeniem wodnym, a mówi o tym art. 9 ustawy z dnia 18 lipca 2001 roku Prawo wodne (Dz. U Nr 239, poz z późn. zmian.), artykuł ten mówi, że urządzeniem wodnym jest urządzenie służące kształtowaniu zasobów wodnych oraz korzystaniu z nich i wymienia te urządzenia, którymi w szczególności są: budowle: piętrzące, upustowe, przeciwpowodziowe i regulacyjne, a także kanały i rowy, zbiorniki, obiekty zbiorników i stopni wodnych, stawy rybne oraz stawy przeznaczone do oczyszczania ścieków, rekreacji lub innych celów, obiekty służące do ujmowania wód powierzchniowych oraz podziemnych, obiekty energetyki wodnej, wyloty urządzeń kanalizacyjnych służące do wprowadzania ścieków do wód lub urządzeń wodnych oraz wyloty urządzeń służące do wprowadzania wody do wód lub urządzeń wodnych, stałe urządzenia służące do połowu ryb lub do pozyskiwania innych organizmów wodnych mury oporowe, bulwary, nabrzeża, pomosty, przystanie, kąpieliska, stałe urządzenia służące do dokonywania przewozów międzybrzegowych. 28

30 Co więcej, rozdział 3 tego aktu prawnego dotyczący melioracji wodnych i definiując je jako polegające na regulacji stosunków wodnych w celu polepszenia zdolności produkcyjnej gleby, ułatwienia jej uprawy oraz na ochronie użytków rolnych przed powodziami, zalicza ziemne stawy rybne do urządzeń melioracji wodnych szczegółowych, którymi są (art. 73): rowy wraz z budowlami związanymi z nimi funkcjonalnie, drenowania, stacje pomp do nawodnień ciśnieniowych, ziemne stawy rybne, groble na obszarach nawadnianych, systemy nawodnień grawitacyjnych i ciśnieniowych. Ustawa ta mówi, że na wykonanie urządzeń wodnych wymagane jest tzw. pozwolenie wodno-prawne, które wydaje starostwo powiatowe. Do wniosku o wydanie pozwolenia wodno-prawnego należy dołączyć: operat wodno-prawny, decyzję o lokalizacji inwestycji celu publicznego lub decyzję o warunkach zabudowy, jeżeli jest ona wymagana, opis prowadzenia zamierzonej działalności sporządzony w języku nietechnicznym. Pamiętajmy, że oprócz pozwolenia wodno-prawnego na budowę stawu hodowlanego niezbędne jest uzyskanie tzw. pozwolenia na budowę (art. 29 ustawy Prawo budowlane - Dz.U nr 89 poz. 414 z późn. zm.). Natomiast ustawa z dnia 18 kwietnia 1985 roku o rybactwie śródlądowym (Dz. U Nr 189, poz. 1471, z późn. zm.) w art. 4 dokładnie precyzuje kto jest uprawniony do chowu, hodowli lub połowu ryb, a mianowicie: władający wodami w sztucznym zbiorniku wodnym przeznaczonym do chowu lub hodowli ryb i usytuowanym na publicznych śródlądowych wodach powierzchniowych płynących, właściciel albo posiadacz gruntów pod wodami stojącymi lub gruntów pod wodami, do których stosuje się odpowiednio art. 5 ust. 4 ustawy - Prawo wodne, właściciel albo posiadacz gruntów pod stawami rybnymi lub innymi urządzeniami w gospodarstwie rolnym przeznaczonymi do chowu lub hodowli ryb. 29

31 Literatura: - Czarkowski T., Kucharczyk D. (red.) Podstawy akwakultury. Poradnik dla rolników oraz innych mieszkańców obszarów wiejskich - Wyd. W-MODR, Olsztyn, - Guziur J Wybrane technologie produkcji oraz nowe gatunki ryb w naszych stawach - Materiały Konferencyjne Małe farmy rybackie. Dziś-Jutro. IX.1992 Olsztyn, - Guziur J Ocena wydajności naturalnej stawów i innych zbiorników wodnych - Materiały Konferencyjne Małe farmy rybackie. Dziś-Jutro. XI.1994 Olsztyn, - Guziur J Chów ryb w małych stawach - Ofic. Wyd. Hoża, Warszawa, - Guziur J., Białowąs H., Milczarzewicz W Rybactwo stawowe - Ofic. Wyd. Hoża, Warszawa, - Kossowski J Karp w stawach naszych. Praktyczne wskazówki do prowadzenia i zakładania stawów rybnych - Nakładem Gebethnera i Wolffa, Warszawa, - Król Cz Budownictwo rybackie - PWRiL, Warszawa, - Krüger A Rybactwo stawowe - W: Rybactwo śródlądowe, pod red. Szczerbowskiego J.A., Wyd. IRS, Olsztyn, - Opuszyński K Podstawy biologii ryb - PWRiL, Warszawa, - Rudnicki A Gospodarka stawowa - PWRiL, Warszawa, - Sawaszyński J., Kołder W Stawy wiejskie. Budowa i użytkowanie - Nakładem PZUW, Warszawa, - Staff F Metoda szacowania rybackiej wydajności terenów stawowych - Przegl. Ryb. 3 - Szczerbowski J. A Rybactwo śródlądowe - Wyd. IRS, Olsztyn, - Szumiec J Intensywny chów karpia konsumpcyjnego - Gosp. Ryb. 6: 3-4, - Wieniawski J Projektowanie stawów rybnych - Wyd. IMUZ, Falenty, - Wojda R Profilaktyka ogólna w chowie i hodowli karpia - W: Choroby ryb hodowlanych, pod red. Siwickiego A.K., Antychowicza J., Walugi J., Wyd. IRS, Olsztyn, - Wojda R Karp. Chów i hodowla - Wyd. IRS, Olsztyn, - Żmudziński L., Pęczalska A Słownik hydrobiologiczny - PWN, Warszawa. 30

32 Pamięci Janusza Zdunka Żegnaj Januszu, niech Chrystus Cię przyjmie do swoich rybaków grona, niech Piotr Ci otworzy wrota Przystani, gdzie nikt już więcej nie skona. Gdzie nie ma już śmierci, nie ma już żalu i nie ma bólu rozłąki, jest tylko niebo, błękitna woda i piękne nadbrzeżne łąki. Znów wstaniesz rankiem, wsiądziesz do łodzi, wypłyniesz przed siebie daleko, usłyszysz szum wody i chóry aniołów, które mieszkają nad rzeką. Gdy będziesz już wracał z połowem obfitym, to pomyśl o tych co zostali, by nasze myśli i szczere modlitwy dotarły do Nieba z oddali. 31

33 Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, Olsztyn tel , , sekretariat@w-modr.pl