narażenie dzieci i młodzieży na akryloamid obecny w produktach fast

Transkrypt

1 Mojska Probl Hig H, Epidemiol Gielecińska 2012, I. Ocena 93(3): narażenia dzieci y na akryloamid obecny w produktach fast food i przekąskach 613 Ocena narażenia dzieci y na akryloamid obecny w produktach fast food i przekąskach Assessment of exposure of children and youth to acrylamide in fast foods and snacks Hanna Mojska, Iwona Gielecińska Zakład Żywności i Suplementów Diety, Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie Wstęp. Akryloamid wykazuje działanie neurotoksyczne, genotoksyczne i kancerogenne. Według Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem jest związkiem prawdopodobnie rakotwórczych dla ludzi (grupa 2A). Akryloamid w żywności powstaje jako jeden z produktów reakcji Maillarda, zachodzącej pomiędzy wolną asparaginą i cukrami redukującymi, w temperaturze powyżej 120 C. Jego obecność stwierdzana jest w produktach ziemniaczanych, zbożowych i kawie. Cel badań. Oszacowanie narażenia dzieci y w wieku 1 18 na akryloamid pochodzący z produktów typu fast food oraz przekąsek, m.in. paluszków, krakersów, ciasteczek. Materiał i metody. Na podstawie oznaczenia zawartości akryloamidu w żywności metodą GC-MS/MS i ogólnopolskich danych o spożyciu żywności oszacowano, w sposób probabilistyczny metodą Monte Carlo, narażenie dzieci y na akryloamid obecny w produktach fast food i przekąskach. Wyniki i wnioski. Najwyższą zawartość akryloamidu stwierdzono w krakersach (738 μg/kg) oraz chipsach ziemniaczanych (699 μg/kg), najniższą zaś w ciasteczkach (161 μg/kg) oraz chrupkach kukurydzianych (140 μg/kg). Oszacowane narażenie na akryloamid z produktów fast food i przekąsek dzieci w wieku 1-6 wynosi przeciętnie 0,47 μg/kg m.c./dzień, natomiast w grupie ,34 μg/kg m.c./dzień. Produkty przekąskowe oraz fast food dostarczają od 55,9 % (dzieci w wieku 7-18 ) do 62,5 % (dzieci w wieku 1-6 ) akryloamidu pobieranego z całodzienną dietą. Wśród tych produktów głównym źródłem były frytki smażone oraz chipsy ziemniaczane. Słowa kluczowe: akryloamid, narażenie, dzieci, młodzież, fast food, przekąski Introduction. Acrylamide has neurotoxic, genotoxic and carcinogen effects. According to the International Agency for Research on Cancer acrylamide has been classified as probable carcinogen for humans (Group 2 A). Acrylamide in food is formed as a result of a reaction between asparagine and reducing sugars in temperature above 120 C as a part of the Maillard reaction. Acrylamide occurs in potato and cereal products and also in roasted coffee. Aim. The estimation of exposure of children and youth aged 1-18 years to acrylamide in fast foods and snacks e.g. salty sticks, crackers and biscuits. Material & method. The daily dietary acrylamide exposure of children and youth was estimated in a probabilistic way using the Monte Carlo method. To assess the dietary acrylamide exposure we used our results of acrylamide content in fast foods and snacks (analysed by GC-MS/MS method) and the Polish food consumption data. Results & conclusions. The highest level of acrylamide was found in crackers (738 μg/kg) and potato crisps (699 μg/kg), and a lower level in biscuits (161 μg/kg) and puff corn snacks (140 μg/kg). The mean exposure of children (1-6 years of age) to acrylamide in fast foods and snacks was 0.47 μg/kg b.w./day and the mean exposure of children and youth (7-18 years) was 0.34 μg/kg b.w./day. Fast foods and snacks supplied from 55.9 % (children and youth aged 7-18 years) to 62.5 % (children aged 1-6 years) of total dietary acrylamide intake. French fries and potato crisps were the main part of total dietary acrylamide intake in Polish children and youth. Key words: acrylamide, exposure, children, youth, fast food, snacks Probl Hig Epidemiol 2012, 93(3): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. farm. Hanna Mojska Instytut Żywności i Żywienia ul. Powsińska 61/63, Warszawa tel: , fax: , hmojska@izz.waw.pl Wstęp Akryloamid jest związkiem chemicznym, który od ponad pięćdziesięciu jest produkowany na skalę przemysłową jako substrat do syntezy polimerów poliakryloamidowych, stosowanych m.in. jako wypełniacze filtrów do uzdatniania wody przemysłowej i pitnej oraz w przemyśle papierniczym, tekstylnym i kosmetycznym. W licznych badaniach stwierdzono, że akryloamid może przyczyniać się do uszkodzenia centralnego i obwodowego układu nerwowego, zarówno u zwierząt doświadczalnych, jak i u ludzi przemysłowo narażonych na ten związek [1, 2]. W badaniach prowadzonych na zwierzętach obserwowano również wzrost przypadków wystąpienia guzów sutka, macicy, nadnerczy, tarczycy i międzybłoniaków jądrowych u szczurów i myszy po podawaniu akryloamidu [3, 4]. Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem [5], biorąc pod uwagę możliwość narażenia przemysłowego

2 614 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(3): na ten związek oraz pobrania z wody pitnej i dymu tytoniowego, zaliczyła akryloamid, już w 1994 roku, do grupy związków prawdopodobnie rakotwórczych dla ludzi (grupa 2A). W kwietniu 2002 r. Szwedzka Narodowa Agencja ds. Żywności [6] po raz pierwszy opublikowała dane o wysokiej zawartości akryloamidu w żywności. Obecnie wiadomo, że akryloamid powstaje w czasie termicznego przetwarzania żywności, jako jeden z produktów reakcji Maillarda, zachodzącej pomiędzy wolną asparaginą i cukrami redukującymi glukozą i fruktozą. Głównym jego źródłem w diecie są przede wszystkim produkty z ziemniaków, takie jak frytki i chipsy, a także przetwory zbożowe, m.in. pieczywo, płatki śniadaniowe, ciastka i herbatniki. Akryloamid powstaje również w procesie wypalania kawy. Z badań monitoringowych prowadzonych w Europie wynika, że zawartość akryloamidu w żywności waha się w szerokich granicach od poniżej 30 μg/kg do 4700 μg/kg w zależności od rodzaju produktu [7]. Pomimo, że w badaniach epidemiologicznych nie stwierdzono związków pomiędzy pobraniem akryloamidu z dietą a rozwojem i występowaniem guzów nowotworowych u ludzi [8, 9, 10, 11], to na podstawie dostępnych badań na zwierzętach akryloamid uznawany jest za związek genotoksyczny i kancerogenny, którego spożywanie może stanowić ryzyko dla zdrowia człowieka. W ostatnich ach Hogervorst i wsp. [12, 13] w prospektywnych badaniach w Holandii zaobserwowali wskaźniki świadczące o pozytywnym związku pomiędzy pobraniem akryloamidu z dietą a rakiem komórek nerkowych i rakiem prostaty. Z kolei Olesen i wsp. [14] stwierdzili pozytywny związek pomiędzy poziomem adduktów akryloamidu i glicydamidu z hemoglobiną a ryzykiem wystąpienia raka piersi. Według oszacowania WHO [15], przeprowadzonego w oparciu o badania na zwierzętach, dodatkowe ryzyko wystąpienia raka na poziomie 1 przypadku na narażonych osób może mieć miejsce przy dziennym pobraniu akryloamidu przez całe życie na poziomie 0,14 μg/kg m.c./dzień. Z kolei Komitet Naukowy Norweskiej Agencji Kontroli Żywności [16] na podstawie dostępnych badań na zwierzętach oszacował, że dodatkowe ryzyko wystąpienia raka na poziomie 1 przypadku na narażonych osób może mieć miejsce przy dziennym pobraniu akryloamidu przez całe życie na poziomie 0,08 μg/kg m.c./ dzień. Jednocześnie Światowa Organizacja Zdrowia [17] oceniła na podstawie dostępnych wyników badań w różnych krajach, że przeciętne narażenie na akryloamid z żywności waha się w zakresie 0,3 0,8 μg/kg m.c./dzień. W Polsce [18] na podstawie badań dotyczących spożycia żywności i wyników oznaczeń zawartości akryloamidu w produktach oszacowano, że przeciętne narażenie na akryloamid pochodzący z żywności dla całej populacji polskiej (1 96 ) wynosi 0,43 μg/kg m.c./dzień. Cel pracy Oszacowanie narażenia dzieci y (1-18 ) na akryloamid pochodzący z produktów fast food i przekąsek. Materiał i metody Do oszacowania narażenia dzieci y na akryloamid obecny w produktach fast food i przekąskach wykorzystano: 1. dane z wywiadów o spożyciu żywności w ciągu ostatnich 24 godzin dla 284 dzieci w wieku 1-6 oraz 957 dzieci y w wieku 7-18, pochodzące z ogólnopolskich badań sposobu żywienia i stanu odżywienia w gospodarstwach domowych, przeprowadzonych w 2000 r. w ramach projektu FAO/WHO Household Food Consumption and Anthropometric Survey (Szponar i wsp. dane niepublikowane); 2. wyniki zawartości akryloamidu w 139 próbkach produktów fast food i przekąsek pobranych losowo na terenie całego kraju w ach Zawartość akryloamidu w ww. produktach oznaczono metodą chromatografii gazowej sprzężonej ze spektrometrią mas (GCQ-MS/MS) [18]. Narażenie na akryloamid z produktów fast food i przekąsek obliczono w sposób probabilistyczny dla grup wiekowych: 1-6 oraz 7-18 z wykorzystaniem programu realizującego metodę symulacyjną Monte Carlo. W programie tym konsumenci wybierani byli losowo z bazy danych o spożyciu żywności liczącej ogółem 4134 osób w wieku Następnie określano, które 6 wytypowanych grup produktów fast food i przekąsek zawierających akryloamid (oznaczony analitycznie) spożywała dana osoba w ciągu dnia. Ze spożycia każdego produktu w ciągu dnia i danych analitycznych o przeciętnej zawartości akryloamidu w danym produkcie (w g/100 g) zostało wyliczone spożycie akryloamidu z każdego produktu i po zsumowaniu ze wszystkich produktów fast food i przekąsek. Powtarzając losowanie razy uzyskano wiarygodny rozkład narażenia. Dla każdej ww. grupy wiekowej przeprowadzono 1 symulację Monte Carlo ze powtórzeniami. Wszystkie oszacowane pobrania w ciągu dnia dzielono następnie przez masę ciała (w kg) wylosowanej osoby i uzyskiwano przeciętne pobranie na kg masy ciała. Zebrane dane opracowano statystycznie z wykorzystaniem komputerowego programu statystycznego Statistica ver. 6.

3 Mojska H, Gielecińska I. Ocena narażenia dzieci y na akryloamid obecny w produktach fast food i przekąskach 615 Wyniki i ich omówienie W tabeli I przedstawiono zawartość akryloamidu w produktach fast food i przekąskach, wykorzystane do oszacowania narażenia. Najwyższą zawartością akryloamidu wśród przebadanych produktów charakteryzowały się krakersy (738 μg/kg) i chipsy ziemniaczane (699 μg/kg). Najniższą przeciętną zawartość stwierdzono w chrupkach kukurydzianych (140 μg/kg) oraz ciasteczkach, m.in. herbatnikach, biszkoptach, kruchych ciasteczkach (161 μg/kg). Tabela I. Zawartość akryloamidu w wybranych grupach produktów spożywczych, pobranych losowo z rynku na terenie całej Polski (n=139) Grupa produktów Liczba zawartość akryloamidu [μg/kg] próbek x SD zakres mediana Q1 Q3 chipsy ziemniaczane frytki smażone (z gastronomii) frytki smażone (z półproduktów w domu) chrupki kukurydziane ciasteczka paluszki krakersy cyt. za [18] Pobranie akryloamidu w μg/kg m.c./dzień z poszczególnymi grupami produktów fast food i przekąsek przedstawiono w tabeli II. W obydwu grupach wiekowych (1-6 i 7-18 ) stwierdzano najwyższe pobranie akryloamidu z frytkami ziemniaczanymi (0,16 μg/kg m.c./dzień), a w następnej kolejności z chipsami, odpowiednio 0,13 i 0,11 μg/kg m.c./dzień oraz z różnego rodzaju ciasteczkami, odpowiednio 0,11 i 0,05 μg/kg m.c./dzień. Należy podkreślić, że na 95 percentylu wartości te były kilka razy wyższe, co wskazuje, że w niewielkich grupach osób narażenie na akryloamid pochodzący z tych produktów jest znacznie wyższe. Uzyskane w naszych badaniach wartości dla 95 percentyla dla frytek i chipsów były prawie 2-krotnie wyższe aniżeli w badaniach Arisseto i wsp. [19] oraz Matthys i wsp. [20]. Analiza statystyczna uzyskanych danych wykazała, że chłopcy w wieku 1-6 pobierali istotnie (p<0,0005) więcej akryloamidu z chipsami ziemniaczanymi, chrupkami kukurydzianymi, paluszkami oraz ciasteczkami w porównaniu z dziewczynkami w tym samym wieku. W grupie dziewczynek (1-6 ) stwierdzono istotnie (p < 0,0005) wyższe pobranie akryloamidu z frytkami ziemniaczanymi w porównaniu do chłopców w tej grupie wiekowej. W grupie dzieci y w wieku 7-18 stwierdzono wśród chłopców istotnie (p<0,0005) wyższe pobranie akryloamidu z chipsami ziemniaczanymi i ciasteczkami w porówna Tabela II. Pobranie akryloamidu z produktami fast food i przekąskami w grupie dzieci y w wieku 1-18 [μg/kg m.c./dzień] Grupa wiekowa Płeć x±sd zakres P95 ilość osób spożywających n % frytki smażone ogółem 0,16±0,88 0,00 17,62 0, ,6 chłopcy 0,15±0,80a* 0,00 13,76 0,00 7 4,6 dziewczynki 0,17±0,95b 0,00 17,62 0,00 6 4,5 ogółem 0,16±0,77 0,00 17,62 1, ,9 chłopcy 0,15±0,81 0,00 17,62 0, ,2 dziewczynki 0,16±0,72 0,00 11,98 1, ,5 chipsy ziemniaczane ogółem 0,13±0,95 0,00 59,49 0, ,0 chłopcy 0,18±1,23a* 0,00 59,49 0,59 9 5,9 dziewczynki 0,083±0,44b 0,00 11,72 0,46 8 6,1 ogółem 0,11±0,55 0,00 20,11 0, ,0 chłopcy 0,13±0,63a* 0,00 20,11 0, ,4 dziewczynki 0,089±0,45b 0,00 17,93 0, ,5 chrupki kukurydziane ogółem 0,022±0,11 0,00 1,37 0, ,8 chłopcy 0,024±0,13a* 0,00 1,37 0, ,2 dziewczynki 0,020±0,09b 0,00 0,79 0, ,3 ogółem 0,008±0,04 0,00 0,53 0, ,0 chłopcy 0,005±0,03a* 0,00 0,26 0, ,4 dziewczynki 0,011±0,05b 0,00 0,536 0, ,7 Paluszki ogółem 0,048±0,22 0,00 5,55 0, ,6 chłopcy 0,060±0,26a* 0,00 5,55 0, ,5 dziewczynki 0,033±0,17b 0,00 4,20 0, ,3 ogółem 0,016±0,09 0,00 2,49 0, ,3 chłopcy 0,014±0,08a* 0,00 2,34 0, ,2 dziewczynki 0,017±0,09b 0,00 2,49 0, ,3 Ciasteczka ogółem 0,11±0,29 0,00 9,09 0, ,5 chłopcy 0,12±0,34a* 0,00 9,09 0, ,3 dziewczynki 0,10±0,23b 0,00 4,09 0, ,5 ogółem 0,053±0,18 0,00 7,62 0, ,9 chłopcy 0,056±0,20a* 0,00 7,62 0, ,8 dziewczynki 0,051±0,15b 0,00 4,02 0, ,0 * różnica istotna statystycznie w obrębie grupy (p < 0,0005) niu do dziewcząt w tym wieku. Dziewczęta pobierały istotnie (p<0,0005) więcej niż chłopcy akryloamidu z chrupkami kukurydzianymi i paluszkami (tab. II). Narażenie na akryloamid z produktów fast food i przekąsek w grupie dzieci 1-6 wynosiło przeciętnie 0,47 μg/kg m.c./dzień i było o 0,13 μg/kg m.c./dzień wyższe w porównaniu z grupą 7-18 (tab. III). Wyższe narażenie na akryloamid w grupie badanych dzieci w wieku 1-6 wynikało z niższej masy ciała, co skutkowało większym pobraniem na kg m.c./dzień przede wszystkim z frytek, chipsów i ciasteczek. Warto podkreślić, że dla niewielkich grup (95 percentyl) stwierdzane narażenie na badany związek było ponad pięciokrotnie wyższe. W obydwu badanych grupach wiekowych narażenie na akryloamid było istotnie (p<0,05) wyższe w grupie chłopców w porównaniu z dziewczętami. Naj

4 616 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(3): Tabela III. Narażenie na akryloamid z produktów fasf food i przekąskowych oraz całodziennej diety [μg/kg m.c./dzień] Grupa wiekowa Płeć podukty fast food i przekąski całodzienna dieta 1 x±sd zakres P95 x±sd zakres P ogółem 0,47±1,34 0,00 59,49 2,51 0,75±1,38 0,00 60,29 2,88 chłopcy 0,53±1,51a* 0,00 59,49 2,77 0,82±1,56a* 0,00 60,29 3,12 dziewczynki 0,41±1,11b 0,00 17,62 2,17 0,68±1,15b 0,00 17,62 2,51 ogółem 0,34±0,96 0,00 20,88 2,15 0,62±0,98 0,00 20,97 2,45 chłopcy 0,36±1,05a* 0,00 20,88 2,24 0,67±1,06a* 0,00 20,97 2,54 dziewczynki 0,33±0,87b 0,00 18,27 2,07 0,58±0,89b 0,00 18,57 2,35 * różnica istotna statystycznie w obrębie grupy (p < 0,05) 1 źródło: [21] wyższe narażenie stwierdzono w grupie chłopców 1-6 (0,53 μg/kg m.c/dzień), co było związane przede wszystkim z istotnie (p<0,001) wyższym spożyciem chipsów, frytek, ciasteczek i paluszków (Mojska i wsp. dane niepublikowane). Porównując narażenie na akryloamid z produktów fast food i przekąsek z narażeniem z całodziennej diety (tab. III) należy podkreślić, że spożywanie tych produktów jest istotnym czynnikiem zwiększającym narażenie na badany związek w grupie dzieci y. Oszacowane przez nas narażenie na akryloamid z całodziennej diety [21] wynoszące 0,75 μg/kg m.c./dzień (1-6 ) i 0,62 μg/kg m.c./dzień (7-18 ) było niższe niż stwierdzone przez Koningsa i wsp. [22] w Holandii w identycznych grupach wiekowych. Narażenie dzieci w Holandii w wieku 1-6 wynosiło 1,04 μg/kg m.c./dzień, a w wieku ,71 μg/kg m.c./dzień. Nieco niższe pobranie akryloamidu na kg m.c./dzień w porównaniu do naszych wyników uzyskali Dybing i Sanner [23] w Norwegii i Matthys i wsp. [20] w Belgii. Dzienne pobranie badanego związku wśród dzieci norweskich w wieku 13 wynosiło 0,52 μg/kg m.c./dzień dla chłopców i 0,49 μg/kg m.c./dzień dla dziewcząt. W Belgii dzieci w wieku pobierały przeciętnie 0,51 μg/kg m.c./dzień. W Niemczech w grupie dzieci y w wieku 7-19 narażenie na akryloamid było jeszcze niższe i wynosiło 0,30 μg/kg m.c./dzień [24], a w Brazylii wynosiło jedynie 0,14 μg/kg m.c./dzień u dzieci w wieku i 0,09 μg/kg m.c./dzień w grupie wiekowej [19]. Porównując oszacowane narażenie na akryloamid z żywności w różnych krajach pamiętać należy o tym, że w badaniach autorzy stosowali różne metody zbierania danych na temat sposobu żywienia, akryloamid w żywności był oznaczany metodami o różnej granicy wykrywalności, a do oceny wykorzystywano zawartość akryloamidu w odmiennej liczbie i rodzajach produktów. Wszystkie te czynniki mają bez wątpienia wpływ na uzyskiwane wyniki. Na rycinie 1 przedstawiono udział procentowy grup produktów w dostarczaniu akryloamidu z całodzienną dietą. Produkty fast food i przekąski wnosiły 62,5% akryloamidu pobieranego z całodzienną dietą w grupie dzieci w wieku 1-6 i 55,9% w grupie Najwyższy procentowy udział produktów fast food i przekąsek w dostarczaniu akryloamidu z dietą stwierdziliśmy w grupie chłopców 1 6 (65,1%). Wśród tych produktów, głównym źródłem akryloamidu były frytki smażone, dostarczające w zależności od płci i wieku od 18,3 do 27,6% akryloamidu oraz chipsy ziemniaczane, które dostarczały od 12,2 do 22,0% badanego związku pobieranego w ciągu dnia (ryc. 1) dziewczęta chłopcy ogółem dziewczynki chłopcy ogółem 22,4 18,3 25,8 25,0 21,3 27,6 1,9 15,3 8,8 5,0 0,7 19,4 2,1 8,4 5,4 1,3 17,7 2,6 8,5 5,2 12,2 4,9 14,7 7,8 22,0 7,3 14,6 8,3 17,3 6,4 14,7 8,1 Ryc. 1. Udział procentowy poszczególnych grup produktów spożywczych w dostarczaniu akryloamidu z dietą 37,9 40,3 38,1 32,5 26,6 29, % frytki smażone chipsy ziemniaczane paluszki ciasteczka chrupki kukurydziane płatki kukurydziane pieczywo kawa Uzyskane przez nas wyniki są nieco niższe niż stwierdzano w innych krajach. Konings i wsp. [22] oszacowali, że w grupie dzieci 1-6 produkty fast food i przekąski dostarczały 90% pobranego z dietą akryloamidu, w tym 58% dostarczały frytki i chipsy ziemniaczane. W grupie ci sami autorzy stwierdzili, że badane produkty dostarczały 88% akryloamidu pobieranego z dietą, w tym chipsy i frytki dostarczały aż 69% akryloamidu. Nieco niższe ilości stwierdzono w Niemczech [24] i Belgii [20]. W badaniach Hilbig i wsp. [24] oszacowano, że w grupie młodzieży chipsy i frytki dostarczały 45% akryloamidu pobieranego z dietą, a produkty przekąskowe 36%. Według Matthys i wsp. [20] w grupie belgijskich nastoków frytki i chipsy dostarczały 51% akryloamidu, a 17% produkty przekąskowe. Uzyskane wyniki wskazują, że produkty fast food i przekąski są istotnym źródłem akryloamidu w diecie dzieci y. Nadmierne spożycie tych produktów może nieść ze sobą ryzyko odległych skutków zdrowotnych. 0,6 1,3 0,8

5 Mojska H, Gielecińska I. Ocena narażenia dzieci y na akryloamid obecny w produktach fast food i przekąskach 617 Piśmiennictwo / References 1. Hagmar L, Tornqvist M, Nordander C, et al. Health effects of occupational exposure to acrylamide using hemoglobin adducts as biomarkers of internal dose. Scand J Work Environ Health 2001, 27: He FS, Zhang SL, Wang HL, et al. Neurological and electroneuromyographic assessment of the adverse effects of acrylamide on occupationally exposed workers. Scand J Work Environ Health 1989, 15: Johnson KA, Gorzinski SJ, Bodnar KM, et al. Chronic toxicity and onccogenicity study on acrylamide incorporated in the drinking water of Fischer 344 rats. Toxicol Appl Pharmacol 1986, 85: Bull RJ, Robinson M, Laurie RD, et al. Carcinogenic effects of acrylamide in Sencar and A/J mice. Cancer Res 1984, 44: International Agency for Research on Cancer: Some Industrial Chemicals. International Agency for Research on Cancer: Lyon, France Databases/index.php 6. SNFA. Swedish National Food Administration. Information about acrylamide in food. asp 7. Results on the monitoring of acrylamide levels in food. EFSA Scientific Report 2009, 285: Erdreich LS, Friedman MA. Epidemiologic evidence for assessing the carcinogenicity of acrylamide. Regul Toxicol Pharmacol 2004, 39: Mucci LA, Dickman PW, Steineck G, et al. Dietary acrylamide and cancer of the large bowel, kidney and bladder: absence of an association in a popuion-based study in Sweden. Br J Cancer 2003, 88: Mucci LA, Lindblad P, Steineck G, et al. Dietary acrylamide and risk of renal cell cancer. Int J Cancel 2004, 109: Pelucchi C, Franceschi S, Levi F, et al. Fried potatoes and human cancer. Int J Cancer 2003, 105: Hogervorst JG, Schouten LJ, Konings EJ, et al. A prospective study of dietary acrylamide intake and the risk of endometrial ovarian and breast cancer. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev 2007, 16: Hogervorst JG, Schouten LJ, Konings EJ, et al. Dietary acrylamide intake and the risk of renal cell, bladder, and prostate cancer. Amer J Clin Nutr 2008, 87, 5: Olesen PT, Olsen A, Frandsen H, et al. Acrylamide exposure and incidence of breast cancer among postmenopausal women in the Danish Diet. Cancer and Health study. Int J Cancer 2008, 122: Acrylamide. Guidelines for drinking water quality. vol. 2: Health criteria and other supporting information. International Programme on Chemical Safety.WHO, Geneva Risk assessment of acrylamide intake from foods with special emphasis on cancer risk. Report from Scientific Committee of the Norwegian Food Control Authority, Oslo, 6 June WHO, chem/en/acrylamide_full.pdf 18. Mojska H, Gielecińska I, Ołtarzewski M i wsp. Akryloamid w żywności ocena narażenia populacji polskiej. Bromat Chem Toksykol 2009, 42, 3: Arisseto AP, de Figueiredo Toledo MC, Govaert Y, et al. Contribution of selected foods to acrylamide intake by a popuion of Brazilian adolescents. LWT Food Sci Technol 2009, 42: Matthys C, Bilau M, Govaert Y, et al. Risk assessment of dietary acrylamide intake in Flemish adolescents. Food Chem Toxicol 2005, 43: Mojska H, Gielecińska I, Szponar L, et al. Estimation of the dietary acrylamide exposure of the Polish popuion. Food Chem Toxicol (w druku). 22. Konings EJM, Baars AJ, van Klaveren JD, et al. Acrylamide exposure from foods of the Dutch popuion and an assessment of the consequent risk. Food Chem Toxicol 2003, 41: Dybing E, Sanner T. Forum. Risk Assessment of Acrylamide in Foods. Toxicol Sci 2003, 75: Hilbig A, Freidank N, Kersting M, et al. Estimation of the dietary intake of acrylamide by German infants, children and adolescents as calcued from dietary records and available data on acrylamide levels in food groups. Int J Hyg Environ Health 2004, 207: