POLSKA KRAJOWY RAPORT SPOŁECZNY 2012

Transkrypt

1 POLSKA KRAJOWY RAPORT SPOŁECZNY

2 Spis treści Wprowadzenie Ocena realizacji głównych celów społecznej otwartej metody koordynacji Zmniejszenie ubóstwa i wykluczenia społecznego Adekwatność świadczeń oraz stabilność systemów emerytalnych... 4 Stabilność finansowa systemu... 4 Adekwatność świadczeń... 5 Emerytury rolników (KRUS)... 6 Dostosowanie systemu do wyzwań demograficznych Dostępność wysokiej jakości opieki zdrowotnej i długoterminowej oraz stabilność systemów świadczenia takiej opieki... 7 Dostępność świadczeń... 7 Jakość świadczeń... 9 Finansowa stabilność systemu świadczeń

3 Wprowadzenie Rada EPSCO z 17 czerwca 2011r. poparła opinię Komitetu Ochrony Socjalnej (SPC) z 23 maja 2011r. o Wzmocnieniu Otwartej Metody Koordynacji w polityce społecznej w kontekście Strategii Europa 2020 [10405/11]. Rada EPSCO podkreśliła tym samym znaczenie regularnego corocznego raportowania przez państwa członkowskie na temat ich strategii i osiągniętego postępu w dziedzinie ochrony socjalnej i włączenia społecznego. Pierwszy raz sprawozdania mają być przedłożone w 2012 r., w formie Krajowego Raportu Społecznego (KRS). Celem KRS jest uzupełnienie Krajowego Programu Reform (KPR), o trzy dziedziny będące przedmiotem otwartej metody koordynacji w sferze polityki społecznej: włączenie społeczne, emerytury, ochrona zdrowia i opieka długoterminowa. W ten sposób oba dokumenty (KPR i KRS) przyczynią się do lepszego odzwierciedlenia społecznego wymiary Strategii Europa KRS jest przedkładany przewodniczącemu Komitetu Ochrony Socjalnej (SPC) oraz dyrektorowi generalnemu DG EMPL w Komisji Europejskiej. 1. Ocena realizacji głównych celów społecznej otwartej metody koordynacji W najbliższych latach, podobnie jak w roku 2011, sytuacja gospodarcza i społeczna Polski kształtowała się będzie po wpływem koniunktury w UE, tempa i struktury realizowanej w kraju konsolidacji fiskalnej oraz tendencji demograficznych, w szczególności ubytku ludności w wieku produkcyjnym oraz zmian w aktywności zawodowej Polaków. Podjęte przez rząd działania polegające na znacznym zmniejszeniu dostępności wcześniejszych emerytur oraz podniesieniu wieku emerytalnego, powinny (przy założeniu wzrostu aktywności zawodowej) zredukować negatywne skutki zmiany demograficznej dla rynku pracy. Oczekuje się nawet pewnego wzrostu podaży pracy do roku Dlatego w 2015r. wskaźnik bezrobocia powinien spaść do 10,0 % (z 12,4% w czerwcu 2012r.) i to w warunkach wzrostu aktywności zawodowej. W 2011r. zanotowano pierwszy w ostatnich latach spadek spożycia publicznego. Było to wynikiem konsolidacji fiskalnej sektora instytucji rządowych i samorządowych. W kolejnych latach spożycie publiczne będzie uwarunkowane konsolidacją finansów publicznych przedstawioną w Programie Konwergencji. Po spadku o 1,3% w 2011r., spożycie publiczne w latach będzie rosło mniej więcej o połowę wolniej od spodziewanego wzrostu PKB. Rząd podejmuje działania zmierzające do zapewnienia stabilności finansowej systemu emerytalnego oraz adekwatności świadczeń emerytalnych. Polegają one na reformowaniu systemu emerytalnego oraz wzmacnianiu systemów aktywizacji zawodowej, w tym wsparcia zatrudnienia młodzieży i osób starszych w ramach polityki rynku pracy. Poprzez zwiększenie podaży pracy, reforma emerytalna przyczyni się do podniesienia długookresowego PKB. Wzrost PKB, wzrost funduszu wynagrodzeń i wydłużenie aktywności zawodowej w ciągu życia będą czynnikami zwiększającymi kapitał emerytalny, tj. wysokość przyszłych emerytur. 3

4 Rząd podejmuje też działania ułatwiające dostęp do zawodów regulowanych, starając się w ten sposób ułatwiać wejście na rynek pracy osobom młodym oraz wspierać mobilność zawodową osób już pracujących. Prowadzone są też działania programowe oraz przygotowania organizacyjne zmierzające do podniesienia dostępności oraz jakości opieki geriatrycznej i długoterminowej. W kontekście starzenia się społeczeństw oraz podnoszenia wieku emerytalnego i działań zmierzających do dłuższego pozostawania na rynku pracy, kluczowe staje się nie tylko wydłużanie średniej oczekiwanej długości życia, ale również zapewnienie większej liczby lat przeżytych w zdrowiu, a więc i dłuższej aktywności zawodowej. W przypadku Polski liczba lat przeżytych w zdrowiu zmniejsza się, co może stanowić poważne zagrożenie w realizacji działań zmierzających do dłuższego pozostawania na rynku pracy. Z tego powodu konieczne wydaje się podkreślenie wagi zapewnienia odpowiedniego poziomu infrastruktury ochrony zdrowia, odpowiedniej liczby kompetentnej kadry medycznej oraz prowadzenia działań mających na celu poprawę stanu zdrowia społeczeństwa jako priorytetów rozwojowych. 2. Zmniejszenie ubóstwa i wykluczenia społecznego Celem Polski jest obniżenie o 1,5 mln liczby osób zagrożonych ubóstwem i/lub deprywacją materialną i/lub żyjących w gospodarstwach domowych bez osób pracujących lub o niskiej intensywności pracy. Stan realizacji przyjętego celu krajowego przedstawia polski Krajowy Plan Refom Opisano w nim zadania w obszarze Aktywność zawodowa dla wzrostu sprzyjającego włączeniu społecznemu, zrealizowane w 2011r. oraz planowane do realizacji w latach , w podobszarach nowoczesny rynek pracy oraz przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. 3. Adekwatność świadczeń oraz stabilność systemów emerytalnych Stabilność finansowa systemu Dla zapewnienia stabilności finansów publicznych, a tym samym stabilności powszechnego, obowiązkowego systemu emerytalnego, którego częścią jest II filar kapitałowy otwarte fundusze emerytalne (OFE), w 2011r. wprowadzono zmiany w wysokości składki kierowanej do OFE. Od 1 maja 2011r. OFE otrzymują 2,3% podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie emerytalne, zamiast 7,3%, jak to było wcześniej. Pozostałe 5% umieszczane jest w ZUS na specjalnym indywidualnym subkoncie. Środki te są waloryzowane o wskaźnik wzrostu gospodarczego z ostatnich 5 lat i inflacji. Proporcje pomiędzy środkami przekazywanymi na subkonta w ZUS a środkami przekazywanymi do OFE będą się zmieniać w następnych 4

5 latach, aż do 2017r., kiedy osiągną odpowiednio 3,8% i 3,5%. Kapitał zgromadzony na subkoncie w ZUS będzie mógł być dziedziczony. 1 Przyjęte zmiany wprowadzają nowy sposób finansowania emerytur kapitałowych (II filar), które łącznie pochodzić będą ze środków zgromadzonych przez ubezpieczonych na ich kontach w OFE oraz ze środków zewidencjonowanych na indywidualnym subkoncie w ZUS. Te ostatnie finansowane są z przychodów Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, które, oprócz składek, obejmują również dotacje z budżetu państwa. Ponadto, stopniowo podwyższane będą limity inwestycyjne OFE. Dotychczasowy limit 40% inwestycji aktywów w akcje podniesiony zostanie stopniowo do 62% w 2020 r. (docelowo do 90 %. w 2034 r.) 2 Wprowadzono również zachętę dla dodatkowego, dobrowolnego oszczędzania na emeryturę w III filarze. Obok istniejących Pracowniczych Programów Emerytalnych (PPE) oraz Indywidualnych Kont Emerytalnych (IKE), od 1 stycznia 2012 r. możliwe jest zakładanie Indywidualnych Kont Zabezpieczenia Emerytalnego (IKZE). Można je zakładać w: bankach (w formie rachunku oszczędnościowego), funduszach inwestycyjnych, instytucjach prowadzących działalność maklerską, zakładach ubezpieczeń oraz w dobrowolnych funduszach emerytalnych. Po ukończeniu 65 lat właściciel IKZE będzie mógł zgromadzone środki wypłacić odpowiednio: jako dożywotnią emeryturę, w ratach w okresie minimum 10 lat lub też jednorazowo. Właściciele IKZE korzystają ze specjalnej ulgi w podatku dochodowym od osób fizycznych. Adekwatność świadczeń Rząd podjął w 2012r. działania na rzecz stopniowego podnoszenia oraz wyrównywania wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn. Służyć ma to zapewnieniu adekwatności świadczeń emerytalnych oraz długookresowemu równoważeniu finansów publicznych. W tym kierunku szły zalecenia Rocznego Sprawozdania Gospodarczego 2012 (Annual Growth Survey 2012) Komisji oraz Zalecenie Rady dla Polski z 12 lipca 2011r. (2011/C 217/02). W maju 2012r. przyjęto ustawę przewidującą 3 : stopniowe podwyższanie wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn do jednakowego poziomu 67 lat, ujednolicenie stażu ubezpieczeniowego uprawniającego do najniższej emerytury dla mężczyzn i kobiet, dostosowanie do podwyższonego wieku emerytalnego zasad uwzględniania tzw. stażu hipotetycznego w wysokości renty z tytułu niezdolności do pracy, zmniejszenie podstawy obliczenia emerytury o kwotę stanowiącą sumę wcześniej pobieranych emerytur (w wysokości brutto) przyznanych przed osiągnięciem wieku emerytalnego. 4 1 Ustawa z 25 marca 2011 o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 75, poz. 398). 2 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 26 kwietnia 2011 r. w sprawie określenia maksymalnej części aktywów otwartego funduszu emerytalnego, jaka może zostać ulokowana w poszczególnych kategoriach lokat (Dz.U. Nr 90, poz.516) 3 Ustawa z 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2012, Nr 107, poz. 637). 4 Dopuszczalne będzie przechodzenie na tzw. emerytury częściowe, przez kobiety w wieku 62 lat (mające 35 lat okresów składkowych) oraz przez mężczyzn w wieku 65 lat (mających 40 lat okresów składkowych), wysokości 5

6 Obecnie wiek ten wynosi 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. Ustawa przewiduje podnoszenie wieku emerytalnego od 1 stycznia 2013r. o 1 miesiąc co cztery miesiące. Wydłużenie wieku emerytalnego do 67 lat zostanie osiągnięte dla mężczyzn w 2020 r., a dla kobiet w 2040 r. Nowe regulacje obejmą kobiety urodzone po 31 grudnia 1952 r. oraz mężczyzn urodzonych po 31 grudnia 1947 r. Proponowany sposób podniesienia wieku emerytalnego nie wiąże go bezpośrednio ze średnim dalszym trwaniem życia, W rezultacie podjętych działań osiągnięto jednak podobny efekt. W 2010 r. średnie dalsze trwanie życia po osiągnięciu wieku emerytalnego wynosiło 23,47 roku dla kobiet oraz 15,06 roku dla mężczyzn. Po wyrównaniu wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn, średnie oczekiwane dalsze trwanie życia, wykorzystywane przy ustalaniu emerytury wyniesie 17,64 roku. Należy podkreślić, że w polskim systemie emerytalnym wydłużenie średniej długości życia uwzględnione jest już w formule emerytalnej. Uzależnia ona wysokość świadczenia emerytalnego wprost proporcjonalnie od wysokości odprowadzonych przez ubezpieczonego składek emerytalnych i odwrotnie proporcjonalnie do średniego dalszego trwania życia. Ubezpieczeni są więc finansowo motywowani do wydłużenia aktywności zawodowej. W efekcie podwyższenia wieku emerytalnego do 67 lat należy oczekiwać znacznego wzrostu poziomu świadczeń emerytalnych wypłacanych w przyszłości z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W przypadku osób zarabiających na przeciętnym poziomie i których staż pracy wzrósłby z 40 do 47 lat - w przypadku kobiet oraz z 45 lat do 47 lat - w przypadku mężczyzn, emerytura wzrosłaby: dla kobiety o 72,4% oraz dla mężczyzny o 20,4%. Ważną zmianą będzie również planowane rozwiązanie, w myśl którego budżet państwa będzie opłacał składki na ubezpieczenie emerytalne za czas korzystania z urlopu wychowawczego również przez osoby prowadzące działalność gospodarczą, które ją zawieszą na czas tego urlopu (dotychczas składki emerytalne w czasie urlopu wychowawczego opłacane były z budżetu tylko za osoby zatrudnione na umowę o pracę). W ten sposób kolejne grupy ubezpieczonych nie będą narażone na negatywne skutki obniżenia przyszłych emerytur, w wyniku podjęcia decyzji prokreacyjnych. Emerytury rolników (KRUS) Przyjęta 11 maja 2012 r. ustawa o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw, podnosząca i zrównująca wiek emerytalny kobiet i mężczyzn dotyczy również osób ubezpieczonych w KRUS. 5 Podwyższenie wieku emerytalnego rolnikom będzie miało minimalny wpływ na wzrost ich przyszłych świadczeń emerytalnych. W systemie ubezpieczenia społecznego rolników emerytura oparta jest bowiem na zdefiniowanym świadczeniu, a nie zdefiniowanej składce, jak ma to miejsce w powszechnym systemie emerytalnym. Wyżej wymieniona ustawa wprowadza nowe świadczenie - częściową emeryturę również w systemie ubezpieczenia rolników, dla osób będących w wieku przedemerytalnym (dla kobiet po ukończeniu 62 lat, a dla mężczyzn po ukończeniu 65 lat) w wysokości równej 50% 50% wypracowanej emerytury. Pobieranie emerytury częściowej zostanie sfinansowane z uzbieranego kapitału; obniży zatem odpowiednio emeryturę docelową. 5 Ustawa z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291, z późn. zm). 6

7 normalnej emerytury rolniczej. Częściowa emerytura rolnicza będzie wypłacana do osiągnięcia wieku emerytalnego, a jej wypłata nie będzie związana z warunkiem zaprzestania prowadzenia działalności rolniczej (np. - przekazaniem gospodarstwa rolnego), ani też nie będzie wpływać na obniżenie świadczenia emerytalnego rolniczego po osiągnięciu wieku emerytalnego. Z emerytury częściowej będą mogły korzystać osoby z odpowiednim stażem ubezpieczenia w KRUS: kobiety 35 lat, mężczyźni 40 lat (do przyznania prawa do emerytury rolniczej w związku z osiągnięciem wieku emerytalnego wymagane jest jedynie 25 lat stażu). Ponadto zachowano rolnikom prawo do przechodzenia na wcześniejszą emeryturę rolniczą na dotychczasowych zasadach do końca 2017 r. Aktualnie trwają prace legislacyjne nad rządowym projektem ustawy o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych wprowadzającym elementy polityki prorodzinnej do systemu ubezpieczeń społecznych oraz ubezpieczenia społecznego rolników. Okres opieki nad dzieckiem w wieku do 4 lat (przez 3 lata), a jeżeli jest to dziecko niepełnosprawne do 18 roku życia (przez 6 lat) będzie okresem ubezpieczeniowym. Składkę na ubezpieczenie emerytalno-rentowe w wysokości podstawowej rolnikom i ich domownikom sprawującym osobistą opiekę nad ww. dziećmi opłacać będzie KRUS z dotacji budżetowej. W tym czasie za te osoby będzie także opłacana przez KRUS z dotacji budżetowej składka na ubezpieczenie zdrowotne. Reformę systemu ubezpieczenia społecznego rolników premier zapowiedział w sejmowym exposé z 18 listopada 2011 r., prezentującym zamierzenia rządu. Jej przeprowadzenie uwarunkowane jest stworzeniem systemu opodatkowania działalności rolniczej. Prace w tym zakresie zostały już podjęte. Dostosowanie systemu do wyzwań demograficznych Decyzja o podniesieniu i wyrównaniu wieku emerytalne antycypuje zmiany demograficzne, z jakimi zmierzyć musi się polskie społeczeństwo. Oczekuje się, że wprowadzone zmiany pozwolą na uzyskanie w 2060 r. wskaźnika zatrudnienia 61,5% osób w wieku 15-74, tj. podobnego do obecnego (60,2% w 2011r.), mimo zmiany struktury wieku społeczeństwa. Spadek liczby osób w wieku produkcyjnym będzie jednak na tyle znaczący, że w przyszłości niezbędne będą aktywne działania zmierzające do złagodzenia skutków tego zjawiska (np. polityka rynku pracy). 4. Dostępność wysokiej jakości opieki zdrowotnej i długoterminowej oraz stabilność systemów świadczenia takiej opieki Dostępność świadczeń Powszechne ubezpieczenie medyczne obejmuje 98% legalnych rezydentów z prawem do pracy (2007). Osoby nie objęte obowiązkiem ubezpieczenia zdrowotnego, mogą się ubezpieczyć w systemie powszechnym dobrowolnie. Osoby nieubezpieczone pozostające 7

8 w trudniej sytuacji materialnej, mogą czasowo korzystać bezpłatnie ze świadczeń medycznych finansowanych ze środków publicznych. Bezpłatny dostęp do świadczeń medycznych finansowanych ze środków publicznych przysługuje też: wszystkim dzieciom, poniżej 18 roku życia, nie objętym powszechnym ubezpieczeniem zdrowotnym, wszystkim nieubezpieczonym kobietom w okresie ciąży, porodu i połogu, osobom leczonym w związku z uzależnieniem od narkotyków lub alkoholu, osobom chorym na określone choroby psychiczne oraz choroby zakaźne. System opieki zdrowotnej opiera się na zasadzie równości dostępu do świadczeń finansowanych ze środków publicznych. Rzeczywista dostępność świadczeń reglamentowana jest poprzez wymóg kierowania do leczenia specjalistycznego przez tzw. lekarzy pierwszego kontaktu oraz przez system kolejek oczekujących. System kolejek oczekujących służy równemu dostępowi do świadczeń. Kolejność w udzielaniu świadczeń zależy od czasu zgłoszenia się do lekarza i wpisania pacjenta na listę oczekujących oraz od wskazań medycznych. Na podstawie oceny stanu zdrowia pacjent zaliczany jest do przypadków pilnych lub stabilnych. W pierwszej kolejności świadczenia kierowane są do przypadków pilnych. Czas oczekiwania na większość procedur medycznych nie jest zbyt długi, zaś w przypadkach pilnych świadczenia udzielane są najczęściej niezwłocznie. W przypadku niektórych procedur czas oczekiwania może być jednak znaczny. Np. rzeczywisty czas oczekiwania na procedury wysokospecjalistyczne wynosił w dniach i w podziale na przypadki pilne i stabilne (stan na 31 grudnia 2011) w odniesieniu do: Endoprotezoplastyki stawu biodrowego 215 i 388; Endoprotezoplastyki stawu kolanowego 281 i 450; Angioplastyki 18 i Średni czas oczekiwania na świadczenia pielęgnacyjne i opiekuńcze w ramach opieki długoterminowej w dniach i w podziale na przypadki pilne i stabilne w 2011 wynosił: Zespół długoterminowej opieki domowej 0 i 0; Pielęgniarska opieka długoterminowa 0 i 0; Zakład/oddział pielęgnacyjno-opiekuńczy 0 i 60; Zakład/oddział opiekuńczo-leczniczy 0 i Wybrano procedury i formy opieki, z których korzystają szczególnie osoby starsze. Na dostępność leczenia wpływ mogą mieć koszty ponoszone przez samych pacjentów (np. koszty niektórych leków w leczeniu ambulatoryjnym). Mogą one przerastać możliwości finansowe pacjenta, powodując rezygnację z wykupu potrzebnych leków. Mimo podejmowanych dotychczas działań, rozwiązania dotyczące kolejek oczekujących, zarządzania czasem oczekiwania oraz zabezpieczających przed zbyt wysokimi ryzykami finansowymi na razie nie działają w sposób zadowalający, dlatego konieczne są dalsze prace mające na celu poprawę sytuacji w tym zakresie. 8 6 Informacja prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia z 15/03/2012, zn. NFZ/CF/DSS/2012/073/0008/W/07277/JGP, Średni rzeczywisty czas oczekiwania na procedury wysokospecjalistyczne w podziale na kategorie medyczne, zał 1, tab Informacja prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia z 15/03/2012, zn. NFZ/CF/DSS/2012/073/0008/W/07277/JGP, Średni czas oczekiwania do komórek organizacyjnych udzielających świadczeń w ramach rodzaju świadczenia pielęgnacyjne i opiekuńcze w ramach opieki długoterminowej w podziale na kategorie medyczne, zał 1, tab. 1D. 8 Organizacja i zasady funkcjonowania powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego w Polsce, Ministerstwo Zdrowia, Warszawa: marzec 2012, s. 8. 8

9 Jeśli chodzi o subiektywną ocenę dostępności opieki medycznej, według ogólnej oceny 62% pacjentów, jakość opieki nie zmieniła się w 2010 r., według 21% pogorszyła, według 5% poprawiła. Opinia nt. dostępności opieki lekarskiej w domu rozkłada się symetrycznie; po 34% respondentów uważało, że dostęp do tej formy opieki jest raczej trudny bądź raczej łatwy, zaś według 16% jest on bardzo łatwy, choć niemal tyle samo uważało, że jest bardzo trudny. Podobne stanowiska prezentowali respondenci odnośnie dostępu do opieki pielęgniarskiej w domu. Według opinii 95% pacjentów, na wizytę u lekarza podstawowej opieki zdrowotnej trzeba było czekać nie dłużej niż tydzień. Według ponad 16% pacjentów, na wizytę u lekarza specjalisty oczekuje się 3-6 mies. 9 Kwestię dostępności świadczeń medycznych w Polsce analizują dwa opracowania przygotowane w latach w ramach współpracy Ministerstwa Zdrowia ze Światową Organizacją Zdrowia (WHO): Social inequalities in health in Poland ( Społeczne nierówności w w zdrowiu w Polsce ) 10 oraz Analysis of health and socio-economic characteristics of district level populations in Poland ( Analiza oraz społeczno-ekonomiczne cechy ludności powiatów w Polsce ). 11 W ramach Norweskiego Mechanizmu Finansowego i Mechanizmu Finansowego EOG przygotowane zostały Programy Operacyjne: Ograniczanie społecznych nierówności w zdrowiu oraz Poprawa i lepsze dostosowanie ochrony zdrowia do trendów demograficzno-epidemiologicznych, uwzględniające m.in. kwestię lepszego dostosowania opieki zdrowotnej do potrzeb szybko rosnącej populacji osób przewlekle chorych i niesamodzielnych oraz osób starszych. Jakość świadczeń Jakość opieki zdrowotnej i bezpieczeństwo pacjenta gwarantują w Polsce (a) normy obligatoryjne, którymi są m.in. przepisy rejestracyjne, normy prawa budowlanego, wymagania techniczno-sanitarne dla prowadzenia określonych typów podmiotów leczniczych i praktyk medycznych, oraz (b) wymogi obligatoryjne dla świadczeniobiorców stawiane przez Ministra Zdrowia i płatnika dotyczące organizacji opieki, ilości i kwalifikacji personelu medycznego, wyposażenia w sprzęt i aparaturę medyczną. Jednostki udzielające świadczeń o wysokiej jakości mogą ubiegać się o uzyskanie akredytacji Ministra Zdrowia. Ponadto istnieją w Polsce wytyczne i standardy w niektórych dziedzinach, np. w zakresie opieki okołoporodowej, anestezjologii i intensywnej terapii, jak również inne wytyczne i standardy tworzone przez towarzystwa naukowe. Profilaktyka zdrowotna obejmuje : propagowanie zachowań prozdrowotnych, w szczególności poprzez zachęcanie do indywidualnej odpowiedzialności za własne zdrowie; wczesną, wielospecjalistyczną i kompleksową opiekę nad dzieckiem zagrożonym niepełnosprawnością lub niepełnosprawnym; profilaktyczne badania lekarskie w celu wczesnego rozpoznania chorób, ze szczególnym uwzględnieniem chorób układu krążenia oraz chorób nowotworowych, w tym w ramach Narodowego Programu Wyrównywania Dostępności do Profilaktyki i Leczenia Chorób 9 Zdrowie i ochrona zdrowia w 2010 r. Health and health care in 2010, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012, s Opracowanie to będzie wkrótce opublikowane. 11 Opracowanie jest wykorzystywane m.in. do przygotowania średniookresowych strategii uwzględniających tematykę zdrowotną 9

10 Układu Sercowo-Naczyniowego na lata POLKARD oraz Narodowego Programu Zwalczania Chorób Nowotworowych działania w ramach Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego prowadzenie badań profilaktycznych obejmujących kobiety w ciąży, w tym badań prenatalnych zalecanych w grupach ryzyka i u kobiet powyżej 35 roku życia oraz profilaktyki stomatologicznej; promocję zdrowia i profilaktykę, w tym profilaktykę stomatologiczną obejmującą dzieci i młodzież do ukończenia 19. roku życia; profilaktyczną opiekę zdrowotną nad dziećmi i młodzieżą w środowisku nauczania i wychowania; wykonywanie szczepień ochronnych; wykonywanie badań z zakresu medycyny sportowej obejmujących dzieci i młodzież do ukończenia 21. roku życia uprawiających sport amatorski oraz zawodników pomiędzy 21. a 23. rokiem życia. 12 badania bilansowe ; badania medycyny pracy; wzbogacanie żywności. Opieka geriatryczna. Działający od lipca 2007 przy Ministrze Zdrowia Zespół ekspertów ds. gerontologii przygotował projekt regulacji o nowoczesnych formach opieki zdrowotnej dla osób starszych oraz o standardach kompleksowej opieki geriatrycznej. W wyniku jego prac przygotowana została Całościowa Ocena Geriatryczna (COG) jako procedura medyczna. COG jest wielowymiarową i standaryzowaną oceną poziomu funkcji życiowych, niezbędną do planowania etapów leczenia i opieki. Pozwala porządkować diagnozowanie i kwalifikację do określonych procedur medycznych i świadczeń, tym samym umożliwia właściwe dostosowanie leczenia i opieki do stanu pacjenta w wieku podeszłym. Prowadzi do skuteczniejszego leczenia pacjentów: zmniejsza ich umieralność, eliminuje przyjmowanie niepotrzebnych leków, oraz eliminuje zbyteczne świadczenia (głównie liczbę hospitalizacji i przyjęć do stacjonarnych placówek opiekuńczych). Poprawia jakość życia osób starszych bez zwiększania kosztów opieki. Zespół ds. Gerontologii przygotował także Strategię rozwoju systemu opieki geriatrycznej i rozwiązań poprawiających jakość opieki nad osobami starszymi w systemie ochrony zdrowia. Proponuje ona m.in. rozwój edukacji gerontologicznej, stworzenie sieci klinik, oddziałów, poradni geriatrycznych oraz stanowisk konsultantów ds. geriatrii w jednostkach szpitalnych i opieki długoterminowej. Strategia sugeruje priorytetowe traktowanie geriatrii przez okres 10- letni w polityce zdrowotnej oraz preferencyjne kontrakty NFZ z placówkami geriatrycznymi, akredytowanymi w oparciu o standardy geriatryczne. Przygotowano też projekt standardu w opiece geriatrycznej, a także projekt aktu prawnego, regulujący kwestie zastosowania standardów postępowania w dziedzinie geriatrii w zakładach opieki zdrowotnej. W ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki uruchamiany jest projekt pn. Wsparcie systemu kształcenia ustawicznego personelu medycznego w zakresie opieki geriatrycznej. 12 Ustawa o świadczeniach zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. z 2008, Nr 164, poz. 1027, z późn. zm.), art. 27, pkt

11 Opieka długoterminowa, tj. specjalistyczna instytucjonalna opieka nad osobami przewlekle chorymi i niesamodzielnymi, realizowana jest w Polsce w ramach ochrony zdrowia oraz zabezpieczenia społecznego. Opieka długoterminowa w ochronie zdrowia kierowana jest do osób obłożnie i przewlekle chorych niewymagających hospitalizacji, u których występują istotne deficyty w samoopiece i którzy wymagają całodobowej, profesjonalnej, intensywnej opieki i pielęgnacji oraz kontynuacji leczenia. Celem opieki jest także przygotowanie chorego i jego rodziny do samoopieki i samopielęgnacji w warunkach domowych. Opieka długoterminowa obejmuje potrzeby medyczne oraz socjalne. W Polsce istnieją dwa rodzaje zakładów opieki długoterminowej, tj. trwającej powyżej 6 miesięcy: zakłady opiekuńczo-lecznicze oraz pielęgnacyjno-opiekuńcze. Opieka w ww. zakładach sprawowana jest przez zespół terapeutyczny, w skład którego wchodzi lekarz, pielęgniarka, fizjoterapeuta, terapeuta zajęciowy, psycholog i pracownik socjalny. W przypadku złego stanu zdrowia, uniemożliwiającego opiekę nad chorym w domu, istnieje szereg możliwości umieszczenia osoby starszej w placówkach opieki długoterminowej zorganizowanej w ramach opieki zdrowotnej lub systemu pomocy społecznej. Instytucjonalna specjalistyczna opieka długoterminowa zapewnia ciągłość diagnostyki, leczenia, rehabilitacji i edukacji zdrowotnej. W zależności od stanu zdrowia pacjenta udziela się świadczeń w warunkach stacjonarnych lub domowych. 13 W 2010 r. funkcjonowało łącznie 467 zakładów opieki długoterminowej, o 3% (14) więcej niż w 2009 r. oraz 67 hospicjów o 13,6% (8) więcej niż w 2009 r. Dysponowały one łącznie 26,1 tys. łóżek (8% więcej niż w 2009), objęły opieką stacjonarną 68,2 tys. osób (wzrost o 6,1% w por. z 2009 r.). Opieką domową objęto 4,4 tys. osób (podobnie jak w 2009 r.), głównie w hospicjach (2 tys. osób) oraz przez zespoły opieki domowej (2,2 tys. osób) funkcjonujące przy zakładach opieki długoterminowej. 79% pacjentów zakładów opieki długoterminowej stanowiły osoby w wieku powyżej 60 lat, 56% osoby 75 i więcej lat. 14 W 2009 r. usługi długoterminowej opieki pielęgnacyjnej objęły 5,1% ogółu wydatków na ochronę zdrowia. 15 Odpowiadając na rosnący popyt na usługi opiekuńcze, powołano nowy zawód - opiekuna medycznego. 16 We wrześniu 2007 r. rozpoczęto kształcenie w tym zawodzie (w efekcie do 2009 r. wykształcono 1600 opiekunów medycznych). Stanowią oni część medycznego personelu pomocniczego. Rozwój opieki długoterminowej ma w szczególności zmierzać do kompensowania utraconej sprawności. Przewidziano także działania mające na celu poprawę jakości i skuteczności opieki nad osobą starszą. Polskie priorytety zdrowotne zgodne są z przyjętymi przez Unię Europejską wieloletnimi programami zdrowotnymi oraz z celami Narodowego Programu 13 Warunki realizacji świadczeń określa rozporządzenie ministra zdrowia z dnia 30 sierpnia 2009 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu świadczeń pielęgnacyjnych i opiekuńczych w ramach opieki długoterminowej (Dz. U. Nr 140, poz ze zm.). 14 Zdrowie i ochrona zdrowia w 2010 r. Health and health care in 2010, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012, s Zdrowie i ochrona zdrowia w 2010 r. Health and health care in 2010, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012, s Na wniosek ministra zdrowia zawód ten został wpisany do rozporządzenia ministra edukacji narodowej z dnia 26 czerwca 2007 r. roku w sprawie klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego (Dz. U. Nr 124, poz. 860). 11

12 Zdrowia na lata , przyjętego przez Radę Ministrów 15 maja 2007 r., oraz ze Strategią Rozwoju Ochrony Zdrowia na lata , przyjętą przez Radę Ministrów w 29 listopada 2006 roku. Działania planowane: Istniejący system opieki długoterminowej nie zaspakaja potrzeb wynikających z postępującego starzenia się społeczeństwa; niesamodzielność powstająca w następstwie chorób, urazów czy starości, staje się problemem społecznym. Obecnie w Polsce żyje ok. 800 tys. osób niesamodzielnych, a za 10 lat może ich być ponad 2 mln. Dlatego planuje się lepsze uwzględnienie potrzeb osób starszych w strategii polityki zdrowotnej. Zmierzać się będzie do: poprawy dostępu do świadczeń ochrony zdrowia na równych prawach dla wszystkich ludzi starszych; lepszej koordynacji opieki; zapewnienia kompleksowości opieki poprzez lepszą integrację świadczeń odpowiadających na specyficzne potrzeby zdrowotne, pielęgnacyjne, opiekuńcze i rehabilitacyjne pacjentów geriatrycznych, przewlekle, terminalnie chorych i niepełnosprawnych; zapewnienia odpowiedniej jakości opieki poprzez zastosowanie wypracowanych standardów w geriatrii, opiece długoterminowej, opiece paliatywnej i rehabilitacji oraz do poprawy finansowania opieki zdrowotnej dla osób w podeszłym wieku. Priorytety szczegółowe to: 1. Opieka geriatryczna. Po wdrożeniu Całościowej Oceny Geriatrycznej najważniejszą kwestią pozostaje wdrożenie standardów postępowania w opiece geriatrycznej. W Ministerstwie Zdrowia finalizowane są prace nad przygotowywaniem projektu odpowiedniego rozporządzenia. Działający przy Ministrze Zdrowia Zespół ds. Gerontologii, monitoruje realizację rekomendacji strategii rozwoju systemu opieki geriatrycznej i rozwiązań poprawiających jakość opieki nad osobami starszymi w systemie ochrony zdrowia. Ponadto, Zespół ocenia, opiniuje i programuje całokształt działań na rzecz poprawy opieki nad pacjentami geriatrycznymi. 2. Opieka długoterminowa. W Ministerstwie Zdrowia prowadzone są intensywne prace systemowe zmierzające do poprawy funkcjonowania opieki długoterminowej w Polsce. W sierpniu 2011 r. Minister Zdrowia powołał Zespół do spraw opieki długoterminowej, który do końca I kw przygotować ma projekt Narodowego Programu Opieki Długoterminowej. Określi on m.in., zasady dostępności świadczeń i sposób koordynacji opieki nad pacjentem przewlekle chorym. W Ministerstwie Zdrowia prowadzone są także prace nad opracowaniem standardów opieki długoterminowej (rehabilitacji, pielęgnowania i leczenia); oraz organizacji struktur opieki długoterminowej, oraz nad poprawą finansowania tej opieki. 3. Opieka nad osobami niesamodzielnymi. Zasadnicza poprawa dostępności świadczeń pielęgnacyjnych i opiekuńczych uzależniona jest od wprowadzenia ubezpieczenia pielęgnacyjno-opiekuńczego. W Senacie prowadzone są prace nad założeniami do ustawy o niesamodzielności, kompleksowo ujmującej pomoc osobom niesamodzielnym. Przewidują one możliwość powołania państwowego Funduszu Zabezpieczenia Opiekuńczego. W pracach tych biorą udział przedstawiciele Ministra Pracy i Polityki Społecznej oraz Ministra Zdrowia. 12

13 Opieka długoterminowa w ramach systemu pomocy społecznej obejmuje 17 : Usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze świadczone w miejscu zamieszkania osoby; Dzienne usługi świadczone w ośrodkach wsparcia; Całodobowe usługi świadczone w rodzinnych domach pomocy; Całodobowe usługi świadczone w domach pomocy społecznej; Całodobowe usługi świadczone w placówkach zapewniających całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku prowadzonym w ramach działalności gospodarczej lub statutowej Usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze, przysługują osobie samotnej, która z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności wymaga pomocy innych osób. Mogą być przyznane także osobie w rodzinie, jeśli rodzina nie jest w stanie zapewnić koniecznej pomocy. Pomocy udzielają gminne ośrodki pomocy społecznej. Usługi te mogą być świadczone bezpłatnie lub za częściową odpłatnością, w zależności od dochodów danej osoby lub jej trudnej sytuacji życiowej. Zasady odpłatności regulują gminy. Usługi opiekuńcze obejmują: zaspokajanie codziennych potrzeb życiowych (sprzątanie, pranie, zakupy, sporządzanie posiłków), opiekę higieniczną, zaleconą przez lekarza pielęgnację, zapewnianie kontaktów z otoczeniem. Specjalistyczne usługi opiekuńcze są usługami dostosowanymi do szczególnych potrzeb wynikających z rodzaju schorzenia lub niepełnosprawności, które są świadczone przez osoby ze specjalistycznym przygotowaniem zawodowym. Rodzinny dom pomocy stanowi specjalną formę usług opiekuńczych i bytowych świadczonych przez osobę w jej miejscu zamieszkania (w ramach działalności gospodarczej) lub przez organizacje pożytku publicznego dla nie mniej niż 3 i nie więcej niż 8 osób starszych lub niepełnosprawnych, wymagających takiego wsparcia. Umieszczenie w domu pomocy następuje na wniosek lub za zgodą osoby zainteresowanej lub jej opiekuna prawnego. Ośrodek wsparcia jest to dzienna forma pomocy instytucjonalnej, w ramach której świadczone są różne usługi dostosowane do specyficznych potrzeb osób korzystających z tej formy pomocy, w tym usługi żywieniowe. Przy ośrodkach wsparcia mogą być prowadzone miejsca całodobowe okresowego pobytu. Ośrodki te wspierają rodzinę w sprawowaniu funkcji opiekuńczych nad niepełnosprawnymi członkami rodzin, zapobiegając umieszczaniu ich w placówkach opieki stałej. Wspiera także osoby samotne zapobiegając ich wykluczeniu z życia społecznego. Ośrodki takie prowadzą gminy lub powiaty. W 2010 r. funkcjonowało 1530 ośrodków wsparcia; z ich usług skorzystało ponad 130 tys. osób. 18 Ośrodki wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi, w tym środowiskowe domy samopomocy świadczą usługi dla osób z zaburzeniami psychicznymi (osoby psychicznie chore, w tym autyzm i choroba Alzheimera, i osoby upośledzone umysłowo). Kilka domów tego typu w Polsce świadczy usługi dzienne dla osób dotkniętych chorobą Alzheimera. Tworzenie i finansowanie takich jednostek jest zadaniem zleconym gmin i powiatów. 17 Ustawa z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2009, Nr 175, poz z późn. zm.). 18 Sprawozdania MPiPS-03 za okres styczeń grudzień 2010 r. 13

14 Domy Pomocy Społecznej są placówkami całodobowego stałego pobytu zapewniająca usługi bytowe, opiekuńcze, wspomagające i edukacyjne według standardów określonych dla danego typu domu. Osoby wymagające takiej opieki kierowane są do odpowiedniego typu domu pomocy społecznej przez gminy, które partycypują w kosztach ich utrzymania. Domy umożliwiają i organizują mieszkańcom pomoc w korzystaniu ze świadczeń zdrowotnych oraz pokrywają opłaty za takie usługi w zakresie przewidzianym w przepisach o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym. Domy prowadzone są przez jednostki samorządu terytorialnego a także przez Kościół katolicki, inne kościoły, związki wyznaniowe, organizacje społeczne, fundacje, stowarzyszenia, osoby fizyczne i inne osoby prawne. Na koniec 2010 roku w Polsce funkcjonowały 792 domy, w których przebywało mieszkańców. Prowadzone w ramach działalności gospodarczej lub statutowej placówki zapewniające całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku. Placówki takie świadczą usługi opiekuńcze na zasadach rynkowych. Nie są one instytucjami pomocy społecznej. Pobyt w nich nie jest świadczeniem z pomocy społecznej; pomoc społeczna nie współfinansuje pobytu osób w tych placówkach. Ustawa o pomocy społecznej określa m.in. standardy prowadzania tego typu działalności. Prowadzenie tego typu placówek wymaga zezwolenia wojewody. Takie rozwiązania pozwolą na zapewnienie odpowiedniego poziomu usług oraz ochrony praw osób w nich przebywających. Wojewoda ma prawo kontrolowania przestrzegania warunków zezwolenia. Finansowa stabilność systemu świadczeń Narodowy Rachunek Zdrowia Polski (National Health Account NHA) prowadzony zgodnie z Systemem Rachunków Ochrony Zdrowia (System of Health Accounts SHA) OECD wskazuje, że w 2010 r. wydatki ogółem na ochronę zdrowia wynosiły blisko 99 mld zł., tj., 7,4% PKB, zaś wraz z wydatkami powiązanymi z ochroną zdrowia 137,1 mld zł, tj. 10,2% PKB. 70% stanowią wydatki publiczne, 30% prywatne. W latach wydatki bieżące i inwestycyjne na ochronę zdrowia systematycznie rosły. Ogółem na ochronę zdrowia wydano w 2009 r. o 88% więcej niż w 2003 r. Wydatki na świadczenia medyczne związane ze starzeniem się społeczeństwa, szczególnie na ochronę zdrowia osób starszych nie są ujmowane odrębnie w NHA. Osoby te korzystają, tak jak wszyscy uprawnieni, z usług leczniczych, produktów medycznych dla pacjentów ambulatoryjnych, usług rehabilitacyjnych, z długoterminowej opieki pielęgnacyjnej oraz z profilaktyki medycznej. Jednak w grupach usług, z których szczególnie korzystają osoby starsze, wydatki w latach również systematycznie rosły. W przypadku długoterminowej opieki pielęgnacyjnej, z 2,5 mld. zł. w 2003 r. do 5 mld. w 2009 r., zaś w przypadku usług rehabilitacyjnych - z 0,9 mld. w 2003 do 3 mld. w 2009 r. 19 Jeśli chodzi o strukturę wydatków publicznych na ochronę zdrowia w 2010 r., 84% finansował Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ), 10% budżet państwa, zaś 6% jednostki samorządu terytorialnego. W 2010 wydatki budżetu państwa na ochronę zdrowia wyniosły ok. 6,9 mld. zł., tj. 2,3% wydatków, zaś samorządy - ok. 4 mld. zł, tj. 2,2% ogółu ich wydatków. Wydatki budżetu państwa kierowane były m.in. na ratownictwo medyczne (30,6%), składki na ubezpieczenia zdrowotne osób nie objętych obowiązkiem ubezpieczeniowym (22,7%), programy polityki zdrowotnej (11,7%) i funkcjonowanie szpitali 19 Zdrowie i ochrona zdrowia w 2010 r. Health and health care in 2010, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012, s

15 (8,4%). 20 Ponadto wydatki z budżetu państwa kierowane były również na finansowanie staży i szkoleń specjalistycznych lekarzy, lekarzy dentystów, pielęgniarek i położnych. Głównym płatnikiem w systemie ochrony zdrowia jest NFZ. Samofinansowanie jest jedną z zasad funkcjonowania NFZ. Zapewnia ona stabilność finansową funkcjonowania systemu, gdyż NFZ może kontraktować usługi medyczne i refundować leki tylko w granicach posiadanych środków. Istnieją również mechanizmy reglamentowania świadczeń, np. kolejki oczekujących na procedury i usługi specjalistyczne, pełnienie przez lekarza podstawowej opieki zdrowotnej funkcji gatekeepera decydującego o dostępie do świadczeń specjalistycznych, czy kontrolowanie przez NFZ zasadności wykonanych świadczeń umożliwiające odmowę pokrycia rachunków w przypadkach stwierdzenia nieprawidłowości. 21 Świadczone w ramach systemu pomocy społecznej usługi opiekuńcze oraz specjalistyczne usługi opiekuńcze są finansowane z budżetów gmin. Specjalistyczne usługi opiekuńcze dla osób z zaburzeniami psychicznymi są finansowane z budżetu państwa. W 2010 r. wydatki na usługi opiekuńcze dla osób z zaburzeniami psychicznymi wyniosły ponad 378 mln zł. 22 Domy pomocy społecznej prowadzone przez gminy są finansowane z ich budżetów; domy prowadzone przez powiat lub na jego zlecenie są dofinansowane z budżetu państwa, domy regionalne mogą być finansowane jako zadanie własne lub dofinansowywane z budżetu państwa. W odpłatności za pobyt w domach pomocy społecznej osób skierowanych do nich po 1 stycznia 2004 roku partycypują gminy. Natomiast pobyt mieszkańców skierowanych do domów pomocy społecznej przed 1 stycznia 2004 r. dofinansowywany jest z budżetu państwa. W 2010 r. wydatki gmin z tytułu odpłatności za pobyt osób w domach pomocy społecznej wyniosły ponad 526 mln zł. 23 W tym samym roku z budżetu państwa na utrzymanie domów pomocy społecznej (dofinansowanie do odpłatności za pobyt mieszkańców oraz dotacje na realizację planów naprawczych podnoszących standard) wydatkowano ponad 1 mld zł. 20 Zdrowie i ochrona zdrowia w 2010 r. Health and health care in 2010, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012, s Organizacja i zasady funkcjonowania powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego w Polsce, Ministerstwo Zdrowia, Warszawa: marzec 2012, s. 5-6, 8, 9, Sprawozdania MPiPS-03 za okres styczeń grudzień 2010 r. 23 Sprawozdania MPiPS-03 za okres styczeń grudzień 2010 r. 15