KONCEPTUALIZACJA I OPERACJONALIZACJA KAPITAŁU SPOŁECZNEGO

Transkrypt

1 INICJATYWY Z UDZIAŁEM OSÓB 50 PLUS A ROZWÓJ KAPITAŁU SPOŁECZNEGO W WOJ. LUBUSKIM DIAGNOZA I EWALUACJA Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Edyta Mianowska Katarzyna Walentynowicz-Moryl KONCEPTUALIZACJA I OPERACJONALIZACJA KAPITAŁU SPOŁECZNEGO KAPITAŁ SPOŁECZNY JAKO PRZEDMIOT BADAŃ Od zainicjowania rewolucji przemysłowej poprzez kolejne jej odsłony rewolucję techniczną i informacyjną, do słownika nauk społecznych zaczęły przenikać pojęcia z obszaru ekonomii, nauk przyrodniczych i technicznych. Szczególnie widoczne stało się przejęcie przez dyskurs społeczny pojęcia kapitału. Jest ono obecne w języku nauk społecznych i humanistycznych od początku XX wieku i występuje w różnych połączeniach i kontekstach. Najbardziej znane są trzy kategorie tego kapitału: kapitał ludzki, kapitał społeczny i kapitał konsumencki. Kapitał ludzki wiązany jest z epoką modernistyczną i oznacza kompetencje wykonawcze ludzi, niezbędne do udziału w systemie społecznym ufundowanym na industrialnej strategii rozwoju. W takim systemie społecznym liczyły się kwalifikacje, głównie zawodowe, co przekładało się na wskaźniki ekonomiczne. Dysponujący wiedzą i umiejętnościami pracownik był gwarantem akumulacji ekonomicznej i stopy zysku/zwrotu zainwestowanego w te kwalifikacje kapitału edukacyjnego. W teorii kapitału ludzkiego obecne były dwa nurty ekonomiczny i społeczny, wiązany z czynnikami kulturowymi. Kapitał ludzki w wersji ekonomicznej miał charakter odnawialny, zależał nie tyle od liczby ludzi będących jego nosicielami, co jakości ich wiedzy i umiejętności, był pomnażany przez edukację i przeliczalny na wynik ekonomiczny. Taki model kapitału był pożądany w okresie dominacji systemów społecznych ufundowanych na industrialnej strategii rozwoju. Jego wyróżnikiem były tzw. zmienne twarde nakład/zysk, umiejętności/produkt, ilość/czas itp. W społeczeństwie późnej (wirującej) nowoczesności (od lat 80. XX wieku) imperializm systemu społecznego zdominowanego przemysłowym kierunkiem rozwoju, zastąpił imperializm jednostki oraz mikro- i mezostruktur społecznych, zdominowanych przez rozwinięty system usług, edukacji, kultury, nauki i transferu wiedzy. Pojęcie kapitału ludzkiego wypierane jest przez kapitał społeczny, jako zhumanizowany nurt kapitału ludzkiego. Społeczeństwo zaczęto określać 1

2 mianem świadomości innych. Pod koniec XX i na początku XXI wieku bycie członkiem społeczeństwa oznacza budowanie społeczeństwa obywatelskiego, układów wspólnotowych i tworzenia wspólnie podzielanej przestrzeni symbolicznych znaczeń i identyfikacji. Potrzebne są kompetencje komunikacyjne, umiejętności interpersonalne, rozumienie sieci symbolicznych i rzeczowych powiazań. Życie staje się areną gry i innymi ludźmi, identyfikowania i rozumienia kodów kulturowych i podzielania wspólnego wolumenu norm i wartości kulturowych. W społeczeństwie obywatelskim centralną kategorią pojęciową staje się, więc kapitał społeczny nacechowany zmiennymi miękkimi zaufaniem do innych, zdolnością łączenia się w grupy, gotowością do działań na rzecz innych, odwoływaniem się do wspólnego dziedzictwa kulturowego. To wykreowało nową pojęciowość, jak na przykład ucząca się organizacja, uczące się wspólnoty, samosterowna społeczność, emancypująca się wspólnota lokalna. Kapitał społeczny jest głównie wytworem życia społecznego, jako forma ustawicznie odnawialnego dziedzictwa kulturowego (Malewski 2001). Kapitał ludzki był głównie tworzony przez formalny i pozaformalny system edukacyjny, natomiast kapitał społeczny jest tworzony i przekazywany za pośrednictwem mechanizmów kulturowych: religii, tradycji i historycznego nawyku (Fukuyama 1997, s. 99). Dlatego badając kapitał społeczny różnych grup warto odwołać się do zróżnicowanych form ich aktywności kulturalnej, która operując wytworami i wartościami kultury czyni to w interakcjach społecznych, a te budują sieci powiązań i zaufanie społeczne. Żyjemy w kraju coraz bardziej efektywnych jednostek i niezmiennie nieefektywnej wspólnoty. [ ] Badania międzynarodowe dowodzą, że kapitał ludzki jest ważniejszą niż kapitał społeczny przesłanką rozwoju w krajach uboższych, do których ciągle jeszcze zaliczyć można także Polskę. Po przekroczeniu jednak pewnego progu zamożności decydującego znaczenia dla dalszego rozwoju nabiera kapitał społeczny (Czapiński 2011, s. 292). Pojęcie kapitału społecznego zostało wprowadzone do nauk społecznych na początku ubiegłego wieku jednak upowszechniło się dopiero dzięki pracom Jamesa Colemana i Roberta D. Putnama oraz Pierre Bourdieu i Francisa Fukuyamy. Każdy z tych czołowych przedstawicieli badań nad kapitałem społecznym definiuje go jednak nieco odmiennie podkreślając inne aspekty konstytuujące kapitał społeczny. Posługiwanie się pojęciem, które nie zostało ściśle zdefiniowane, a jak pisze Janusz Czapiński (2009, s. 271) Jest za to bardzo pojemne; mieści się w nim wszystko to, co decyduje o zdrowych relacjach społecznych, dbaniu o dobro wspólne i współpracy skłania badaczy do odczytywania wielu stanowisk i przyjmowania dla swoich analiz określonego teoretycznego ujęcia kapitału społecznego i takich wskaźników kapitału, które odpowiadają przyjętemu obszarowi analiz. Takie postępowanie badawcze nie doprowadziło jak dotychczas do konsensusu wśród badaczy, ale przyczyniło się do powstania całego spektrum wskaźników pozwalających mierzyć poziom poszczególnych składników kapitału i przekonania, że konieczne są dalsze prace, by przydatność jak się wydaje atrakcyjnej poznawczo- koncepcji kapitału społecznego nie była ograniczona ze względu na trudności w operacjonalizacji (Gajowiak 2012, s.30-35, Sierocińska 2011). Francis Fukuyama, twórca jednego z wiodących 2

3 ujęć kapitału społecznego stwierdził, że jedną z największych słabości koncepcji kapitału społecznego jest brak porozumienia wśród badaczy go analizujących odnośnie do sposobu jego pomiaru (Fukuyama 2003). Brak jednoznacznego stanowiska badaczy w kwestii rozumienia kapitału społecznego i konsekwencji w stosowaniu wskaźników pozwalających na stwierdzenie skali jego występowania przekłada się na różnorodność przyjmowanych arbitralnie sposobów pomiaru i problemy w interpretowaniu i porównywaniu wyników różnych badań. Najogólniej rzecz ujmując kapitał społeczny w rozumieniu większości badaczy, traktowany jako pewien zasób: zbiór istniejących lub potencjalnych zasobów o charakterze produktywnym, tkwiących w strukturze społecznej (Gajowiak 2012, s. 24). Zasób, jak podkreśla Małgorzata Gajowiak, najmniej konkretny, niematerialny i nienamacalny, a przez to trudny do empirycznego uchwycenia. TEORETYCZNE UJĘCIE KAPITAŁU SPOŁECZNEGO Marta Klekotko (2012, s. 84) powołując się na ustalenia MacGillivray a i Perry ego Walkera wskazuje, że kapitał społeczny to termin, który po raz pierwszy pojawił się w drugiej dekadzie XX wieku w kontekście rozwoju lokalnego w publikacjach Lydy Judson Hanifana (1916, 1920). Przez kolejne pół wieku nie wzbudzał jednak zainteresowania badaczy społecznych. Natomiast Katarzyna Growiec, podaje że po raz pierwszy pojęcie kapitału społecznego użyte zostało w mało znanej książce Yves Dubé, J. E. Howes i D. L. McQueen Housing and Social Capital, z 1957 wydanej pod auspicjami rządu Kanady. W książce tej kapitał społeczny obejmował system uniwersytetów, szkół, kościoły, parafie, lotniska, system doprowadzania wody, system dróg, czyli całą infrastrukturę publiczną. I jak pisze Growiec, dzięki temu ujęciu zostało przesądzone, że kapitał społeczny jest ważnym konstruktem dla praktyki i polityki społecznej (Growiec 2011, s.14). Niewątpliwy ekspert w dziedzinie kapitału społecznego Robert D. Putnam (2008) stwierdza natomiast, iż sam kapitał społeczny jako idea, problem godny analizy i podjęcia pojawiał się kilkakrotnie w latach 20., i 80 XX wieku. W literaturze wskazuje się na istnienie czterech klasycznych koncepcji kapitału społecznego, których twórcami są James S. Coleman, Pierre Bourdieu, Robert D. Putnam i Francis Fukuyama. JAMES S. COLEMAN prowadził badania nad społecznym kontekstem funkcjonowania systemu edukacji w Stanach Zjednoczonych. Chciał wytłumaczyć zróżnicowanie osiągnięć szkolnych uczniów. Próbował ustalić, w jakim stopniu odpowiadają za nie indywidualne zdolności poszczególnych jednostek, a w jakim cechy ich otoczenia społecznego. W swoich badaniach Coleman wskazał na znaczącą rolę w poziomie osiągnięć szkolnych uczniów 3

4 dwóch elementów: środowiska szkolnego i środowiska rodzinnego. Podkreślał ważność jakości relacji pomiędzy uczniami a rodziną i szkołą. Jego zdaniem to od tych relacji zależy, w jakim stopniu jednostka będzie w stanie wykorzystać potencjał tkwiący w jej otoczeniu społecznym. Wykryty schemat zależności na poziomie systemu kształcenia można zdaniem Colemana odnieść do innych zjawisk społecznych (Bartkowski 2007, ss ). Kapitał społeczny jest według J. Colemana taką cechą struktury relacji społecznych, która wspiera konkretne działania aktorów, podejmowane w jej ramach (Theiss 2007, s. 14). Dla tego autora przedmiotem analizy są relacje społeczne, które charakteryzują się tym, że uczestnictwo w ich ramach ułatwia jednostkom funkcjonowanie oraz umożliwia osiąganie celów, które nie byłyby możliwe do realizacji bez nich. Kapitał społeczny jest zasobem, który czerpany jest z relacji społecznych. Zatem im gęstsza jest sieć relacji jednostki, tym posiada ona większe potencjalne lub realne zasoby tego kapitału. Rozważania Colemana osadzone są w teorii racjonalnego wyboru. W jego wizji racjonalny człowiek godzi się na zobowiązania względem innych, ponieważ kieruje nim oczekiwanie wzajemności. Zgoda na zaciąganie zobowiązań działa podobnie do mechanizmu polisy ubezpieczeniowej, w której nasze wydatki są niewielkie w porównaniu z zyskiem, jakiego oczekujemy w przyszłości (Growiec 2011, s. 22). Zdaniem Colemana kapitał społeczny przejawia się w trzech formach: obowiązku i oczekiwania (obligation and expectation), kanałów informacyjnych oraz norm społecznych (Rymsza 2007, s. 27). Zobowiązania względem podmiotu stanowią podstawową formę kapitału społecznego. W momencie udzielania pomocy jednostka uzyskuje zwrotnie zobowiązanie do perspektywicznego jej odwzajemniania. Gdy jej samej ktoś udziela pomocy, to ona zaciąga zobowiązanie względem osoby, od której ją uzyskała. Dzięki uczestnictwu w sieciach relacji jednostka otrzymuje także dostęp do kanałów informacyjnych, poprzez które może uzyskiwać cenne informacje, pozwalające jej na zwiększanie skuteczności i oraz obniżanie kosztów określonych działań (Theiss 2007, s. 15). Istotnymi elementami, które umożliwiają generowanie dwóch omówionych powyżej form kapitału społecznego są normy społeczne. Poprzez funkcjonowanie w danej sieci relacji takich norm jak oczekiwanie wzajemności, zasada rezygnowania z partykularnego interesu na rzecz dobra wspólnego, zaufanie zmniejsza się prawdopodobieństwo nieodwzajemnienia relacji między podmiotami. Normy te są przekazywane jednostkom w procesie socjalizacji oraz poprzez system zewnętrznych zachęt i sankcji. W podejściu Colemana do kapitału społecznego istotne jest to, że uważał on ten rodzaj kapitału za dobro publiczne. Ludzie łączą się w grupy w celu realizacji własnych celów, ale przy okazji, w miarę powstawania w małych społecznościach więzów międzyludzkich, pojawia się dodatkowa jakość kapitał społeczny który staje się zasobem wszystkich i wszyscy, nawet nowi członkowie grupy, mogą z niego czerpać korzyści (Sierocińska 2011; ss ). Podstawą nawiązywania więzi społecznych jest zatem zawsze chęć realizacji różnych celów indywidualnych. Z czasem funkcjonowanie w sieciach charakteryzujących się silnymi więziami sprawia, że pojawia się w ich ramach kapitał społeczny. Sam fakt przynależności do danej struktury pozwala na korzystanie z jego działania. 4

5 PIERRE BOURDIEU w swoich pracach badawczych analizował powstawanie oraz reprodukowanie struktury społecznej. Zdaniem tego autora pozycja jednostki w ramach struktury społecznej, czyli swoistego pola gry zależy od kapitału, jakim ona dysponuje. W zależności od wielkości posiadanego kapitału człowiek może zdobywać lub nie uprzywilejowane pozycje w ramach struktury społecznej. Bourdieu wyróżnił trzy formy kapitału kapitał ekonomiczny, kapitał kulturowy i kapitał społeczny. Kapitał ekonomiczny wiązał z zasobami finansowymi posiadanymi przez jednostkę, natomiast kapitał kulturowy ze zróżnicowaniem stylów życia i subkultur poszczególnych warstw i grup (Bartkowski 2007, s. 71). Kapitał społeczny dla autora stanowi zbiór rzeczywistych i potencjalnych zasobów, które wynikają z posiadania przez jednostkę trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych związków wspartych na wzajemnej znajomości i uznaniu. Kapitał społeczny stanowił zatem dla Bourdieu sieć powiązań społecznych konkretnej jednostki, dzięki której może ona osiągać określone korzyści. Jestem zatem jej dobrem prywatnym. Członkostwo w sieci relacji sprawia, że jednostka zyskuje dostęp, w formie kredytu, do kapitału posiadanego przez wszystkich, którzy są powiązani ze sobą wzajemnym zaufaniem (Rymsza 2007, s. 24). Autor wskazuje, że wielkość kapitału społecznego jednostki zależy od dwóch elementów. Po pierwsze, od rozmiaru sieci powiązań, czyli od liczby znajomych, jaką posiada dana jednostka. Po drugie od zasobów kapitału (ekonomicznego, kulturowego i społecznego), które posiadają poszczególni członkowie sieci, czyli od swoistej jakości znajomych. Pierre Bourdieu podkreśla, że jednostka włączając się w sieć powiązań niejako inwestuje posiadane przez siebie zasoby ekonomiczne i kulturowe. Maria Theiss pisze o tym, że przyjmuje ona określoną strategię gry, w której dokonuje przekształceń w ramach posiadanych przez siebie form kapitału (Theiss 2007). Jednak, aby jednostka mogła zostać dopuszczona do danej sieci powiązań musi posiadać przynajmniej minimalne zasoby kapitału. Zróżnicowany poziom kapitału społecznego jednostek przyczynia się według Bourdieu do tworzenia nierówności społecznych. Zdaniem tego autora ci, którzy dysponują kapitałem społecznym będą go pomnażać; ci zaś, którzy go nie posiadają, będą mieli trudności ze zdobyciem jakiejkolwiek jego ilości (Rymsza 2007, s.25). ROBERT D. PUTNAM jest tym badaczem, któremu przypisuje się największą rolę w popularyzacji pojęcia kapitał społeczny (Growiec 2011, Rymsza 2007). Swoje koncepcje wyłożył przede wszystkim książkach Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech (1995, oryginalne wydanie 1993) oraz Samotna gra w kręgle (2008, oryginalne wydanie 2000). Putnam interesował się tym, dlaczego te same instytucje współczesnej demokracji odmiennie funkcjonują w różnych społecznościach (Klimowicz 2010, s. 48). W 1970 roku rozpoczął badania nad demokracją we Włoszech. Inspiracją dla badacza okazały się prace Jamesa Colemana, jednak należy podkreślić odmienny kontekst dociekań Putnama. Autor chciał ustalić, jakie czynniki powodują, że dwadzieścia lat po reformie administracyjnej, ustanawiającej we Włoszech samorządy na szczeblu regionalnym, jest widoczne znaczne zróżnicowanie w poziomie ich sprawności i skuteczności (Theiss 2007, s. 16). 5

6 Po wieloletnich badaniach sformułował hipotezę mówiącą o istotnej roli społeczeństwa obywatelskiego jako przestrzeni, która ułatwia efektywne funkcjonowanie demokratycznych instytucji. Putnam szczególną uwagę zwracał na zaangażowanie obywateli we wspólnotę, poprzez które rozumiał dobrowolną, spontaniczną współpracę pomiędzy jednostkami. Korzystając w swoich analizach z teorii gier Colemana wskazał, że współpraca przynosi wymierne korzyści w wielu aspektach życia społecznego. Jednak jego zdaniem to, czy ludzie będą ze sobą kooperować zależy od szerszego kontekstu społecznego. Dlatego akcentował znaczenie badania instytucji i struktur, przy których jednostki mogą być traktowane jako aktorzy realizujący swoje działanie zgodnie z kulturą i regułami systemu społecznego (Klimowicz 2010; 49). Kapitał społeczny Putnam utożsamiał z cechami organizacji społeczeństwa, które ułatwiają współpracę. Kapitał społeczny odnosi się do takich cech organizacji społeczeństwa jak zaufanie, normy i powiązania, które mogą zwiększać sprawność społeczeństwa ułatwiając skoordynowanie działań (Putnam 1995, s. 285). Tak definiowany kapitał społeczny cechuje swoista produktywność, ponieważ dzięki jego istnieniu możliwe staje się realizowanie inicjatyw, które nie byłyby możliwe bez jego pośrednictwa. Dla Roberta Putnama podstawowym elementem kapitału społecznego jest zaufanie. Pisząc o zaufaniu autor nie postrzega go jako cechę jednostek, polegającą na byciu godnym zaufania (zaufanie indywidualne), ale jako bliżej nieokreślony klimat współpracy, rozumiany jako zaufanie społeczne lub zgeneralizowane (Theiss 2007, s ). W koncepcji Putnama zaufanie nie pojawia się jako idealistyczna wizja bezinteresownego postępowania, jest traktowane jako racjonalny wybór, który sprawia, że możliwe staje się obniżenie kosztów realizacji określonego zadania. Autor zwraca uwagę na komplementarny charakter kontaktów i zaufania zaufanie umacnia kooperację, a kooperacja umacnia dalsze zaufanie, co tworzy pozytywną spiralę (Rymsza 2007, s. 31). Zaufanie możliwe jest gdy w społeczeństwie funkcjonują tak zwane normy wzajemności, które przekazywane są w procesie socjalizacji, a ich respektowanie wzmacnia system sankcji społecznych. Normy wzajemności motywują do wykonywania usług na rzecz innych oraz do odwdzięczania się za wyświadczone przez innych usługi. Funkcjonowanie norm wzajemności umożliwia pogodzenie prywatnych i publicznych interesów, działania na rzecz dobra własnego i dobra wspólnego. Istnieją dwa rodzaje norm wzajemności zrównoważona norma wzajemności (równoczesna wymiana dóbr o tej samej wartości) i uogólniona norma wzajemności, czyli przeświadczeniem, że wyświadczone teraz przysługi będą wynagradzane w przyszłości (kombinacja krótkotrwałego altruizmu i długotrwałego dbania o własne interesy: pomogę ci w nadziei, że ty mi pomożesz w przyszłości ) (Bokajło 2010, s ). Putnam w swoich analizach podkreślał, że pomimo tego, iż zaufanie i normy społeczne stanowią ważne elementy kapitału społecznego nie są wystarczające, aby można było mówić o funkcjonowaniu w danej społeczności kapitału społecznego. Do tego, aby mógł się on występować konieczne jest pojawienie się trzeciego z wymienianych przez autora komponentu kapitału społecznego powiązania między jednostkami. 6

7 O zasobności w kapitał społeczny świadczą oddolne przejawy samoorganizowania się ludzi i zaangażowania obywatelskiego. Zatem gdy jednostki o podobnych cnotach obywatelskich spotykają się i nawiązują relacje, powstaje dodatkowa wspólna jakość, która przynosi korzyści wszystkim członkom społeczności (Sierocińska 2011, s. 70). Im gęstsza sieć powiązać pomiędzy jednostkami, tym większe prawdopodobieństwo podejmowania współpracy. Dzieje się tak dlatego, że sieci zaangażowania obywatelskiego podnoszą potencjalne koszty w przypadku złamania umowy. Sieci społecznego zaangażowania sprzyjają więc silnym normą wzajemności (Rymsza 2007, s. 32). Zdaniem Putnama dla podtrzymania społecznego zaufania i współpracy korzystniejsze są sieci więzi poziomych, ponieważ równoprawność relacji sprzyja [ ] nie tylko aktywności skierowanej na interes własny, ale związania go z dobrem wspólnym (Bokajło 2010, s. 31). FRANCIS FUKUYAMA umieszcza pojęcie kapitał społeczny w kontekście rozważań nad wpływem kultury na gospodarkę. Autor definiuje kapitał społeczny poprzez zestaw nieformalnych wartości i norm etycznych wspólnych dla członków określonej grupy i umożlwiających im skuteczne współdziałanie (Sierocińska 2011, s. 70). Przestrzeganie wspólnych norm i wartości sprawia, że jednostki mogą się spodziewać tego, w jaki sposób w stosunku do nich będą zachowywać się inni ludzie. To powoduje, że może pojawić się pomiędzy nimi zaufanie. Pojawienie się zaufania stanowi potencjał, który może zostać przez nie wykorzystany do realizacji celów, które nie byłyby możliwe do osiągnięcia bez jego występowania. W książce Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu (1997) Fukuyama formułuje tezę mówiącą o tym, że dobrobyt kraju i jego zdolność do rywalizacji ekonomicznej są uwarunkowane poziomem zaufania wśród mieszkańców (Theiss 2007, s. 18). Zdaniem Fukuyamy kapitał społeczny pełni dwie zasadnicze funkcje wpływa na rozwój społeczeństwa oraz działa ochronnie na demokrację. Kapitał społeczny sprzyja rozwojowi ponieważ umożliwia redukcję kosztów transakcyjnych, przez co zwiększa wydajność. Autor zwraca uwagę na istotną rolę w tym procesie nieformalnych relacji i norm panujących w ich ramach. Jego zdaniem oparte na zinternalizowanych standardach mechanizmy kontroli są nie tylko tańsze od formalnego monitoringu, ale i bardziej efektywne. Funkcja ta dotyczy głównie gospodarczej sfery życia społecznego. Jeżeli chodzi o wpływ kapitału społecznego na demokrację to - zdaniem tego badacza - jego istnienie sprawia, że jednostki organizują się i działają dla wspólnego dobra. Dzięki takim inicjatywom mają wpływ na decyzje, które podejmowane są przez władze. W przypadku braku społeczeństwa obywatelskiego, państwo jest niejako zmuszone do ingerencji i organizowania jednostek, które nie są w stanie organizować się same (Rymsza 2007, s. 29). 7

8 PRZYJĘTA DEFINICJA KAPITAŁU SPOŁECZNEGO W teoretycznym oprzyrządowaniu badań mieszczących się projekcie Inicjatywy z udziałem osób 50 plus a rozwój kapitału społecznego w województwie lubuskim. Diagnoza i ewaluacja przyjęliśmy definicję kapitału społecznego zaproponowaną w Diagnozie społecznej 2011 przez Janusza Czapinskigo, która określa kapitał społeczny jako sieci społeczne regulowane normami moralnymi lub zwyczajem (a nie, lub nie tylko, formalnymi zasadami prawa), które wiążą jednostkę ze społeczeństwem w sposób umożliwiający jej współdziałanie z innymi dla dobra wspólnego (Czapiński 2011, s. 284). Jak pisze sam Janusz Czapiński ta definicja bliższa jest podejściu Roberta D. Putnama i Francisa Fukuyamy niż Pierre Bourdieu. Jako wskaźniki tak rozumianego kapitału społecznego można przyjąć uogólnione zaufanie interpersonalne, dobrowolną przynależność do organizacji i pełnienie w nich funkcji, udział w nieprzymusowych zebraniach publicznych i zabieranie na nich głosu, organizowanie takich zebrań, dobrowolne działania na rzecz społeczności lokalnej, w tym nieodpłatną pracę na rzecz potrzebujących (wolontariat), udział w wyborach parlamentarnych oraz pozytywny stosunek do demokracji, która tworzy najbardziej sprzyjające warunki dla rozwoju kapitału społecznego i sama się nim żywi, stosunek do mniejszości np. homoseksualistów. Te składniki kapitału społecznego są badane co dwa lata w Diagnozie społecznej i służą do określania kapitału społecznego Polaków oraz poziomu społeczeństwa obywatelskiego. Sprawdzenie wartości tych wskaźników, w badaniach obejmujących tylko pewien wycinek rzeczywistości społecznej będzie stwarzało szansę na przeprowadzenie interesujących poznawczo analiz porównawczych opartych na wynikach prezentowanych w kolejnych edycjach Diagnozy społecznej i uzyskanych dla badanego fragmentu społeczeństwa. Przyjęcie w analizach takiego rozumienia kapitału społecznego oznacza podporządkowanie się perspektywie badawczej, która pozwala odwołać się do potencjału współdziałania osadzonego w powiązaniach międzyludzkich i normach społecznych, który może przynieść korzyści osobom, grupom i społeczeństwu. Jednocześnie konsekwencją stanowiska, że podstawowym tworzywem kapitału społecznego są sieci społeczne - relacje między ludźmi, jest stwierdzenie, że dla powstania tych relacji konieczna jest przestrzeń publiczna, płaszczyzna, na której mogą spotkać się partnerzy tych relacji i która nadaje im wspólną tożsamość. Na te praktyczne uwarunkowania rozwoju kapitału społecznego wskazuje w diagnozie Kapitał społeczny Warszawy Anna Giza-Poleszczuk, podkreślając potrzebę kreowania przez miasto przestrzeni, okazji i mediów, ułatwiających powstawanie sieci społecznych i sprzyjających ich trwałości, postulując jednocześnie by były to przestrzenie otwarte i różnorodne, współgospodarowane przez mieszkańców (Giza-Poleszczuk 2008, s.7). 8

9 W naszych badaniach przyjmujemy, że taką przestrzeń tworzą między innymi działania instytucji kultury, stowarzyszeń i organizacji, które orientują swoją ofertę na animację członków społeczeństwa w obszarze aktywności społeczno-kulturalnej. W szczególności potencjał kreowania wspólnej tożsamości mogą zawierać oferty, których odbiorcami są określone kategorie wiekowe. Przedmiotem naszego zainteresowania badawczego uczyniliśmy te oferty, które angażują osoby 50 plus. Celem badań prowadzonych w ramach projektu jest koncentracja na rozpoznaniu obszarów, pojawiających się w związku z działalnością rozmaitych instytucji kultury, stowarzyszeń i organizacji na rzecz aktywizacji osób 50 plus, które stanowią potencjalną przestrzeń budowania i umacniania kapitału społecznego. Sam udział w tych ofertach nie jest traktowany jako jeden ze wskaźników kapitału społecznego, ale może być uznany za czynnik sprzyjający nawiązywaniu i wzmacnianiu społecznych więzi, czyli wzmacniać sieci społeczne, jeden z komponentów kapitału społecznego. W naszych badaniach oprócz diagnozy oferty instytucji kultury, stowarzyszeń i organizacji skierowanej do osób 50 plus chcemy również odpowiedzieć na pytania: 1) czy i w jaki sposób oferty te stanowią potencjał przestrzeni społecznej do budowania relacji interpersonalnych i jak jest wykorzystywany przez jej uczestników?; 2) czy pojawiają się symptomy świadczące o modyfikującym oddziaływaniu oferty na te sfery aktywności, które interpretowane są jako wskaźniki kapitału społecznego? PRZESTRZEŃ SPOŁECZNA OFERT INSTYTUCJONALNYCH W PERSPEKTYWIE WIĘZI SPOŁECZNYCH W koncepcji więzi społecznych autorstwa Marka S. Granovettera (1973) siła więzi definiowana jest jako liniowa kombinacja czasu spędzanego razem, emocjonalnej bliskości między osobami, poczucia, że można na sobie nawzajem polegać oraz faktu świadczenia sobie nawzajem przysług. Jednocześnie w swoich rozważaniach za najważniejszy wskaźnik siły więzi przyjął on ilość spędzanego razem czasu, co w konsekwencji oznacza, że silne więzi rodzą się między osobami, które spędzają ze sobą dużo czasu. Mark Grandovetter twierdzi przy tym, odwołując się wyników badań empirycznych i do teorii równowagi poznawczej Heidera, że silne więzi łączą ludzi podobnych do siebie, natomiast słabe więzi łączą osoby niepodobne do siebie. Słabe więzi występują między zbitymi klastrami/klikami (jednorodnymi grupami, spajanymi przez silne więzi) kontaktów społecznych i pełnią funkcję integracyjną sieci. Jeśli nie prowadzą one do jednej osoby to są pomostami (bridges) tworzącymi luźną sieć, której przerwanie powoduje utratę kontaktu między dwiema grupami. Siły słabych więzi z jednej strony badacze upatrują - podzielając stanowisko Jamesa Coleman - w gęstości sieci, z drugiej strony 9

10 skłaniają się ku stanowisku Rolanda S. Burta, że siła słabych więzi polega nie tyle na tym, że jest ich wiele, ale ich wielość zapewnia dostęp do zasobów informacji innych osób. (Growiec 2011 s.32-34, Theis 2007 s ). Utożsamianie silnych więzi z więziami homogenicznymi jest jednak kwestionowane, podobnie jak podważana jest trafność częstotliwości kontaktów jako wskaźnika siły więzi. Roland S. Burt (1992 za: Growiec 2011) wykazał, że siła/słabość więzi jest wymiarem niezależnym od relacji homogenicznych jak i heterogenicznych. Do podobnych wniosków doszli Peter V. Marsden i Karen E. Campbell (1984 za: Growiec 2011). Badacze ci, przyjęli, że najlepszym predyktorem siły więzi jest bliskość emocjonalna, przejawiająca się we wzajemnym poleganiu na sobie, w zaufaniu i poufałości. Wykazali, że tak mierzona siła więzi, nie ma związku z tworzeniem relacji z osobami z własnej bądź obcej grupy. Rezultaty ich badań pokazały między innymi, że siła więzi nie ma znaczenia dla tworzenia się relacji pomiędzy osobami poznanymi przy okazji uprawiania różnych aktywności, a różnice dzielące osoby o różnym statusie prestiżu pracy nie są przeszkodą występowania więzi jeśli tylko osoby te posiadają takie samo hobby lub uczestniczą we wspólnej aktywności. Kwestią, która również zdominowała dyskusję nad więiami jest ich wymiar heterofilność-homofilność. W rozważaniach nad mechanizmami tworzenia się więzi tezie o dążeniu do kontaktów z podobnymi osobami, którą znajduje swoje umocowanie w poglądzie, że na przyjaciół wybieramy osoby podobne, przez co bardziej atrakcyjne, przeciwstawiane są tezy mówiące o większej swobodzie w kształtowaniu więzi w dzisiejszym świecie, preferowaniu kontaktów zapewniających ekwiwalentność dóbr, czyli z osobami innymi niż my. Ustalenia psychologów pokazują jednocześnie, że ludzie różnią się w kwestii tendencji do zawierania relacji hetero i homofilnych, a za to zróżnicowanie odpowiedzialne są czynniki natury ekonomicznej, społecznej i psychologicznej (Growiec 2011, s.35-45). W przyjętej przez zespół koncepcji badań zakłada się, że uczestnicy oferty wchodzą we wzajemne relacje, poszerzając tym samym swoje społeczne sieci. Wśród interesującej nas kategorii odbiorców, homogenicznej ze względu na wiek (osób 50 plus), do głosu mogą dochodzić zarówno mechanizmy tworzenia się więzi za którymi stoi dążność do nawiązywania relacji homofijnych jak i heterofijnych. Jak pokazują badania Petera V. Marsdena i Karen E. Campbell społeczne zróżnicowanie tej kategorii osób nie wyklucza szans na tworzenie więzi pomiędzy uczestnikami oferty. Jeśli kluczowym elementem będącym miarą siły więzi jest bliskość emocjonalna, której komponentami są wzajemne poleganie na sobie, zaufanie i poufałość, to diagnoza z perspektywy tych wymiarów może dawać szansę ewaluacji oferty jako przestrzeni kreowania więzi społecznych. Odwołując się natomiast do koncepcji Marka Grandovettera sądzić można, że uczestnictwo w ofercie stwarza potencjał do budowania słabych więzi, które cechuje zarówno zróżnicowanie partnerów jak i występowanie między osobami, które mało ze sobą przebywają. Profitem tak wykreowanych więzi jest jednak możliwość maksymalizowania dostępu do informacji posiadanych przez osoby heterofijne. Tę tezę wzmacnia również koncepcja sieci społecznych rozwijana przez Rolanda S. Burta (1992). Uważa on, że dopiero heterogeniczność sieci kontaktów z innymi ludźmi nadaje jej walor sprzyjający sukcesowi informacyjnemu. Wynika to z faktu, że 10

11 nieredundantne kontakty społeczne czyli takie, które prowadzą do osób o różnych od siebie pozycjach w strukturze społecznej, dają dostęp do różnych zasobów. Dla oznaczenia sytuacji kiedy osoby czy instytucje mają w dyspozycji zróżnicowane zasoby Burt posługuje się pojęciem dziury strukturalnej. Relacjonując dorobek Rolanda S. Burta w obszarze badań nad sieciami społecznymi Katarzyna Growiec (s.29-31) przywołuje między innymi jego stanowisko opisujące związek pomiędzy siecią społecznych powiązań a pewnymi cechami osobowości jednostki: Osoba, która ma w swojej sieci społecznej dużo dziur strukturalnych (i domyślnie wykorzystuje je w celu uzyskania przewagi informacyjnej nad innymi) prezentuje takie cechy osobowości jak: większa inteligencja emocjonalna; posługiwanie się kodem bardziej abstrakcyjnym niż partykularnym w myśleniu o świecie społecznym, rzadsze posługiwanie się stereotypami, posiadanie cech przywódczych oraz większe poczucie wewnętrznej kontroli (Growiec 2011, s. 31). Można przypuszczać, że sieci tworzone w społecznej przestrzeni wykreowanej ofertą dla osób 50 plus będą charakteryzowały się wysokimi wartościami tych cech, które wskazują na duże zróżnicowanie społecznych kontaktów interpretowanych jako sieci hetorofilne lub występowanie słabych więzi, czy też traktowanych jako strukturalna dziura. Na ogół bowiem tylko jeden demograficzny filtr kryterium wieku selekcjonuje odbiorców oferty. Pozostałe czynniki społeczno-demograficzne decydujące o zróżnicowaniu uczestników sieci mogą występować w całym spektrum swoich wartości. Sieci społecznych powiazań interpretowane jako ważny składnik kapitału społecznego, mają umożliwiać jednostce współdziałanie z innymi dla dobra wspólnego. W kontekście tak przyjętego rozumienia kapitału społecznego, jego identyfikacja w przestrzeni oferty instytucjonalnej powinna obejmować zarówno wskaźniki świadczące o potencjale oferty generującym możliwość tworzenia się więzi, jak i takie, które pozwalają na stwierdzenie czy kontakty te przyczyniają się do pomnażania dobra wspólnego lub inicjowania działań na rzecz innych członków społeczeństwa. PROBLEMY BADAWCZE I WSKAŹNIKI W projekcie badawczym Inicjatywy z udziałem osób 50 plus a rozwój kapitału społecznego w województwie lubuskim. Diagnoza i ewaluacja główne cele obejmują dokonanie diagnozy i stworzenie mapy inicjatyw kulturalnych, aktywizujących osoby 50 plus oraz rozpoznanie możliwości oddziaływań tych inicjatyw na rozwój i budowanie kapitału społecznego. Obszary analiz zostały więc wyznaczone przez pytania badawcze odnoszące 11

12 się do opisu ofert instytucji angażujących osoby 50 plus, do znaczenia oferty dla budowy kapitału społecznego i jego poziomu. A. Problemy główne i szczegółowe dotyczące opisu i ewaluacji ofert 1. Czy instytucje kultury, stowarzyszenia i organizacje mają ofertę dla osób 50 plus? 1.1. Czy instytucje kultury, stowarzyszenia i organizacje mają ofertę kierowaną wyłącznie dla osób 50 plus? 1.2. Czy instytucje kultury, stowarzyszenia i organizacje mają ofertę angażującą także osoby osób 50 plus? 1.3. Czy instytucje kultury, stowarzyszenia i organizacje zamierzają kontynuować ofertę angażującą osoby 50 plus? 2. Jakiego rodzaju oferta jest kierowana do osób 50 plus? 2.1. Jakie dziedziny kultury obejmują oferty instytucji kultury, stowarzyszeń i organizacji? 2.2. Jaka jest częstotliwość oferty instytucji kultury, stowarzyszeń i organizacji?? 2.3. Kto jest inicjatorem oferty instytucji kultury, stowarzyszeń i organizacji?? 2.4. Jakie formy działań podejmowane są w ramach realizacji oferty? 2.5. Jaki jest charakter uczestnictwa osób 50 plus w ofercie instytucji kultury, stowarzyszeń i organizacji? 3. Czy oferty aktywizujące osoby 50 plus kreują obszary współpracy? 3.1. Czy forma realizacji oferty umożliwia współpracę między osobami 50 plus? Odpowiedzi na powyższe problemy badawcze zostaną sformułowane na podstawie wywiadów prowadzonych z przedstawicielami instytucji kultury, stowarzyszeń i organizacji, które w swoich działaniach w uwzględniają tę kategorię wiekową. 4. Jaka jest ocena badanych oferty instytucji kultury, stowarzyszeń i organizacji dla osób 50 plus? 4.1. Jaka jest ocena dostępności i różnorodności oferty dla osób 50 plus? 4.2. Jak korzystający z ofert pozyskują informacje o ofertach? 4.3. Jaki jest poziom zadowolenia z uczestnictwa w ofercie? Ewaluacja oferty obejmująca odpowiedzi na powyższe pytania zostanie przeprowadzona na podstawie odpowiedzi ankietowanych uczestników oferty, które będą wskaźnikami oceny oferty dokonanej z punktu widzenia jej uczestników. B. Problemy główne i szczegółowe dotyczące znaczenia oferty dla budowy kapitału społecznego 12

13 5. Jaki jest poziom zaangażowania uczestników w ofertę instytucji kultury, stowarzyszeń i organizacji? 5.1. Jaki jest okres korzystania z oferty? 5.2. Jaka jest częstotliwość korzystania z oferty? 5.3. Z jakich innych ofert korzystają lub zamierzają korzystać badani w wieku 50 plus? 6. Czy uczestnictwo w ofercie jest potencjalnym źródłem budowania/podtrzymywania więzi społecznych? 6.1. Czy uczestnictwo w ofercie poszerza krąg znajomych? 6.2. Jakie więzi łączą uczestników oferty? 7. W jakich obszarach pojawiają się korzyści z uczestnictwa w ofercie? 8. Czy uczestnictwo w ofercie rozwija kompetencje kluczowe? Opis możliwości i znaczenie uczestnictwa w ofercie dla budowania kapitału społecznego zostanie rozpoznany na podstawie wartości wskaźników przyjętych dla zidentyfikowania więzi społecznych występujących między uczestnikami oferty. Ich deklaracje odnoszące się do opisu relacji z innymi osobami pozwolą na rozpoznanie wartości tych wskaźników i wnioskowanie o potencjale przestrzeni społecznej kreowanej przez ofertę dla budowania kapitału społecznego. Jako wskaźniki tworzenia się więzi przyjęto: zaufanie do innych uczestników ofert, poczucie emocjonalnej bliskości z innymi uczestnikami oferty, poczucie wsparcia ze strony innych uczestników oferty, ekwiwalentność relacji (wymiana informacji). Natomiast wskaźniki działań na rzecz dobra wspólnego to: przenoszenie idei wspólnych działań poza aktywność wyznaczoną ofertą, działania uczestników oferty na rzecz innych (w ramach oferty), powstawanie nowych pomysłów pomocy lub aktywizacji innych, świadczenie sobie nawzajem przysług. Z kolei wskaźnikami związku uczestnictwa w ofercie z poziomem kompetencji kluczowych będą odpowiedzi na pytania o doskonalenie pod wpływem udziału w ofercie umiejętności mieszczących się w obszarze wyznaczonym tymi kompetencjami. C. Problemy główne i szczegółowe dotyczące poziomu kapitału społecznego 9. Jaki jest poziom kapitału społecznego w grupie osób 50 plus? 9.1. Jaki jest poziom uogólnionego zaufania? 9.2. Jaki jest poziom zaufania do nieznajomych? 9.3. Jaki jest poziom zaufania do instytucji? 10. Jaki jest postawa wobec współdziałania i kooperacji w grupie osób 50 plus? 11. Jaki jest poziom współdziałania i partycypacji społecznej w grupie osób 50 plus? Jaki jest poziom poczucia oddziaływań na sprawy środowiska lokalnego? Jaki jest poziom poczucia oddziaływań na sprawy kraju? Jaki jest poziom zaangażowania na rzecz grup i organizacji (działalność instytucjonalizowana)? Jaki jest poziom zaangażowania na rzecz innych osób (działalność indywidualna)? 13

14 Postawienie problemów dotyczących poziomu kapitału społecznego wśród osób 50 plus korzystających z oferty kulturalnej wyznacza z kolei obszar do analiz porównawczych, których rezultatem poznawczym będzie wiedza na temat zróżnicowania poziomu kapitału w grupie badanych uczestników na tle ustaleń pochodzących z reprezentatywnych badań ogólnopolskich. Problemy te i ich operacjonalizacja (przyjęte wskaźniki pomiaru, pytania kierowane do respondentów) zaczerpnięte zostały zarówno z Diagnozy społecznej (Czapiński 2011, s. 284) jak i z ze Strategii rozwoju kapitału społecznego 2020 (2013, s ). Wykorzystanie pytań badających postawy współdziałania i kooperacji postawionych respondentom w badaniach reprezentatywnych (ogólnopolskich) pozwoli również wyeksponować w analizach aspekt normatywny, dotyczący preferowania postaw i norm związanych z aktywnością na rzecz dobra wspólnego. BIBLIOGRAFIA Bartkowski J. (2007) Kapitał społeczny i jego oddziaływanie na rozwój w ujęciu socjologicznym [w:] Kapitał ludzki i kapitał społeczny a rozwój regionalny (red.) Mikołaj Herbst, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Bokajło W. (2010) Amerykańskie korzenie kapitału społecznego [w:] Kapitał społeczny inspiracje, impresje, operacjonalizacja (red.) Monika Klimowicz, Wiesław Bokajło, Warszawa: Wydawnictwo CeDeWu. Burt R. S. (1992) Structural Holes The Social Structure of Competition. Cambridge: Harvard University Press. Czapiński J. (2009) Diagnoza społeczna Warunki i jakość życia Polaków, (red.) Janusz Czapiński i Tomasz Panek, Warszawa, Rada Monitoringu Społecznego. Czapiński J. (2011) Diagnoza społeczna Warunki i jakość życia Polaków, (red.) Janusz Czapiński i Tomasz Panek, Warszawa, Rada Monitoringu Społecznego. Dubé Y., Howes J. E., McQueen D. L. (1957) Housing and social capital, Royal Commission on Canada's Economic Prospects. Fukuyama F. (1997) Zaufanie: kapitał społeczny a droga do dobrobytu, Warszawa Wrocław: PWN. Fukuyama F. (2003) Kapitał społeczny [w:] Kultura ma znaczenie (red.) Lawrence E. Harrison, Samuel P. Huntington, Kraków: Zysk i S-ka. Gajowiak M. (2012) Kapitał społeczny w świetle literatury [w:] Kapitał społeczny w rozwoju regionu (red.) Eulalia Skawińska, Warszawa: PWN. Giza-Poleszczuk A. (2008) Kapitał społeczny Warszawy. Diagnoza na potrzeby Strategii Społecznej. Warszawa. Granovetter M. S. (1973) The Strength of Weak Ties [w:] The American Journal of Sociology 78 (6), ss Growiec K. (2011) Kapitał społeczny. Geneza i społeczne konsekwencje, Warszawa: Wydawnictwo Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej Academica. Hanifan, L. J. (1916) The Rural School Community Center [w:] Annals of the American Academy of Political and Social Science (67), s

15 Hanifan, L. J. (1920) The Community Center. Boston: Silver, Burdett & Company. Klekotko M. (2012) Rozwój po Śląsku. Procesy kapitalizacji kultury w śląskiej społeczności górniczej, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellonskiego. Klimowicz M. (2010) Kapitał społeczny. Zagadnienia metodologiczne [w:] Kapitał społeczny inspiracje, impresje, operacjonalizacja (red.) Monika Klimowicz, Wiesław Bokajło, Warszawa: Wydawnictwo CeDeWu. Malewski A. (2001) Edukacja dorosłych w pojęciowym zgiełku. Próba rekonstrukcji zmieniającej się racjonalności andragogiki [w:] Teraźniejszość Człowiek Edukacja, nr 2. Putnam R. D. (2008) Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Putnam R.D., Leonardi R., Nanetti R.Y. (1995) Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, Warszawa: Wydawnictwo Znak. Rymsza A. (2007) Klasyczne koncepcje kapitału społecznego [w:] Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna (red.) Tomasz Kaźmierczak i Marek Rymsza, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Spraw Społecznych. Sierocińska K. (2011) Kapitał społeczny. Definiowanie, pomiar, typy [w:] Studia Ekonomiczne, nr 1 (LXVII) 2011 Strategia rozwoju kapitału społecznego Projekt po uzgodnieniach międzyresortowych (2011) Warszawa. Theis M. (2007) Krewni znajomi obywatele. Kapitał społeczny a lokalna polityka społeczna, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek. 15