Przedsiębiorczość drogą do nauki kreatywności i pracy zespołowej. Opracowanie merytoryczne: Grażyna Kozioł, Renata Zaborek

Transkrypt

1 Poznań 2012 Opracowanie merytoryczne: Grażyna Kozioł, Renata Zaborek Przedsiębiorczość drogą do nauki kreatywności i pracy zespołowej Podręcznik użytkownika modelu

2 Produkt wykonany w ramach i w celu realizacji projektu Przedsiębiorczość drogą do nauki kreatywności i pracy zespołowej, dofinansowanego ze źródeł Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (projekt innowacyjny testujący), realizowanego w partnerstwie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego oraz Poznańskiego Akademickiego Inkubatora Przedsiębiorczości

3 Spis treści Spis treści 3 Wprowadzenie 4 6 Cel projektu Przedsiębiorczość drogą do nauki kreatywności i pracy zespołowej Budowanie postaw przedsiębiorczych a kreatywne myślenie i praca zespołowa dzieci i młodzieży 19 Teoria inteligencji wielorakich Howarda Gardnera a planowanie procesu edukacyjnego w szkole 33 Formy i metody nauczania 36 Programy zajęć pobudzające kreatywność i umiejętność pracy zespołowej 38 Program zajęć z przedsiębiorczości dla II etapu edukacyjnego szkoła podstawowa. 50 Program zajęć z przedsiębiorczości dla III etapu edukacyjnego gimnazjum. 60 Przykładowe gry dydaktyczne do kreowania postaw przedsiębiorczych 60 Gra planszowa Potentaci soku dla uczniów klas IV VI szkoły podstawowej. 69 Gra internetowa Przedsiębiorczość dla uczniów gimnazjum. Założenia dydaktyczne i scenariusz. 89 Załączniki 103 Bibliografia 3

4 Wprowadzenie Wprowadzenie Publikacja porusza istotne z punktu widzenia nauczyciela sprawy oświaty i wychowania, które zostały podniesione do rzędu ważnych zagadnień naszego społeczeństwa. Świadczą o tym liczne raporty zajmujące się problemami szkoły, z których wyłania się obraz szkoły nauczającej, a nie uczącej się. W przedstawionym rozwiązaniu położono nacisk na kształcenie uczestniczące o charakterze innowacyjnym, skłaniające młodych ludzi do refleksji i poszukiwań rozwiązań alternatywnych we wszystkich dziedzinach życia. Takie przedsięwzięcie wymaga w pewnym stopniu modyfikacji dotychczasowych metod i form pracy, przebudowy przyjętych podstaw teoretycznych oraz prowadzenia badań o charakterze diagnostycznym i innowacyjnym. Otwierając drogę do tych poczynań podręcznik Przedsiębiorczość drogą do nauki kreatywności i pracy zespołowej w pewnym zakresie pomoże sprostać tym postulatom. Wypracowanie modelu pobudzania kreatywności, samodzielnego myślenia i pracy zespołowej poprzez przedsiębiorczość dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjów jest produktem finalnym projektu wdrażanego w subregionie pilskim w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet IX Rozwój kształcenia i kompetencji w regionach, Działanie 9.3 Upowszechnianie formalnego kształcenia ustawicznego w formach szkolnych. Zaś przedmiotem upowszechnienia i włączenia do realizowanej polityki oświatowej jest model w formie podręcznika wraz z obudową metodyczną. Jest to ważny aspekt, służy bowiem wzbogaceniu dotychczasowej oferty o nowe, alternatywne rozwiązania. Przekazanie nauczycielom tak skonstruowanego podręcznika można uważać za pożądane przedsięwzięcie. W porównaniu z innymi opracowaniami obejmuje on rozległy krąg problemów: od problematyki historycznej obowiązujących terminów z zakresu kreatywności, innowacyjności, teorii inteligencji wielorakich poprzez praktyczne wskazanie rozwiązań metodycznych: programy nauczania uczenia się, środki dydaktyczne i organizacje kształcenia. W szczególności opracowany model podręcznika Przedsiębiorczość drogą do nauki kreatywności i pracy zespołowej charakteryzują następujące elementy: jego przesłaniem jest koncepcja kształcenia wielostronnego, co nadaje mu względną jednolitość, stanowisko nauczyciela, jego warsztat pracy i pracę z uczniami skierowane na samokształcenie i uczenie się, akcentuje się wyraźnie zasadność i ważność indywidualnych wartości każdego dziecka, jego zdolności i uzdolnień poprzez realizowane procesy uspołeczniania dzieci i młodzieży w formie pracy grupowej i zespołowej, duży nacisk położony jest na rozwój myślenia dywergencyjnego i konwergencyjnego uczniów, co sprzyjać ma kształtowaniu postaw twórczych, kształtowanie, poprzez dobrane treści i metody kształcenia, świadomości uczniów, pożądanych społecznie postaw i systemów wartości, procesy emocjonalne nierozerwalnie połączone są z działalnością praktyczną dzieci i młodzieży, gdzie na scenie życia szkolnego ma miejsce łączenie teorii z praktyką, powiązanie z twórczą działalnością praktyczną uczniów. 4

5 Wprowadzenie Oddajemy ten podręcznik do rąk nauczycieli z nadzieją, że stanie się dla nich przewodnikiem, do którego będą powracać w różnych obszarach swojej pracy edukacyjnej. Zaprezentowane tu różne formy aktywności uczniów, oczywiście odpowiednio modyfikowane i wzbogacane, stwarzają optymalne możliwości wpływania i oddziaływania przez współczesną szkołę na osobowość młodego człowieka, jego styl życia, adaptację do zmieniających się warunków i pojawiających się nowych problemów. Aby sprostać wymaganiom współczesnej dydaktyki, deklaracji Europejskich Ambasadorów Kreatywności i Innowacji że świat porusza się w nowym rytmie. Europa, aby móc znaleźć się na czele tego świata, musi stać się bardziej kreatywna i innowacyjna to należy do procesu nauczania włączyć metody i formy pracy, dzięki którym uczniowie nauczą się świadomie, celowo i skutecznie przetwarzać i przyswajać nową wiedzę. Większość z siedmiu postulatów ambasadorów dotyczy bezpośrednio lub pośrednio procesów nauczania i uczenia się, które nie mają stanowić osobnej domeny zamkniętej w ramach szkoły, lecz nieustannie splatać się z życiem codziennym oraz zawodowym. W ich przesłaniu istotne jest uczenie się poprzez działanie i wspólne angażowanie nauczyciela i ucznia w zadania wymagające kreatywnego myślenia oraz postrzeganie uczenia się jako kształcenia ustawicznego. Zachęcamy nauczycieli szkół podstawowych i gimnazjów do korzystania z opracowanych programów, scenariuszy i gier dydaktycznych z przekonaniem, że służyć one będą rozwijaniu ważnych kompetencji kluczowych. 5

6 Przedsiębiorczość drogą do nauki kreatywności i pracy zespołowej Cel projektu Przedsiębiorczość drogą do nauki kreatywności i pracy zespołowej Projekt Przedsiębiorczość drogą do nauki kreatywności i pracy zespołowej jest realizowany w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet IX Rozwój kształcenia i kompetencji w regionach, Działanie 9.3 Upowszechnienie formalnego kształcenia ustawicznego w formach szkolnych. Projekt jest realizowany w partnerstwie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego i Poznańskiego Akademickiego Inkubatora Przedsiębiorczości. Głównym celem projektu jest wypracowanie modelu pobudzania kreatywności, samodzielnego myślenia i pracy zespołowej poprzez kształtowanie postaw przedsiębiorczych dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjów. Wartością dodaną projektu jest zmiana sposobu myślenia kadry nauczycielskiej na temat pobudzania kreatywności i przedsiębiorczości. W ramach realizowanego celu wystąpi: 1. Zwiększenie postaw kreatywnych i umiejętności pracy zespołowej uczniów i uczennic w szkołach podstawowych i gimnazjach subregionu pilskiego. 2. Zwiększenie efektywności działań podejmowanych w szkołach na rzecz pobudzania kreatywności i pracy zespołowej poprzez wdrożenie innowacji do procesu dydaktycznego. 3. Zmniejszenie nierówności edukacyjnych dzieci i młodzieży z subregionu pilskiego dzięki ich uczestnictwie w zajęciach pozalekcyjnych. 4. Podniesienie wiedzy i umiejętności nauczycieli w zakresie wykorzystania innowacyjnych metod nauczania w procesie dydaktycznym, opierających się na wykorzystaniu teorii inteligencji wielorakich Howarda Gardnera. Przedmiotem upowszechnienia i włączania do polityki będzie wypracowany model pobudzania kreatywności i umiejętności pracy zespołowej oraz wypracowane produkty pośrednie: 1. Podręcznik Przedsiębiorczość drogą do nauki kreatywności i pracy zespołowej. Podręcznik użytkownika modelu. 2. Arkusz oceny predyspozycji i preferencji uczniów (diagnoza poszczególnych rodzajów inteligencji). 3. Programy zajęć pozalekcyjnych pobudzające kreatywność i umiejętność pracy zespołowej dla uczniów II i III etapu edukacyjnego. 4. Gra internetowa Przedsiębiorczość dla uczniów gimnazjum. 5. Gra planszowa Potentaci soku dla uczniów szkoły podstawowej. 6. Skrypt dla nauczycieli prezentujący informacje o wykorzystywaniu założeń teorii Howarda Gardnera na lekcjach. 6 Poznań 2012

7 Cel projektu Przedsiębiorczość drogą do nauki kreatywności i pracy zespołowej 7. Szkolenia dla nauczycieli w zakresie wykorzystywania innowacyjnych metod nauczania w procesie dydaktycznym (techniki zwiększające kreatywność, twórcze myślenie i rozwiązywanie problemów, moderowanie zespołów w klasie). Użytkownikami projektu są dyrektorzy i nauczyciele szkół podstawowych i gimnazjów z terenów wiejskich, wiejsko-miejskich i miast do 25 tys. mieszkańców z subregionu pilskiego. Potencjalna grupa docelowa to 77 gimnazjów i 147 szkół podstawowych, w wymiarze upowszechnienia: 5 gimnazjów i 5 szkół podstawowych, w wymiarze testowania: 5 gimnazjów i 5 szkół podstawowych. Docelowo wypracowany model ma służyć wszystkim zainteresowanym wykorzystaniem działań w zakresie pobudzania wśród uczniów kreatywności i umiejętności pracy zespołowej poprzez przedsiębiorczość. Projekt realizowany jest w subregionie pilskim, ze względu na deficyt postaw kreatywnych społeczeństwa spowodowany czynnikami ekonomicznymi i historycznymi na tym obszarze. 7

8 Przedsiębiorczość drogą do nauki kreatywności i pracy zespołowej Budowanie postaw przedsiębiorczych a kreatywne myślenie i praca zespołowa dzieci i młodzieży Kreatywność, twórczość, innowacja oraz przedsiębiorczość to hasła klucze przewijające się dziś w najróżniejszych kontekstach. Intensywnie dyskutuje się nad kreatywną i innowacyjną gospodarką, kreatywną sprzedażą, kreatywnością w biznesie, klasą kreatywną, czy też wreszcie co szczególnie ważne z punktu widzenia projektu kreatywną edukacją. Istotne jest uczenie kreatywności i wspieranie twórczości uczniów w procesie edukacji. Termin kreatywność pochodzi od łacińskiego creatus i creare, oznaczających robić, produkować lub rosnąć. Creativity, pojęcie robiące dziś furorę na całym świecie, zagościło jednak w potocznym języku angielskim dopiero w XIX wieku, a creative education to pojęcie, które pojawiło się przed II wojną światową. Kreatywność jest dziś bardzo często analizowana jako cecha działania w codziennym życiu i pracy oraz coś, czego wręcz wymaga się właśnie od każdego ucznia czy pracownika. Oznacza to przesunięcie uwagi z procesu odkrywania i wspierania wybitnych talentów na tworzenie warunków kształtujących kreatywność zwykłych ludzi, rozumianą jako to, co pozwala adaptować się na co dzień do zmieniającego się środowiska i podejmować ryzyko stosowania nowych rozwiązań konkretnych problemów. Być kreatywnym to umiejętność wyobrażania sobie czegoś, co dotąd nie istniało, a także poszukiwanie aktualnych rozwiązań i nowych form pracy. Być innowacyjnym to wprowadzać zmiany w społeczeństwie i w gospodarce. Współczesna szkoła ma przygotowywać do samodzielności w dużo większym stopniu, niż było to wymagane w przeszłości. Przede wszystkim powinna nauczyć młodego człowieka samodzielnego rozpoznawania problemów i opracowywania strategii ich rozwiązywania, a także planowania własnych działań i organizowania współpracy. Ważne miejsce wśród umiejętności wymaganych od absolwenta nowoczesnej szkoły zajmuje samodzielność w wyszukiwaniu informacji, ich selekcjonowaniu i przedstawianiu innym. Wspieranie kreatywności oraz twórczości to zagadnienia priorytetowe znajdujące się w obszarze umiejętności podstawowych zawartych w obowiązującej podstawie programowej. Stworzyła ona konieczność sięgnięcia po nowe metody nauczania. Konstrukcja podstawy programowej uwzględnia cele nauczania, najważniejsze umiejętności oraz wymagania ogólne i szczegółowe wobec poszczególnych przedmiotów, a wreszcie zalecane warunki i sposoby realizacji, które to otworzyły możliwość zmiany tradycyjnego modelu nauczania. Wskazane cele kształcenia na III i IV etapie edukacyjnym to: przyswojenie przez uczniów określonego zasobu wiadomości na temat faktów, zasad, teorii i praktyk, ale także, zdobycie przez uczniów umiejętności wykorzystania posiadanych wiadomości podczas wykonywania zadań i rozwiązywania problemów oraz kształtowanie u uczniów postaw warunkujących sprawne i odpowiedzialne funkcjonowanie we współczesnym świecie. W obecnym kształcie polska szkoła w dużej mierze kłóci się z warunkami sprzyjającymi pracy nad wyrabianiem twórczości i kreatywności u poszczególnych uczniów. Od szkoły wymagane jest: 8 Poznań 2012

9 Budowanie postaw przedsiębiorczych a kreatywne myślenie i praca zespołowa... przygotowanie ucznia do wystandaryzowanego testu oraz bieżące monitorowanie przyrostu wiedzy za pomocą narzędzi, które słabo nadają się do zmierzenia tak złożonego zjawiska, jakim jest kreatywność; zrealizowanie w przewidzianym i ograniczonym czasie całego, również wystandaryzowanego programu, w grupie często bardzo zróżnicowanej pod względem predyspozycji. O ile przedsiębiorczość wprowadzana jest obecnie jako przedmiot w szkole ponadgimnazjalnej oraz przedmiot olimpiad, to kompetencje i postawy niezbędne do przejawiania przedsiębiorczości powinny być wyrabiane już znacznie wcześniej w procesie nauczania w szkole podstawowej i gimnazjum. Przedmiotem analizy nauczycieli tego typu szkół winno być zatem diagnozowanie i wspieranie kreatywności rozumianej jako sposób myślenia i działania zwiększającego szanse na twórcze i innowacyjne przedsięwzięcia oraz skuteczną adaptację do zmieniających się warunków i kolejnych pojawiających się problemów. Zalecane w nowej podstawie programowej warunki i sposoby realizacji wymagań do poszczególnych przedmiotów wskazują na zdobywanie wiedzy przez uczniów poprzez własną aktywność, doświadczenie, eksperymentowanie, obserwowanie, odkrywanie i samodzielne rozwiązywanie problemów znanych z codziennego życia. Kreatywność jest zjawiskiem relacyjnym i kontekstowym zarówno szanse na jej ukształtowanie się, jak i późniejsze przejawianie się jej w postaci twórczych i innowacyjnych działań, dokonują się w interakcji z innymi ludźmi oraz z kontekstem działania. Żeby zachowania twórcze mogły na większą skalę ujawniać się, skutkować innowacjami oraz wyrabiać trwałą dyspozycję do kreatywności, potrzebne są warunki zachęcające do takiego sposobu myślenia i działania klimat dla kreatywności, bez którego nie ma szansy na pojawienie się i przetrwanie działań innowacyjnych. Wielkie znaczenie dla twórczości ma przede wszystkim klimat panujący w środowisku rodzinnym oraz szkolnym. W środowisku rodzinnym sprzyja temu równowaga między wolnością a poczuciem bezpieczeństwa: z jednej strony zapewnienie świadomości istnienia rodzica, ciepłej atmosfery i stymulowanie ciekawości dziecka, z drugiej zaś okazywanie szacunku i zaufania do jego możliwości i tworzenie mu możliwie rozległej przestrzeni do własnego rozwoju. Z kolei do podstawowych czynników sprzyjających klimatowi twórczości w środowisku szkolnym należą w szczególności: pozytywne relacje w grupie rówieśniczej, style kierowania grupą zorientowane na kreatywność i innowację zmienna szczególnie istotna w grupie, jaką jest także klasa szkolna. Ważna jest otwartość środowiska i nauczyciela na zachowania nonkonformistyczne oraz szeroką paletę możliwych sposobów wyrażania swojej twórczości. Zawsze potrzebna jest tolerancja dla ryzyka i prawo do popełniania błędów, a jednocześnie ciągła stymulacja intelektualna i pojawianie się nowych wyzwań. Odwołując się do licznych publikacji i badań w zakresie pedagogiki twórczości, można wskazać przesłania, których realizacja umożliwi zwiększanie możliwości kreatywności uczniów: Ośmielanie do twórczości. Niezbędnym warunkiem pojawienia się twórczości jest przekonanie o swoim potencjalne twórczym, brak strachu przed podjęciem próby działania, odwaga wykorzystywania różnych rozwiązań, podejmowanie ryzyka, wytrwałość i elastyczność w tworzeniu. Pomoc w rozpoznawaniu swoich zdolności twórczych. Uczniowie różnią się swoim potencjałem dziedziną, w której mogą rozwinąć działania twórcze. Nauczyciel powinien pomóc określić im tę dziedzinę i umożliwić rozwijane się w niej. 9

10 Przedsiębiorczość drogą do nauki kreatywności i pracy zespołowej 3. a. b. c. d. e. f. Wspieranie twórczości uczniów. Twórczość ma swoje źródło w wielu zwyczajnych zdolnościach i umiejętnościach, a nie w odosobnionym talencie. Z tego względu pomocne jest pobudzanie i wspieranie prostych uzdolnień, wrażliwości i sprawności oraz stymulowanie ciekawości. Pomocne jest tu uczenie się przez działanie, a zadania nauczyciela to: pozwolić uczniom na aktywność eksperymentalną, ale zawsze wyjaśnianą z punktu widzenia celu tej aktywności, a w jej trakcie na popełnianie błędów bez groźby sankcji; zachęcać do swobodnej zabawy ideami, wskazywania najróżniejszych rozwiązań lub nowych zastosowań danego narzędzia, a jednocześnie krytycznej ewaluacji wartości tych pomysłów; stworzyć przestrzeń wolną od natychmiastowej krytyki zarówno ze strony uczącego, jak i innych uczniów sprzyjającą stawianiu pytań, ciekawości i puszczaniu wodzy wyobraźni; nauczyć rozumienia czasowego wymiaru rozwiązywania problemów znaczenia poszczególnych faz procesu twórczego i znajomości sposobów rozwiązania problemów wymagających działania w dłuższym czasie; pokazać różnorodność kontekstów, w jakich pojawiają się twórcze idee, rolę intuicji, twórczy charakter nieświadomych procesów myślowych i swobodnego myślenia. stwarzać warunki nabywania umiejętności współpracy w grupie, jako zdolności do bycia z innymi osobami, aby możliwe było jak najbardziej efektywne osiąganie wspólnych celów. Sprzyjającym rozwiązaniem w zwiększaniu możliwości kreatywnych postaw uczniów jest umiejętność inspirowania takich sytuacji edukacyjnych, których organizacja wymaga pracy i współpracy w zespole, grupie. Dobrze współpracująca ze sobą grupa jest czymś więcej niż tylko sumą poszczególnych ludzi. A prawdziwym kluczem do sukcesu w pracy zespołowej jest sposób odnoszenia się do siebie uczestników zespołu. Termin rola pełniona w zespole opisuje określone zachowania, osobisty wkład i relacje z innymi osobami w pracy. Wydaje się, iż w efektywnie funkcjonującym i odnoszącym sukcesy zespole powinny znajdować się osoby o zróżnicowanych rolach. Meredith Belbin, brytyjski naukowiec zajmujący się zarządzaniem zespołami, w prowadzonych badaniach poprzydzielał role do różnych kategorii w zależności od ukierunkowania uczniów. Szczególnej analizie poddał zagadnienie efektywności zespołu, czyli dlaczego jedne zespoły osiągają sukces, a inne nie?. Teoria Ról w Zespole zrewolucjonizowała podejście do współpracy w zespole. Wyniki badań wykazały, że przy tym samym problemie jedne zespoły świetnie radziły sobie z zadaniami, a innym szło to znacznie gorzej. Wpływ na efektywność zespołów roboczych ma nie tylko wykształcenie i umiejętności, ale nade wszystko preferowane role zespołowe i styl komunikacji. Teoria Ról Zespołowych pozwala na świadome dobieranie odpowiednich dla zespołu osób, które mają umiejętność dobrej komunikacji między sobą, a następnie zlecanie im odpowiedniego zadania do wykonania. Takie podejście umożliwiło stworzenie kategorii dziewięciu ról zespołowych: Innowacyjny i samodzielny Kreator, Wnikliwy i analityczny Ewaluator, Intuicyjny i poważny Koordynator, Pracowity i konsekwentny Implementator, 10 Poznań 2012

11 Budowanie postaw przedsiębiorczych a kreatywne myślenie i praca zespołowa Precyzyjny i pilny Perfekcjonista, Optymistyczny i pomysłowy Poszukiwacz Źródeł, Dynamiczna i Ambitna Lokomotywa, Spokojna i bezkonfliktowa Dusza Zespołu, Profesjonalny i badający Specjalista. Badania, których wyniki zostały opublikowane w licznych raportach, obrazują radykalne zjawiska. Okazuje się, że w warunkach szkolnych najlepiej czują się młodzi ludzie o wysokiej inteligencji i niskim poziomie twórczości, a najgorzej ci o niższym IQ, ale wysokim potencjale twórczym, czyli że najgorzej przystosowane do warunków szkolnych okazały się dzieci twórcze i mniej inteligentne, najlepiej natomiast nietwórcze i inteligentne. Ci ostatni uczniowie, częściej niż pozostali, wybierali z listy cech jako nieistotne dla siebie korelaty twórczości, takie jak pomysłowy, aktywny, twórczy, spostrzegawczy, a jako istotne określenia, takie jak inteligentny, ambitny i pracowity. Zachowania twórcze są tylko tolerowane przez nauczycieli, nie niezbędne, i to w dodatku wówczas, jeśli występują w połączeniu z wysokim poziomem klasycznej inteligencji. W oczach wielu z nich, idealnym uczniem jest uczeń uprzejmy, punktualny, konwencjonalny i wszystko, tylko nie nonkonformistyczny. Kreatywność jest często tłumiona jako cecha przejawiająca się w zachowaniach dziwnych i odstających od normy. Umiejętność twórczego myślenia nie jest związana z poziomem inteligencji. Osoby myślące w sposób twórczy, mające dużo pomysłów, odkrywają więcej nowatorskich rozwiązań, niż osoby jedynie utalentowane, niewyróżniające się uzdolnieniami twórczymi. Charakterystyczną cechą myślenia twórczego jest umiejętność zestawiania zagadnień różniących się od siebie łatwość dostrzegania tego, co dla innych jest niezauważalne. Szkoła przekazuje wyraźnie określone ideologie i promuje pewne typy wiedzy, które nie są w społeczeństwie równomiernie powielane, co wynika w dużej mierze z różnorodności środowisk kulturowych. Jest to często wiedza pamięciowa wymagająca myślenia abstrakcyjnego. Najlepiej czują się w szkole osoby, które potrafią myśleć o działaniach, zdarzeniach i zjawiskach nawet wtedy, gdy nie są one bezpośrednio dostępne percepcji i nie ma z nimi rzeczywistego kontaktu. Badania wielokrotnie wskazywały, że uczniowie o wysokim poziomie osiągnięć szkolnych mają często mniejszy potencjał do działań twórczych niż uczniowie gorzej się uczący, co wydaje się w dużej mierze wynikać z ich dostosowania się do reguł szkolnych: aby osiągnąć sukces szkolny często nie należy rozwijać potencjału zdolności do myślenia dywergencyjnego i własnej inwencji, lecz raczej wpasować się w sposób myślenia nauczyciela i/lub kanon prawidłowych odpowiedzi. Kształcenie myślenia dywergencyjnego występuje na ogół w problemach o wielu rozwiązaniach, czyli tzw. otwartych. Wymaga ono wydobycia i odtworzenia elementów informacji przechowywanych w pamięci dla określonych celów. Wytwarzanie dywergencyjne to zdolności umysłowe dotyczące przypominania informacji, które wymagają różnych odpowiedzi. Charakteryzując myślenie dywergencyjne, z reguły wyróżnia się 3 jego cechy: płynność (inaczej produktywność; wskaźnikiem płynności jest liczba pomysłów, jaką zdolny jest wygenerować uczeń w określonym czasie), giętkość (plastyczność) wskaźnikiem giętkości jest różnorodność tych pomysłów; miarą giętkości jest liczba klas, od jakich można zakwalifikować pomysły, oryginalność jej wskaźnikiem mogą być pomysły niecodzienne, zaskakujące, niebanalne, rzadkie. W kształtowaniu postawy twórczej niezbędne są zadania z zakresu wytwarzania dywergencyjnego, ale nie wolno pominąć tu również myślenia konwergencyjnego, które dotyczy nabywania informacji i uczenia się w sytuacjach problemowych zamkniętych. 11

12 Przedsiębiorczość drogą do nauki kreatywności i pracy zespołowej Jednak współczesna szkoła wciąż opiera się na zasadach myślenia konwergencyjnego kosztem wytwarzania dywergencyjnego, dbając o przyswojenie uporządkowanych i poklasyfikowanych informacji, często zaniedbując samodzielne, krytyczne myślenie dzieci. W szkołach niejednokrotnie panuje kult intelektu, programu i podręcznika, co potwierdzają liczne badania. W opinii badanych uczniów: Szkoła jest nudna, mało interesująca, Brakuje czasu na własne rozwiązania, Jest nieciekawie, bo nie możemy sami tworzyć i rozwiązywać czegoś, O wszystkim decyduje Pani i nie pozwala nam na nic, W szkole można się nauczyć czytać tylko po szkolnemu. Opinie te nie odbiegają od dostępnych na rynku edukacyjnym licznych opracowań dotyczących problemów polskiej szkoły, zawartych w m.in. w Raporcie o stanie edukacji 2010, programie PISA 2009, Strategii Rozwoju Oświaty w woj. wielkopolskim. Zawarte w tych publikacjach dane wskazują na brak nauczania skoncentrowanego na rozwijaniu postaw kreatywnych i umiejętności pracy zespołowej, co w konsekwencji ma wpływ na efektywność procesu dydaktycznego. Zasadne zatem jest podejmowanie działań wspierających kadrę pedagogiczną do nabywania przez nią umiejętności budowania u uczniów postaw kreatywnych, przedsiębiorczych oraz pracy zespołowej. W tym celu zostały skonstruowane następujące narzędzia: Kwestionariusz badania kreatywności dla uczniów szkoły podstawowej (Załącznik nr 1). Kwestionariusz badania kreatywności dla uczniów gimnazjum (Załącznik nr 2). Kwestionariusz badania umiejętności współpracy w grupie szkoła podstawowa (Załącznik nr 3). Kwestionariusz badania umiejętności współpracy w grupie gimnazjum (Załącznik nr 4). Kwestionariusz badania kreatywności i umiejętności pracy zespołowej uczniów (Załącznik nr 5) wypełniają nauczyciele Kwestionariusz badania kreatywności i umiejętności pracy zespołowej uczniów (Załącznik nr 6) wypełniają rodzice/prawni opiekunowie Kwestionariusze, których założeniem jest mierzenie postępu uczniów w zakresie rozwoju takich kompetencji jak kreatywność i umiejętność pracy w grupie. Biorąc pod uwagę zróżnicowanie rozwojowe w aspektach społecznym i poznawczym uczniów z grupy szkolnej i gimnazjalnej, przygotowano dwie, osobne wersje kwestionariusza: dla uczniów klas 4-6 szkoły podstawowej oraz dla młodzieży gimnazjum (Załącznik 1, 2). Natomiast w konstrukcji kolejnego kwestionariusza (Załącznik 3, 4) intencją badacza jest diagnozowanie uczniów pod kątem umiejętności współpracy w grupie według przyjętych dwóch kategorii: ukierunkowanie na zadanie ukierunkowanie na relację. Ukierunkowanie na zadanie rozumiane jest jako posiadanie kompetencji związanych z indywidualną realizacją zadań, które mają wpływ na ogólną jakość ich wykonania. Należą do nich: szybkość, sumienność, determinacja w wykonywaniu zadania, pracowitość, zdyscyplinowanie. Ukierunkowanie na relację rozumiane jest jako posiadanie kompetencji związanych z kontaktem z innymi ludźmi, które decydują o skuteczności współpracy, porozumiewania się z nimi. Należą do nich: komunikatywność, umiejętność brania pod uwagę perspektywy drugiej osoby, ugodowość, uwaga na innych, umiejętność słuchania, elastyczność, otwartość. Osoby z każdej kategorii są niezbędne, aby zespół odnosił sukcesy. Jednakże osoby z kategorii drugiej cechują się największa liczbą kompetencji sprzyjających współpracy w grupie. 12 Poznań 2012

13 Budowanie postaw przedsiębiorczych a kreatywne myślenie i praca zespołowa... Metodologia badań Konstrukcja narzędzi. Procedury badania i interpretacja wyników Kwestionariusz badania kreatywności dla uczniów szkoły podstawowej i gimnazjum (załączniki: 1, 2). Kwestionariusz zbudowany jest z 3 zadań o zróżnicowanej trudności, w zależności od typu szkoły. Uczeń wykonuje je samodzielnie, mając do dyspozycji arkusz testowy, długopis lub ołówek. Wykonanie testu ograniczone jest czasem. Procedura badania Każdy z uczniów otrzymuje arkusz testu. Informuje się ich, że test, który mają wypełnić bada poziom różnych umiejętności społecznych i poznawczych, takich np. jak rozwiązywanie trudnych problemów. Nie ujawnia się uczniom, co naprawdę bada test. Decepcja podyktowana jest dbałością o trafność i rzetelność pomiaru. Uczniowie są poinformowani, że mają do rozwiązania 3 zadania. Osoba przeprowadzająca badanie, po upłynięciu czasu wyznaczonego na dane zadanie będzie informowała badanych o konieczności przejścia do kolejnego zadania, odbierając od uczniów wypełniony arkusz i wręczając arkusz z kolejnym zadaniem. Osoba przeprowadzająca badanie musi zaopatrzyć się w zegarek lub stoper. Osoba przeprowadzająca badanie informuje o momencie, w którym uczniowie mogą rozpocząć wypełnianie testu. Na wszelkie pytania pojawiające się w trakcie wypełniania testu, a dotyczące bezpośrednio rozwiązywanych zadań, badacz odpowiada: zrób jak uważasz, jak myślisz. Jakiekolwiek inne podpowiedzi czy komentarze są niedozwolone. W celu zachęcenia badanego do wypełniania zadań mimo wątpliwości czy trudności, dozwolone jest udzielenie zachęty: w tym teście nie ma prawidłowych odpowiedzi. Pierwsze zadanie trwa 15 min. Po upływie wyznaczonego czasu prowadzący badanie informuje uczniów, że czas się skończył i nakazuje przejście do kolejnego zadania, jednocześnie zbierając arkusze z zadaniem 1 i wręczając uczniom arkusze z zadaniem 2. Czas przeznaczony na kolejne zadania znajduje się w tab.1. Jeżeli na arkuszu zabraknie miejsca, uczeń może nanosić odpowiedzi na drugiej stronie arkusza. Tab. 1 Limity czasu na wykonanie poszczególnych zadań w teście dla szkoły podstawowej i gimnazjum Numer zadania Czas na wykonanie zadania 1 15 min 2 10 min 3 15 min Kryteria oceny Zadanie nr 1 HISTORYJKI W zadaniu tym punkty przyznaje się za liczbę ułożonych historyjek, przyznając po 1 punkcie za każdą historyjkę. Historyjki muszą zawierać przynajmniej dwa zdania. Historyjki nie mogą być do siebie podobne, tzn. nie mogą opowiadać o tym samym, nie mogą różnić się jedynie imionami bohaterów. By przyznać punkt za daną historyjkę, musi ona dotyczyć nowego zdarzenia (nie występującego w innych historyjkach) lub podobnego zdarzenia do innego, przedstawionego w innej historyjce, lecz różniącego się przynajmniej jednym elementem (nie mogą być to imiona bohaterów). W przy- 13

14 Przedsiębiorczość drogą do nauki kreatywności i pracy zespołowej padku ułożenia przez badanego trzech lub więcej podobnych historyjek, różniących się jednak od siebie pojedynczymi sekwencjami zdarzeń, punkty przyznajemy jedynie za 2 pierwsze historyjki. Dodatkowe punkty przyznaje się za każde dodatkowe zdanie powyżej koniecznych dwóch 1 pkt za każde dodatkowe zdanie. Zadanie nr 2 Zadanie nr 3 ALTERNATYWY W tym zadaniu punkty przyznawane są za liczbę wygenerowanych alternatywnych zastosowań wskazanych przedmiotów 1 pkt za każdą propozycję. Punkty przyznajemy jedynie za alternatywy oryginalne, tj. niepowtarzające się. Za Alternatywy podobne, punktów nie przyznajemy, np. alternatywne zastosowania dla przedmiotu książka: podkładka pod kwiat, podstawka pod wazon taka odpowiedź zostanie oceniona na 1 pkt ponieważ kolejne wygenerowane alternatywne rozwiązanie nie jest rozwiązaniem oryginalnym. Alternatywne zastosowania przedmiotów, jeśli są nierealne (niemożliwe do zastosowania, np. miska jako koło zapasowe do samochodu), nie są punktowane. PROBLEMY W tym zadaniu oceniana jest liczba rozwiązań problemów 1 pkt. za każde zaproponowane rozwiązanie. Aby przyznać punkty za rozwiązanie musi ono być oryginalne, tj. istotnie różniące się od pozostałych. I tak, jeśli na problem Kasi osoba badana wygeneruje dwa rozwiązania niech porozmawia z tatą; niech porozmawia z mamą wówczas może otrzymać punkty tylko za pierwsze podane rozwiązanie, ponieważ drugie nie różni się od pierwszego w sposób istotny. W tym zadaniu badający ma prawo przyznać po dodatkowym punkcie za każde rozwiązanie, które jego zdaniem jest wyjątkowo pomysłowe, innowacyjne. Interpretacja wyników. Kwestionariusz dostarcza osobie badającej wielu możliwości interpretacyjnych. W pierwszej kolejności, poprzez zsumowanie punktów za poszczególne zadania danej części otrzymujemy ogólny wynik na skali kreatywności. Im wyższy wynik na poszczególnych skalach, tym wyższy poziom danej cechy. Uzyskane w ten sposób wyniki można porównywać z wynikami uzyskanymi w badaniu tym samym testem w późniejszym terminie, np. po zastosowaniu danej metody nauczania. Kwestionariusz dostarcza także informacji o indywidualnym poziomie poszczególnych umiejętności ucznia wchodzących w skład pojęcia kreatywności (płynność zad 2., giętkość zad.1, oryginalność zad.3) oraz umożliwia ich porównywanie po czasie, zgodnie z zasadą pre test post test. Wyniki czynników uzyskuje się poprzez zsumowanie punktów uzyskanych w poszczególnych zadaniach. Kwestionariusz badania umiejętności współpracy w grupie szkoła podstawowa i gimnazjum (załączniki: 3, 4) Konstrukcja narzędzi. Procedury badania i interpretacja wyników Procedura badania Kwestionariusz dla uczniów szkoły podstawowej składa się z 24 twierdzeń, natomiast dla uczniów gimnazjum z 36 twierdzeń. Uczeń musi wybrać odpowiedź TAK lub NIE w zależności od tego, czy dane twierdzenie dobrze opisuje jego osobę, czy do niego pasuje. Na wykonanie zadania badany ma 40 minut. Każdy z uczniów po wypełnieniu kwestionariusza badania kreatywności otrzymuje kwestionariusz badania umiejętności współpracy w grupie. 14 Poznań 2012

15 Budowanie postaw przedsiębiorczych a kreatywne myślenie i praca zespołowa... Uczniów informuje się, że na zadanie mają ograniczoną ilość czasu i każde zadanie należy dokładnie przeczytać przed udzieleniem odpowiedzi. Osoba prowadząca badanie informuje uczniów, iż ich zadaniem jest zakreślenie kółkiem odpowiedzi TAK lub NIE przy każdym z twierdzeń. Jeśli uczeń pomyli się, powinien skreślić błędną odpowiedź krzyżykiem oraz zakreślić kółkiem poprawną. Na wszelkie pytania pojawiające się w trakcie wypełniania testu, a dotyczące bezpośrednio rozwiązywanych zadań badający odpowiada: zrób jak uważasz, jak myślisz. Jakiekolwiek inne podpowiedzi czy komentarze są niedozwolone. W celu zachęcenia badanego do wypełniania zadań mimo wątpliwości czy trudności, dozwolone jest udzielenie zachęty: w tym teście nie ma prawidłowych odpowiedzi. Istnieje duże prawdopodobieństwo, iż uczniowie skończą zadanie przed wyznaczonym czasem. Kryteria oceny Obliczanie wyników polega na zsumowaniu punktów uzyskanych przez ucznia w poszczególnych kategoriach. Służy temu opracowany klucz w wersji dla szkoły podstawowej i dla gimnazjum. Klucz odpowiedzi szkoła podstawowa Numer Ukierunkowanie na zadanie Ukierunkowanie na relację pozycji TAK NIE TAK NIE SUMA 15

16 Przedsiębiorczość drogą do nauki kreatywności i pracy zespołowej Klucz odpowiedzi gimnazjum Numer Ukierunkowanie na zadanie Ukierunkowanie na relację pozycji TAK NIE TAK NIE SUMA Interpretacja wyników Kwestionariusz dostarcza osobie badającej wielu możliwości interpretacyjnych. W pierwszej kolejności, poprzez zsumowanie punktów otrzymujemy wyniki na skalach ukierunkowanie na zadanie oraz ukierunkowanie na relację. Im wyższy wynik na po- 16 Poznań 2012

17 Budowanie postaw przedsiębiorczych a kreatywne myślenie i praca zespołowa... szczególnych skalach, tym wyższy poziom danej cechy. Uzyskane w ten sposób wyniki można porównywać między sobą. Takie zestawienie określa indywidualny poziom kompetencji potrzebnych do współpracy w grupie. Im wyższy wynik w skali ukierunkowanie na zadanie tym więcej kompetencji potrzebnych do współpracy w grupie. Ponadto, uzyskane wyniki będzie można porównać z wynikami uzyskanymi w badaniu tym samym testem w późniejszym terminie, np. po zastosowaniu danej metody nauczania. Umożliwi to pozyskanie informacji na temat zmiany wewnątrz danej skali, tzn. na ile zmieniło się ukierunkowanie na zadanie i/lub na relację. Metodologia badań Konstrukcja narzędzi. Procedury badania i interpretacja wyników Kwestionariusz badania kreatywności i umiejętności pracy zespołowej uczniów (Załącznik nr 5) wypełniają nauczyciele i Kwestionariusz badania kreatywności i umiejętności pracy zespołowej uczniów (Załącznik nr 6) wypełniają rodzice/ prawni opiekunowie Każdy kwestionariusz składa się z 35 pozycji, które badają poziom kreatywności i umiejętności współpracy w zespole/grupie. Kwestionariusze w wersji dla nauczycieli i dla rodziców są do siebie podobne, ponieważ celem ich jest badanie uczniów z różnej perspektywy z uwzględnieniem tych samych wskaźników. Kwestionariusze te pozwalają dostrzegać potencjał dziecka, jego postawy w zależności od kontekstu: domowego, szkolnego. Pytania dotyczące kreatywności oraz współpracy w zespole/grupie są wymieszane do kategorii kreatywność przyporządkowanych jest dwadzieścia, natomiast dla kategorii współpracy w grupie piętnaście. Dla oszacowania uzyskanych wyników w rzeczonych obszarach wyodrębnia się kategorie przyporządkowanych odpowiedzi. W Kwestionariuszu badania kreatywności i umiejętności pracy zespołowej uczniów wypełnianym przez nauczycieli (załącznik 5), określeniu kreatywności odpowiadają numery twierdzeń: Posiada wysoką samoocenę. Potrafi wygłaszać samodzielne opinie. Nie przyjmuje bezkrytycznie wszystkiego, co mu/jej się mówi. Wykazuje zaangażowanie i entuzjazm podczas wykonywania zadań. Jest w stanie skoncentrować się (skupić uwagę) na wykonywanej aktywności. Jest otwarty/a na nowe pomysły. Jest oryginalny/a, odróżnia się od innych. Jest elastyczny/a. Używa wyobraźni. Podejmuje ryzyko. Potrafi szybko podejmować decyzje. Wykazuje otwartość na opinie i pomysły innych. Wykazuje gotowość do zmian i odchodzenia od schematów. Obserwuje się u niego/niej ciekawość świata, skłonność do stawiani sobie pytań. Wykazuje skłonność do poszukiwania wielu rozwiązań zamiast zadowalania się pierwszym lepszym pomysłem. Potrafi przyjąć punkt widzenia innych osób. 17

18 Przedsiębiorczość drogą do nauki kreatywności i pracy zespołowej Potrafi zobaczyć i wykorzystać elementy sytuacji, których nie dostrzegają inni. Odważnie podejmuje decyzje. Wykazuje inicjatywę. Potrafi zaskoczyć swoimi pomysłami Określeniu umiejętności współpracy w zespole/grupie odpowiadają numery twierdzeń: Potrafi zainteresować grupę fajnym pomysłem. Podczas przerwy spędza czas w towarzystwie innych uczniów. Inni uczniowie złoszczą się na niego/nią, ponieważ za wszelką cenę chce pochwalić się swoją wiedzą, pierwszy/a wyrywa się do odpowiedzi Woli rozwiązywać zadania z innymi niż samodzielnie, nawet kiedy potrafi zrobić je sam Kiedy jest z grupie z innymi dziećmi pyta ich, w co by chcieli się bawić lub co by chcieli robić. Dobrze czuje się w grupie rówieśników. Jest w stanie wysłuchać rówieśników i zaakceptować ich spojrzenie na konkretną sytuację. Zanim podejmie działanie potrafi wysłuchać innych osób. Jest lubiany w klasie. Podczas wykonywania zadania w podgrupach zależy mu/jej na wspólnej realizacji. Chętnie pomaga, gdy ktoś go prosi o pomoc. Podczas pracy w podgrupach często popada w konflikty. W czasie wykonywania zadań nie prosi innych o pomoc nawet, jeśli czegoś nie potrafi zrobić. Jeśli realizacja zadania w grupie idzie powoli lub w niewłaściwym kierunku bierze sprawy we własne ręce. Złości się, kiedy inne osoby w klasie przeszkadzają mu w rozwiązywaniu zadania W Kwestionariuszu badania kreatywności i umiejętności pracy zespołowej uczniów wypełnianym przez rodziców (załącznik 6), określeniu kreatywności odpowiadają numery twierdzeń: Jest pewny/a siebie. Potrafi wygłaszać samodzielne opinie. Nie przyjmuje bezkrytycznie wszystkiego, co mu/jej się mówi. Kiedy coś robi to robi to z zaangażowaniem i entuzjazmem. Jest w stanie skoncentrować się na wykonywanej aktywności. Jest otwarty/a na nowe pomysły. Jest oryginalny/a, odróżnia się od innych. Używa wyobraźni (np. buduje zabawki z przedmiotów codziennego użytku, tworzy nietypowy wystrój pokoju, nietypowy ubiór). Nie zadowalają go/jej łatwe rozwiązania, potrafi podjąć niepopularną decyzję, jeśli jest do niej przekonany/a. Potrafi szybko podejmować decyzje. Wykazuje otwartość na opinie i decyzje innych. Obserwuje się u niego/niej ciekowość świata, skłonność do stawiania sobie pytań. Potrafi przyjąć punkt widzenia innych osób. Potrafi zobaczyć i wykorzystać elementy sytuacji, których nie dostrzegają inni. Potrafi zaskoczyć swoimi pomysłami. Ma nietypowe zainteresowania. Kiedy coś mu/jej nie wychodzi, szuka sposobu jak zrobić to inaczej. 18 Poznań 2012

19 Budowanie postaw przedsiębiorczych a kreatywne myślenie i praca zespołowa Potrafi wymyślić nietypowe zastosowania dla przedmiotów codziennego użytku. Ma poczucie humoru. Nie narzeka na nudę Określeniu umiejętności współpracy w zespole/grupie odpowiadają numery twierdzeń: Jest lubiany przez koleżanki i kolegów. Ma dużo kolegów i koleżanek. Woli wolny czas spędzać samemu niż wśród kolegów i koleżanek. Jest w stanie przekonać innych do swoich pomysłów. Potrafi dostosować się do swoich rówieśników. Ma duży wpływ na to w jaki sposób grupa jego rówieśników spędza czas. Kiedy jest z rówieśnikami bardzo zwraca uwagę na to, aby jego osiągnięcia były zauważone. Kiedy jest z grupie z innymi dziećmi, pyta ich, w co by chcieli się bawić lub co by chcieli robić. Dobrze czuje się w grupie rówieśników. Jest w stanie wysłuchać rówieśników i przyjąć ich spojrzenie na konkretną sytuację. Chętnie pomaga, gdy ktoś go prosi o pomoc. Kiedy przebywa w grupie rówieśników trudno mu się z nimi porozumieć. Udaje mu się rozwiązywać konflikty z kolegami. Kiedy mu się coś nie udaje, potrafi pogodzić się z porażką. Jest otwarty na pomysły i propozycje swoich rówieśników, nie musi postawić na swoim. Procedura badania Zarówno rodzice/prawni opiekunowie, jak i nauczyciele otrzymują egzemplarz kwestionariusza, który ma na celu badanie uczniów/dzieci w zakresie rozwoju takich kompetencji, jak kreatywność i umiejętność pracy w grupie w sposób pośredni, tzn. poprzez ocenę nauczycieli oraz rodziców. Respondentów informuje się, że test, który mają wypełnić, bada poziom różnych umiejętności uczniów dzieci. Nie ujawnia się dokładnie zakresu badania. Decepcja podyktowana jest dbałością o trafność i rzetelność pomiaru. Osoba prowadząca badanie informuje badanych, iż ich zadaniem jest wybranie jednej odpowiedzi przy każdym z twierdzeń, w zależności od tego, jak trafnie dane stwierdzenie opisuje ucznia/dziecko. Jeśli badany pomyli się, powinien skreślić błędną odpowiedź krzyżykiem, a zakreślić kółkiem poprawną. Na wszelkie pytania pojawiające się w trakcie wypełniania testu, dotyczące bezpośrednio rozwiązywanych zadań, badający odpowiada: zrób jak uważasz, jak myślisz. Jakiekolwiek inne podpowiedzi czy komentarze są niedozwolone. W celu zachęcenia badanego do wypełniania zadań mimo wątpliwości, czy trudności, dozwolone jest udzielenie zachęty: w tym teście nie ma nieprawidłowych odpowiedzi. Przewidywany czas wypełnienia testu to około 20 minut. Badany może wypełniać kwestionariusz w warunkach domowych, bez obecności osoby badającej. Nie jest to jednak wskazane, szczególnie w przypadku rodziców. Należy także poinformować, iż udzielając odpowiedzi, badany nie powinien konsultować odpowiedzi na pytania z innymi osobami, a w szczególności z uczniem/dzieckiem. Obliczanie wyników Obliczanie wyników polega na zsumowaniu odpowiedzi w poszczególnych kategoriach. W pierwszej kolejności dzielimy odpowiedzi na te należące do kategorii kreatywność i na te należące do kategorii umiejętności współpracy w zespole/grupie. Następ- 19

20 Przedsiębiorczość drogą do nauki kreatywności i pracy zespołowej nie należy zsumować punkty uzyskane w odpowiedziach. Odpowiedź 1 oznacza jeden punkt, 2 dwa punkty itd. Wyjątek stanowią niektóre odpowiedzi z grupy współpraca. Sposób ich obliczania jest odwrotnie proporcjonalny i dla pełnej jasności został zaprezentowany poniżej. Odpowiedź 1 pięć punktów Odpowiedź 2 cztery punkty Odpowiedź 3 trzy punkty (bez zmian) Odpowiedź 4 dwa punkty Odpowiedź 5 jeden punkt W Kwestionariuszu badania kreatywności i umiejętności pracy zespołowej uczniów wypełnionym przez nauczycieli (załącznik 5): twierdzenia z kategorii kreatywność (wszystkie liczone wprost proporcjonalnie): 1, 3, 5, 7, 9, 11, 13, 15, 17, 19, 21, 23, 25, 27, 29, 31, 32, 33, 34, 35 twierdzenia z kategorii współpraca liczone wprost proporcjonalnie: 2, 4, 8, 10, 12, 14, 16, 18, 20, 22 twierdzenia z kategorii umiejętności współpracy w zespole/grupie liczone odwrotnie proporcjonalnie: 6, 24, 26, 28, 30. W Kwestionariuszu badania kreatywności i umiejętności pracy zespołowej uczniów wypełnianym przez rodziców (załącznik 6): twierdzenia z kategorii kreatywność (wszystkie liczone wprost proporcjonalnie): 1, 3, 5, 7, 9, 11, 13, 15, 17, 19, 21, 23, 25, 27, 29, 31, 32, 33, 34, 35 twierdzenia z kategorii umiejętności współpracy w zespole/grupie liczone wprost proporcjonalnie: 2, 4, 8, 10, 12, 16, 18, 20, 22, 26, 28, 30 twierdzenia z kategorii umiejętności współpracy w zespole/grupie liczone odwrotnie proporcjonalnie: 6, 14, 24. Interpretacja wyników Kwestionariusz dostarcza osobie badającej wielu możliwości interpretacyjnych. W pierwszej kolejności, poprzez zsumowanie punktów otrzymujemy wyniki na skali kreatywność oraz umiejętność współpracy w zespole/grupie. Im wyższy wynik w poszczególnej skali tym wyższy poziom danej cechy. Ponadto uzyskane wyniki można porównać z wynikami pozyskanymi w badaniu tym samym testem w późniejszym terminie (zgodnie z zasadą pre test post test.), np. po zastosowaniu danej metody nauczania. Kwestionariusz dostarcza informacji na temat zmiany wewnątrz danej skali, tzn. na ile zmienił się poziom kreatywności oraz umiejętności współpracy w zespole/ grupie. Istnieje także możliwość skonfrontowania stanowiska nauczyciela czy rodzica w ocenie ucznia/dziecka. Pamiętać należy, iż w interpretacji wyników uzyskanych przez rodziców należy zachować ostrożność w ocenie, mając na uwadze fakt, iż rodzice mogą mieć tendencję do zawyżonej oceny wyjściowej kompetencji swoich dzieci. Testu nie należy oceniać, jeśli w całym kwestionariuszu brakuje więcej niż 7 odpowiedzi lub kiedy w danej skali brakuje więcej niż 3 odpowiedzi. 20 Poznań 2012