Len włóknisty i oleisty. Rośliny oleiste i włókniste. Historia uprawy KAPUSTOWATE

Transkrypt

1 Len włóknisty i oleisty Rośliny oleiste i włókniste Spośród 300 gatunków lnu należących do rodziny lnowate Linaceae, gatunek len siewny (Linum usitatissimum L.) jest jedynym, mającym istotne znaczenie rolnicze. Gatunek ten występuje w Polsce w formie dwóch odmian botanicznych: lnu pękającego (Linum usitatissimum var. crepitans), będącej formą pośrednią pomiędzy lnem dzikim i uprawnym oraz lnu siewnego zwykłego (Linum usitatissimum var. vulgare), posiadającym zamknięte torebki w fazie dojrzałości pełnej. Len siewny zwykły występuje jako roślina uprawna w formie jarej i ozimej, przy czym w Polsce i krajach sąsiedzkich uprawiana jest wyłącznie forma jara. Najstarszą formą użytkowani lnu było prawdopodobnie spożywanie nasion o dużej zawartości oleju. Formy uprawne lnu pochodzą od dzikiego lnu wąskolistnego Linum usitatissimum ssp. angustifolium. Mają tę samą liczbę chromosomów (2n=30) i krzyżują się wzajemnie dając płodne mieszańce. Najstarsze stanowiska archeologiczne świadczące o wykorzystaniu lnu pochodzą z okresu lat BP (len drobnonasienny) neolit preceramiczny. Na terenach Polski odkryto ślady uprawy lnu w neolicie (kultura ceramiki wstęgowej rytej) od tego czasu był prawdopodobnie stale uprawiany. Nieliczne stanowiska archeologiczne pochodzą z okresu żelaza (kultura łużycka) i z okresu rzymskiego (kultura przeworska). Bardzo często len znajdowany jest w stanowiskach z wczesnego i późnego średniowiecza. KAPUSTOWATE Rodzina krzyżowych obejmuje po nad 350 rodzajów i około 3000 gatunków. W obrębie rodzaju Brassica obserwuje się ponadprzeciętną wysoką plastyczność do wykorzystania różnych organów roślinnych jako plonu użytecznego. Częścią użytkową mogą być: korzenie spichrzowe (rzepa, brukiew), przekształcone pędy (kalarepa), liście (kapusta głowiasta), organy generatywne: kwiatostany (kalafior, brokuł) nasiona/owoce z wykorzystaniem na olej i jako źródło białka (rzepak, rzepik, gorczyce) W obrębie rodzaju Brassica występują 3 podstawowe genomy (u gatunków diploidalnych): A (n=x=10) u rzepiku Brassica rapa syn. B.campestris B (n=x=8) gorczyca (kapusta) czarna - B. nigra C (n=x=9) kapusta głowiasta B. oleracea 1

2 Rzepik/ Rübsen/ Bird rape/ Navette B.rapa var. oleifera L (n=10) B.campestris ssp. oleifera Metzg. Udomowienie rodzaju Brassica i ich wykorzystanie jako warzywa nastąpiło w okresie epoki żelaza, natomiast w kierunku użytkowania nasion w różnym okresie. Według zapisków indyjskich nastąpiło to w latach BC, natomiast w pismach pochodzenia greckiego, rzymskiego i chińskiego w latach r. BC. Rzepik jako podstawową forma uprawna wywodzi się z dzikiego gatunku B.campestris, który występował jako chwast w innych uprawach. Pochodzenie rzepiku Dzikie formy rzepiku były szeroko rozpowszechniane na terenie Azji i Europy jako chwasty w uprawie innych starszych roślin uprawnych. Występują prawdopodobnie dwa centra jego pochodzenia: Wschodni Afanistan i Pakistan i obszar śródziemnomorski z tego ostatniego rejonu wywodzi się podgatunek ssp. oleifera, natomiast z ośrodka azjatyckiego: ssp. chinensis kapusta chinska ssp. pekiniensis kapusta pekińska, wykorzystywane jako warzywa oraz ssp. dichotoma toria ssp. trilocularis żółtonasienny Sarson (wykorzystywane jako rośliny oleiste). Najstarsze znaleziska nasion rzepiku w Europie środkowej pochodzą z okresu epoki żelaza, nie ma jednak dowodu, że rzepik był wtedy uprawiany jak len. W Europie północnej występują znaleziska licznej obecności nasion rzepiku w mieszance z innymi nasionami roślin uprawnych z epoki brązu. Nasiona pojawiają się sporadycznie w osadach z okresu neolitu ( BC). Pierwsze zapiski w pismach greckich i rzymskich przedstawiają opis korzeniowej formy B. rapa tj. rzepy ścierniskowej. W Niemczech rzepik był uprawiany w od XIV w. celu pozyskania oleju. Rzepak / Raps / Rape / Colza Brassica napus / Brassiceae (Cruciferae) Rozróżnienie pomiędzy rzepakiem i rzepikiem nastąpiło dopiero w XVIII/XIX w. Obecnie większe powierzchnie uprawy rzepiku znajdują się w krajach Skandynawskich, Kanadzie. W Kanadzie, ze względu na ostre zimy wyhodowano i wdrożono do uprawy jare 00 odmiany rzepiku, a także odmiany żółtonasienne. W wielu krajach europejskich wykorzystuje sie rzepik jako miedzyplon ścierniskowy lub ozimy (zielonka, zielony nawóz). Z krzyżówki pomiędzy kapustą chińską, rzepikiem ozimym a rzepą ścierniskową otrzymano tetraploida (2n=40) charakteryzującego się wysoką produkcją biomasy dla celów paszowych w Polsce pod nazwą perko Centrum pochodzenia tego gatunku leży w Azji, rejonie śródziemnomorskim i zachodniej Europie. W rejonie śródziemnomorskim w wyniku spontanicznego krzyżowania B.campestris i B. oleracea powstał nowy gatunek B. napus. Wybrzeża Atlantyku Europy zachodniej są ośrodkiem jego pochodzenia. 2

3 Rzepak Na przełomie XVI i XVII wieku rzepak (nie rzepik) stał się w południowych i zachodnich rejonach Niemiec podstawową rośliną oleistą. Od XVII w. zaczął się rozwijać przemysł olejarski oraz produkcja mydła co przyczyniło się do zwiększenia powierzchni jego uprawy. W tym samym czasie w środkowej i wschodniej części Niemiec uprawiano rzepik, a rozpowszechnienie uprawy rzepaku nastąpiło dopiero w XIX w. Uprawa polowa rzepaku rozpowszechniła się w Europie dopiero w okresie średniowiecza. Według pism holenderskich (1366 r.) nasiona rzepaku/rzepiku były wykorzystywane jako żywność bogata w tłuszcz. W późniejszych pismach uprawa rzepaku wymieniana jest równocześnie z uprawą jęczmienia, orkiszu, płaskurki, gryki i fasoli. W średniowieczu olej rzepakowy/rzepikowy był szeroko wykorzystywany do lamp olejowych. W następnych wiekach uprawa rzepaku/rzepiku rozprzestrzeniła się na rejony północnych Niemiec. W pismach pochodzących z XVI w. zapisano, że z powodu niedoboru oleju z oliwek, tamtejsi rolnicy zarabiali dużo pieniędzy na uprawie rzepaku. Gorczyca biała/ Gelbsenf/ White mustard/ moutarde blanche Sinapsis alba L. Rodzaj Sinapsis zaliczamy również do rodziny kapustowatych. Jest to roślin o dość dużym znaczeniu gospodarczym. Do tego rodzaju należy także pospolity chwast w uprawach polowych gorczyca polna (S. arvensis) występujący w Europie, Azji i Afryce. Właściwa nazwa łacińska uprawianej gorczycy białej brzmi S. alba ssp. alba, inne podgatunki ssp. mairei i ssp. disecta występują, jako formy dzikie w basenie Morza Śródziemnego. Oba te podgatunki są cennym źródłem genów mogących służyć udoskonaleniu odmian rolniczych gorczycy białej. Gorczyca biała pochodzenie i historia uprawy Prawdopodobnie ośrodkiem pochodzenia gorczycy białej jest ośrodek śródziemnomorski. : gorczyca biała określana jest jako wtórna roślina uprawna, tzn. że została wyselekcjonowana do uprawy z populacji chwastów. Udomowienie nastąpiło we wschodniej części ośrodka śródziemnomorskiego, co potwierdzają znaleziska archeologiczne. Już w czasach antycznych była wykorzystywana jako roślina przyprawowa, znana była w starożytnych kulturach rolniczych o czym świadczą znalezione zapiski Sumerowie ( 3000 lat BC), (Egipt 2000 lat BC), Chiny (1000 lat BC). Także w starożytnej Grecji i Rzymie uprawiano gorczycę jako warzywo i roślinę przyprawową. 3

4 Uprawa gorczycy Rzymianie przenieśli jej uprawę m.in. do Niemiec (o jej uprawie we wschodnich Niemczech świadczą zapiski z 1569 r.). W końcu XIX i na początku XX w. gorczyca biała była szeroko wykorzystywana do produkcji musztardy i jako przyprawa w Anglii, Holandii i na Morawach. Obecnie uprawa gorczycy rozpowszechniła się prawie na cały świat. A zmielone nasiona wykorzystywane są do produkcji sosów, majonezu, sałatek itp., nadając im odpowiednią barwę i charakterystyczny smak. Śruta gorczycy posiada właściwości antyoksydantów i bakteriostatyczne, wykorzystywana jest także jako sałata czy roślina lecznicza. W Ameryce podjęto próby wykorzystania oleju gorczycowego do produkcji smarów i olejów technicznych. W Europie oprócz wskazanych wcześniej ról odgrywa istotną rolę jako roślina poplonowa uprawiana na paszę lub zielony nawóz. Rzodkiew oleista/ Ölrettich/ Oil radish/ radis oléifère Raphanus sativus L. var. oleiformis Pers Rodzaj Raphanus posiada 9 chromosomów i krzyżuje się łatwo z innymi gatunkami z rodziny krzyżowych posiadającymi taką samą liczbę chromosomów. Z tego powodu przy produkcji nasiennej należy uważać gdyż w Europie powszechnie występuje chwast Raphanus raphanistrum (rzodkiew świrzepa), który łatwo się krzyżuje z rzodkwią oleistą. Szczególnie dużą liczebnością tego chwastu należy liczyć się w południowej Portugalii, północnej Tunezji, na śródziemnomorskich wybrzeżach Francji, czy w południowej Grecji. W rejonie tym występują zarówno formy ozime jaki i jare. Rzodkiew oleista posiada dwa centra pochodzenia: Egipt i wschodnią Azję Chiny/Japonia Rzodkiew Jako roślina uprawna była wykorzystywana już 2000 lat przed Chr. w Egipcie oraz ok lat przed Chr. w Chinach. Na początku XIX w sprowadzono nasiona z Chin i rozpowszechniano jej uprawę w Środkowej Europie (na Śląsku). Była także wykorzystywana jako szybko rosnąca roślina pastewna na lekkich glebach w Prusach Wschodnich. Służyła tam m.in. jako roślina podporowa dla wiotkołodygowego grochu. Przed drugą wojną światową rozpoczęto prace hodowlane i próby jej wykorzystania w Europie jako rośliny oleistej. Wtedy powstały pierwsze odmiany rolnicze. Szczególnego znaczenia nabrały jej nowe odmiany przyczyniające się do obniżenie populacji mątwika burakowego. Do dziś wykorzystywana jest zarówno jako roślina paszowa, jak i na zielony nawóz gdyż tempem wzrostu przewyższa inne jare rośliny oleiste. Wykorzystywana jest także jako roślina do mieszanek z roślinami strączkowymi i słonecznikiem. Produkcja nasienna zlokalizowana jest głównie w Rumunii i na Węgrzech. Plon nasion waha się w granicach dt/ha. Taki poziom plonu byłby alternatywą dla wydajnych roślin oleistych tylko przy ekstensywnym systemie produkcji. Lnianka /Camelina sativa L./ false flax / Leindotter / cameline sesame d Allemagne Rodzaj Camelina należy do rodziny Brassiceae/Cruciferae i obejmuje następujące gatunki i podgatunki: C. microcarpa ssp. microcarpa ssp. sylvestris C. alyssum ssp. alyssum ssp. intergerrima C. sativa ssp. pilosa ssp. sativa Lnianka Określenie lnianka związane jest z występowaniem tej rośliny jako chwastu towarzyszącego uprawie lnu, jak również podobnego wykorzystania nasion. Formą z której wywodzi się lnianka uprawna (siewna) C. sativa ssp. sativa jest C. sativa ssp. pilosa, która w Europie i Azji występuje jako chwast ruderalny oraz chwast w uprawie polowej. Pozostałe gatunki C. microcarpa i C. alyssum występują w stanie dzikim w Europie wschodniej i zachodniej Azji. Pochodzenie: Pierwsze znaleziska lnianki pochodzą z neolitu i znajdują się w zach. Szwajcarii oraz wsch. Niemczech. W okresie brązu ( lat przed Chr.) i żelaza (800-0 lat przed Chr.) nastąpiło rozpowszechnienie tej rośliny w całej Europie. Pierwsze wskazówki wykorzystania lnianki do produkcji żywności pochodzą z okresu brązu (Saksonia-Anhalt). Prawdopodobnie w tym okresie nasiona i owoce lnianki pozyskiwano z form dzikorosnących w drodze zbieractwa. Przypuszcza się, że celowa uprawa tej rośliny rozpowszechniła się ok. 500 lat przed Chr. w Holandi i Niemczech. Duże znaczenie uprawa tej rośliny miała do roku 300 po Chr., po czym utraciła je na rzecz innych bardziej plennych roślin. Ponowne próby jej wdrożenia do uprawy podjęto w latach w Rosji, Szwecji i krajach bałtyckich, a następnie w latach (Niemcy, Polska, Austria). 4

5 Katran abisyński /Crambe abyssinica Hochst./ Rodzaj Crambe należy do rodziny Brassiceae/Cruciferae do której należą wcześniej omawiane rodzaje tj. Brassica, Sinapsis, Raphanus czy Camelina i inne. Według Hanelta (2001) rodzaj ten dzieli się na dwie sekcje: 1) Sacrocrambe z gatunkami C. maritima C. cardifolia C. kotschyjama C. tataria 2) Leptocrambe z gatunkmi C. abyssiniaca C. hispanica Udomowienie C. abyssinica jest jedyną rośliną z rodzaju Crambe, która została udomowiona w celu uprawy na nasiona dla pozyskania oleju. Ośrodkiem pochodzenia katranu jest Etiopia (wyżyny Abisynii) i rejon śródziemnomorski. Wprowadzenie do uprawy nastąpiło dopiero w latach 30- tych XX w. w Rosji. Katran jest stosunkowo młodą rośliną uprawną, która dopiero w latach 50-tych i 60-tych XX w. była uprawiana na powierzchni ok ha. W wschodniej części Niemiec (DDR) uprawiany był w tym czasie na obszarze ok ha. Później jego uprawa została zarzucona. W latach 90-tych ubiegłego wieku wzrosło zainteresowanie roślinami alterantywnymi, uprawianymi jako odnawialne źródła energii lub surowiec roślinny dla przemysłu. W tym okresie podjęto różnorodne badania badawcze w Holandii, Francji, Niemczech i Włoszech mające na celu ponowne wykorzystanie tej rośliny w przemyśle. Jednak powierzchnia uprawy była stosunkowo niewielka (np. w Niemczech ha). Natomiast w USA (Północna Dakota) wzrosło znaczenie uprawy tej rośliny jako źródła kwasu erukowego dla przemysłu chemicznego. Powierzchnia uprawy katranu wzrosła z 2000 ha w 1991 r do ha w 1994 r. Olej katranowy znalazł różnorodne techniczne zastosowanie. Dynia oleista/ölkürbis/oil squash/ Corge à huile Cucurbita pepo var. oleifera L. Do rodziny dyniowatych/cucurbitaceae należy wiele gatunków, spośród roślin uprawnych należy wymienić: C. maxima C. moschata C. argyrosperma C. ficifolia Pochodzenie dyni Cucurbita pepo pochodzi z Ameryki, jak wskazują znaleziska archeologiczne wykorzystywana wykorzystywano była już przed ok lat przez rdzennych mieszkańców. Przywieziona w XVI w. do Europy rozprzestrzeniła się w uprawie. W Europie większe znaczenie gospodarcze mają tylko: C. pepo i C. maxima. C. pepo dzieli się na 13 grup, z których na wymienienia zasługuje var. styriaca i oleifera. W obrębie tego gatunku występują formy o 2n=40 lub 42 chromosomów i 2n=80. Duże znaczenie i tradycje dyni oleistej ma Austria, a szczególnie Styria gdzie w XIX w. wyodrębniono mutanty o cienkiej okrywie nasiennej. Dynia oleista zawiera w nasionach 42-53% tłuszczu i białka. 5

6 Słonecznik/ sunflower/ Sonnenblume/ grand soleil Helianthus annuus L. (x=17, 2n=34) Słonecznik należy do rodziny astrowatych (dawnej: złożone) Astraceae. Ze względu na dużą zmienność w obrębie rodzaju Helianthus i wzajemne krzyżowanie się gatunków bardzo trudno jest przedstawić jego systematykę. Systematyka rodzaju przedstawiona przez Schilinga i Heisera (1981) dzieli rodzaj Helianthus na 4 sekcje (dwie obejmujace gatunki jednoroczne i dwie obejmujące gatunki wieloletnie), w obrębie gatunków wieloletnich wydzielono 6 serii. W obrębie wymienionych sekcji wyodrębniono 50 gatunków. Gatunek Helianthus annuus L. dzieli się na dwa typy: dziki: obejmujący 6 grup odmian uprawny: obejmujący dwie grupy odmian Ojczyzną słonecznika według Wawiłowa są tereny leżące pomiędzy północnym Meksykiem a południową Kanadą. Wykopaliska wskazują, że był on już znany ok lat przed Chr. Do Europy sprowadzony w 1510 r. przez Hiszpanów i początkowo uprawiany w ogrodzie botanicznym w Madrycie. Dopiero na początku XIX w. był wykorzystany jako oleista roślina uprawna. Piotr Wielki sprowadził nasiona słonecznika z Holandii a jego uprawa w Rosji szybko się rozprzestrzeniała tak, że w 1880 r uprawiano już 150 tys. ha. Z Rosji nastąpiła dalsza ekspansja słonecznika na kraje bałkańskie i Europę zachodnią i północną. Pod koniec XIX w. uprawa słonecznika z Rosji powróciła do Ameryki (początkowo na kiszonkę, a później na nasiona). Po I wojnie światowej uprawa słonecznika na olej rozpowszechniła się w Ameryce Południowej (Argentyna, Urugwaj, Chile). W latach 60. XX w. odkryto CMS u słonecznika i dzięki temu zaczęto hodować odmiany mieszańcowe. Obecnie słonecznik jest czwartą rośliną oleistą po soi, rzepaku i orzeszkach ziemnych. Główne kraje uprawiające słonecznik to: Rosja, Argentyna, Indie, USA, Hiszpania Francja. 6