Instytut Wymiaru Sprawiedliwo ci

Transkrypt

1 INSTYTUT WYMIARU SPRAWIEDLIWO CI dr Roman Trzaskowski Roszczenia uzupe niaj ce Warszawa 2007

2 Spis tre ci I. Uwagi wst pne Poj cie i funkcja roszcze uzupe niaj cych Samodzielny i obligacyjny charakter roszcze... 4 II. Przes anki powstania roszcze uzupe niaj cych Brak tytu u do posiadania Nieformalne umowy przenosz ce w asno Prawo zatrzymania Op aty publicznoprawne za targowisko Umieszczenie urz dze energetycznych, wodoci gowych itp. na cudzych nieruchomo ciach Adresat roszczenia Posiadacz samoistny Posiadacz zale ny Dzier yciel Czy roszczenia te mog przys ugiwa posiadaczowi zale nemu wzgl dem innego posiadacza? Pa stwo jako posiadacz Dobra lub z a wiara Dobra i z a wiara Problem posiadaczy nieformalnych Problem uzyskania posiadania w oparciu o umow notarialn czysto zobowi zuj Dowiedzenie si o wytoczeniu powództwa windykacyjnego a z a wiara III. Czy mog uzupe nia równie actio negatoria ebno ci przesy owe Inne przypadki Art. 151 k.c Art. 231 k.c IV. Poszczególne roszczenia uzupe niaj ce Wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy Charakter Wysoko wynagrodzenia Wymagalno Roszczenie o zwrot po ytków... 62

3 3. Roszczenie z tytu u pogorszenia, zu ycia albo utraty rzeczy Charakter Poj cie Zu ycie Pogorszenie Utrata Wymagalno V. Przedawnienie roszcze uzupe niaj cych Stosunek art. 118 k.c. do art. 229 k.c Zwrot rzeczy wiadczenie okresowe wiadczenie zwi zane z dzia alno ci gospodarcz VI. Zbieg norm Zbieg z roszczeniami odszkodowawczymi kontraktowymi i deliktowymi (mo liwy?) Bezpodstawne wzbogacenie VII. Roszczenie o zwrot nak adów Funkcja i poj cie nak adów Charakter roszczenia Wymagalno Wysoko Kompensacja z korzy ciami Stosunek art. 226 i 227 k.c ii

4 I. Uwagi wst pne Stosowanie przepisów art i k.c. mimo up ywu lat budzi nadal istotne w tpliwo ci w praktyce, o czym wiadczy cho by fakt, e w ostatnich 10 latach S d Najwy szy wyda blisko 100 orzecze zwi zanych z konieczno ci wyk adni tych przepisów. Jest to jednak jedynie wierzcho ek góry spraw i w tpliwo ci, z którymi borykaj si s dy powszechne. ywotno problematyki tzw. roszcze uzupe niaj cych, a wi c roszcze, które przys uguj w cicielowi w razie w adania jego rzecz przez osob, której nie przys uguje skuteczny wzgl dem w ciciela tytu prawny, wynika m.in. z faktu, e w zmieniaj cej si rzeczywisto ci spo ecznogospodarczej pojawiaj si nowe typy spraw o bardzo szerokim zasi gu podmiotowym. Wystarczy wskaza w tym miejscu sprawy przeciwko przedsi biorstwom energetycznym, które bez tytu u prawnego umie ci y urz dzenia energetyczne na cudzych nieruchomo ciach; sprawy zwi zane z nacjonalizacj lub komunalizacj nieruchomo ci zaj tych pod drogi publiczne, czy wreszcie sprawy zwi zane z tzw. ma reprywatyzacj. Wszystkie te typy spraw rodz potrzeb wyja nienia szeregu kwestii, które nie zosta y dotychczas jednoznacznie rozstrzygni te w pi miennictwie i judykaturze. Dotyczy to zarówno kwestii o charakterze ogólnym, takich jak np. mo liwo stosowania roszcze uzupe niaj cych w zwi zku z roszczeniem negatoryjnym czy te zbiegu z roszczeniami deliktowymi oraz z bezpodstawnego wzbogacenia, jak równie kwestii szczegó owych zwi zanych z poszczególnymi przes ankami oraz zakresem roszcze o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, o zwrot po ytków oraz zwi zanych z zu yciem, pogorszeniem lub utrat rzeczy. Zasygnalizowane wy ej kwestie problematyczne zas uguj na wnikliwe rozwa enie, przy czym szczególna uwaga zostanie po wi cona tym zagadnieniom, które budz najwi ksze w tpliwo ci w praktyce stosowania prawa. Ze wzgl du na cis y zwi zek z omawian problematyk opracowanie uwzgl dnia b dzie tak e problem roszcze o zwrot nak adów przys uguj cych posiadaczom rzeczy wzgl dem ich w cicieli.

5 1. Poj cie i funkcja roszcze uzupe niaj cych Poj ciem roszcze uzupe niaj cych tradycyjnie okre lane s roszczenia przewidziane w art k.c., a wi c roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, roszczenie o zwrot po ytków lub ich warto ci, roszczenie z tytu u pogorszenia, zu ycia lub utraty rzeczy. Zosta y one uregulowane w dziale V o ochronie w asno ci, bezpo rednio po przepisach o rei vindicatio i actio negatoria. Ustawodawca dostrzeg bowiem fakt, e roszczenia windykacyjne i negatoryjne nie wyczerpuj stosunków mi dzy w cicielem a posiadaczem rzeczy. W szczególno ci, samo roszczenie windykacyjne albo negatoryjne nie jest zwykle w stanie w sposób pe ny zaspokoi interesów w ciciela, którego w adztwo nad rzecz zosta o naruszone 1. Zwrot rzeczy w cicielowi nie kompensuje uszczerbku zwi zanego z faktem, e przez okre lony, cz stokro d szy czas w ciciel by pozbawiony mo liwo ci w adztwa nad rzecz i korzystania z niej. Uszczerbek ten polega mo e zarówno na tym, e w ciciel by zmuszony do ponoszenia wydatków w celu zapewnienia sobie mo liwo ci korzystania z takiej samej, potrzebnej mu rzeczy, jak i na tym, i na skutek dzia osoby w adaj cej rzecz bez tytu u prawnego, rzecz uleg a uszkodzeniu, zu yciu czy nawet ca kowitemu zniszczeniu. wiadomy tego ustawodawca musi dokona wyboru: albo uznaje, e wystarczaj ce dla uregulowania wskazanych zagadnie s zasady ogólne prawa zobowi za, a w szczególno ci przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu oraz odpowiedzialno ci za czyny niedozwolone albo przyjmuje, i celowe jest odr bne ich uregulowanie. To drugie rozwi zanie jest uzasadnione zw aszcza wówczas, gdy ustawodawca zmierza do zmodyfikowania skutków wynikaj cych z zasad ogólnych. Naturalnym miejscem na dokonanie takiej modyfikacji nie s przepisy prawa zobowi za, lecz w nie przepisy o ochronie prawa w asno ci, poniewa w ten sposób dochodzi do kompleksowego uregulowania zagadnie ci le zwi zanych z t ochron. Wydaje si, e takie jest w nie ratio legis art k.c. Nasuwa si zatem stwierdzenie, e przepisy te s nie tyle uproszczeniu stosunków mi dzy w cicielem i posiadaczem zwi zanych z obowi zkiem naprawienia szkody i zwrotu 1 Tak J. Ignatowicz [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 1972, s. 600; w orzecznictwie zob. np. wyrok SN z dnia 25 lutego 2004 r., II CK 32/03, LEX nr

6 bezpodstawnego wzbogacenia 2, ile istotnemu zmodyfikowaniu skutków wynikaj cych z zasad prawa zobowi za. Ogólnie rzecz ujmuj c modyfikacja ta zmierza w dwu kierunkach. Przede wszystkim, zmierza do uprzywilejowania pozycji posiadacza w dobrej wierze, który nie jest obowi zany do wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy i nie jest odpowiedzialny za jej zu ycie, ani za jej pogorszenie lub utrat ; nie ma tak e obowi zku zwrotu po ytków. W tym zakresie wy czone s zasady ogólne prawa zobowi za. Uzasadnieniem dla takiego uprzywilejowania jest niew tpliwie fakt, e na skutek ró nego rodzaju wstrz sów historycznych w Polsce stosunkowo cz sto dochodzi o do sytuacji, w których stan posiadania rzeczy nie odpowiada stosunkom asno ciowym. Koreluje z tym rozwi zaniem silna pozycja posiadacza wynikaj ca z przepisów ogólnych o posiadaniu rzeczy (domniemania zwi zane z posiadaniem). Nieuporz dkowanie stanu prawnego jest szczególnie dotkliwe w przypadku nieruchomo ci, nie tylko ze wzgl du na skal zjawiska, ale tak e ze wzgl du na rozmiar obci, które mog yby - zgodnie z zasadami ogólnymi - dotkn posiadaczy. W sytuacji, w której rozbie no mi dzy stanem posiadania a tytu em prawnym do w adania rzecz nie jest wynikiem zaniedba posiadacza (dobra wiara), niezb dne jest rozstrzygni cie, kogo obci b negatywne konsekwencje adania rzecz bez tytu u prawnego. Za wyborem dokonanym przez ustawodawc, sprowadzaj cym si niew tpliwie do przyznania w omawianym zakresie priorytetu interesom posiadacza w dobrej wierze, przemawia okoliczno, e dla takiego posiadacza ogromnym wstrz sem ekonomicznym jest cz stokro ju samo pozbawienie go w adztwa nad rzecz w drodze powództwa windykacyjnego. Obci enie go dodatkowo konieczno ci zwrotu wszelkiego rodzaju korzy ci, które uzyska w zwi zku z w adztwem nad rzecz, mog oby stanowi ci ar nie do ud wigni cia. Motywacja ta przestaje by natomiast aktualna od chwili, w której posiadacz powinien liczy si z utrat swego w adztwa (wytoczenie przeciwko niemu powództwa windykacyjnego), a tym bardziej nie wchodzi w rachub w stosunku do posiadacza w z ej wierze. Sytuacja tego ostatniego - i jest to drugi kierunek modyfikacji zasad ogólnych - jest gorsza ni wynikaj ca z zasad ogólnych, a w szczególno ci z odpowiedzialno ci za czyny niedozwolone. Tytu em przyk adu mo na wskaza, e posiadacz w z ej wierze odpowiada tak e za przypadkow utrat 2 Tak T. Dybowski, Ochrona w asno ci w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1969, s. 185,

7 albo pogorszenie rzeczy. Za takim zaostrzeniem przemawiaj te same wzgl dy, które sk oni y ustawodawc do zaostrzenia odpowiedzialno ci za utrat rzeczy przez nika b cego w zw oce ze spe nieniem wiadczenia (art. 478 k.c.). Powy sze uwagi nie oznaczaj oczywi cie, e teza, i roszczenia uzupe niaj ce uproszczeniu rozlicze mi dzy w cicielem a posiadaczem, jest chybiona. Nie jest to jednak - jak s dz - pierwszoplanowa funkcja omawianych przepisów. 2. Samodzielny i obligacyjny charakter roszcze W doktrynie i orzecznictwie trafnie przyjmuje si, e roszczenia uzupe niaj ce maj charakter obligacyjny 3. Nie s to przy tym roszczenia realne, zwi zane z w asno ci albo posiadaniem rzeczy: nie id zatem za w asno ci albo posiadaniem rzeczy. W konsekwencji w ciciel mo e odr bnie rozporz dza roszczeniami uzupe niaj cymi, a rozporz dzenie w asno ci rzeczy przez dotychczasowego w ciciela nie pozbawia go legitymacji czynnej do wyst pienia z roszczeniami uzupe niaj cymi, podobnie jak przeniesienie posiadana nie pozbawia legitymacji biernej osoby, która jako posiadacz w ada a rzecz bez tytu u prawnego (roszczenie te przys uguj za okres, w którym okre lony podmiot by - odpowiednio - w cicielem albo posiadaczem 4 ). Konsekwencj ci le obligacyjnego charakteru roszcze obligacyjnych jest tak e to, e przepisy reguluj ce te roszczenia maj charakter dyspozytywny 5, co oznacza, e strony mog - w ogólnych granicach sowbody umów - odmiennie uregulowa kwesti wzajemnych rozlicze. Roszczenia uzupe niaj ce uzupe niaj roszczenie windykacyjne. Nale y jednak podkre li, e roszczenia te nie s nierozerwalnie zwi zane z roszczeniem windykacyjnym. W szczególno ci, w orzecznictwie S du Najwy szego nie budzi tpliwo ci pogl d, e z chwil, w której roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie 3 Tak T. Dybowski, Ochrona w asno ci w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1969, s. 184; E. Gniewek, [w:] System prawa prywatnego, t. 3, Prawo rzeczowe, Warszawa 2003, s T. Dybowski, Ochrona w asno ci w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1969, s ; E. Gniewek, [w:] System prawa prywatnego, t. 3, Prawo rzeczowe, Warszawa 2003, s E. Gniewek, [w:] System prawa prywatnego, t. 3, Prawo rzeczowe, Warszawa 2003, s. 505; A. Cisek, [w:] Kodeks cywilny komentarz (red. E. Gniewek), Warszawa 2006, s. 364; E. Skowro ska-bocian, KC. Komentarz, t. I, Warszawa 2005, s. 631; S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego, Ks. 2, asno i inne prawa rzeczowe, Warszawa 2004, s

8 z rzeczy powstaje, uzyskuje ono status samodzielny od roszczenia windykacyjnego, co wyra a si w tym, e mo e by dochodzone niezale nie od tego roszczenia i mo e by samodzielnym przedmiotem obrotu (zob. np. uzasadnienie wyroku SN z dnia 11 lutego 1998 r. 6, uzasadnienie uchwa y SN z dnia 26 kwietnia 2002 roku 7, uzasadnienie wyroku z dnia 9 stycznia 2004 roku 8, wyrok SN z dnia 25 lutego 2004 r. 9, wyrok SN z dnia 24 lutego 2006 r. 10 ; uchwa a SN z dnia 26 maja 2006 r. 11 ; wyroku SN z dnia 23 stycznia 2007 r. 12 ). Pogl d taki jest równie zgodnie przyjmowany w pi miennictwie 13 i zas uguje na aprobat. Konsekwencj takiego pogl du jest m.in. stwierdzenie, e roszczenia uzupe niaj ce mog by dochodzone zarówno przed, jak i po zwrocie rzeczy (wyrok SN z dnia 22 wrze nia 2005 r. 14 ). Stwierdzenie powy sze oznacza ponadto, e samo wyga ni cie roszczenia windykacyjnego, czy te w asno ci rzeczy nie powoduje per se utraty mo liwo ci dania roszcze uzupe niaj cych za okres, w którym w cicielowi w asno jeszcze przys ugiwa a. Potwierdza to w sposób jednoznaczny okoliczno, e jednym z roszcze uzupe niaj cych jest mo liwo dania odszkodowania za utrat rzeczy, które z natury rzeczy przys ugiwa mo e dopiero wtedy, gdy ani prawo w asno ci ani roszczenie windykacyjne nie wchodz w rachub 15. Ponadto sam fakt, e rzecz zosta a w cicielowi zwrócona, a w rezultacie w cicielowi nie przys uguje ju roszczenie windykacyjne przeciwko by emu posiadaczowi rzeczy, nie wy cza 6 III CKN 354/97, LEX nr III CZP 21/02, OSNC 2002, nr 12, poz IV CK 330/02, nie publ. 9 II CK 32/03, LEX nr II CSK 139/05, nie publ. 11 III CZP 19/06, nie publ. 12 III CSK 278/06, nie publ. 13 Zob. np. J. Ignatowicz [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 1972, s. 600; S. Wójcik [w:] System prawa cywilnego, t. II, Prawo w asno ci i inne prawa rzeczowe, Ossolineum 1977, s ; E. Gniewek, Kodeks cywilny. Ksi ga druga. W asno i inne prawa rzeczowe. Komentarz, Zakamycze 2001, s. 521; B. Janiszewska, Powstanie roszcze uzupe niaj cych w sytuacji przekroczenia w trakcie budowy granic nieruchomo ci s siedniej (art. 151 k.c.), Rejent 2007, nr 5, s IV CK 105/05, nie publ. Podobnie E. Gniewek, [w:] System prawa prywatnego, t. 3, Prawo rzeczowe, Warszawa 2003, s Zob. W. Czachórski, Rei vindicatio wed ug obowi zuj cego prawa polskiego (I), NP 1960, nr 3, s

9 oczywi cie mo liwo ci dania wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy w okresie, w którym w ciciel by pozbawiony posiadania. Tak e S d Najwy szy uznaje, e utrata w asno ci rzeczy nie powoduje utraty mo liwo ci dania wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy w okresie, w którym cicielowi w asno jeszcze przys ugiwa a (uchwa a z dnia 26 maja 2006 r. 16 ; tak te S d Najwy szy w wyroku z dnia 23 stycznia 2007 r. 17 ). Ma to bardzo istotne znaczenie w szczególno ci dla rozstrzygni cia w tpliwo ci, czy nacjonalizacja lub komunalizacja gruntów zaj tych pod drogi publiczne jest równoznaczna z pozbawieniem by ego w ciciela równie roszcze za bezumowne korzystanie z gruntu w okresie przed nacjonalizacj. Kwestia ta, po pocz tkowych wahaniach18, zosta a rozstrzygni ta przez S d Najwy szy uchwa sk adu siedmiu s dziów z dnia 26 maja 2006 r.19, w której S d uzna, e Artyku 73 ustawy z dnia 13 pa dziernika 1998 r. - Przepisy wprowadzaj ce ustawy reformuj ce administracj publiczn (Dz.U. Nr 133, poz. 872 ze zm.) - przewiduj cy odszkodowanie dla w cicieli nieruchomo ci zaj tych pod drogi publiczne, które sta y si z mocy prawa w asno ci Skarbu Pa stwa lub jednostek samorz du terytorialnego - nie wy cza roszczenia tych osób o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z nieruchomo ci przed dniem 1 stycznia 1999 r. (tak te S d Najwy szy w wyroku z dnia 23 stycznia 2007 r. 20 ). Omawiane stanowisko jest trafne. Jego konsekwencj jest m.in. stwierdzenie, e je eli dojdzie do zasiedzenia, to nie powoduje to wyga ni cia ju powsta ych roszcze o bezumowne korzystanie z rzeczy. 16 III CZP 19/06, nie publ. 17 III CSK 278/06, nie publ. 18 W wyroku S du Najwy szego z dnia 27 czerwca 2001 r., II CKN 601/00, OSNC 2002, nr 2, poz. 27 wyra ony zosta pogl d, e w ciciele nieruchomo ci zaj tych pod drogi publiczne, które na podstawie art. 73 ustawy sta y si z dniem 1 stycznia 1999 r. w asno ci Skarbu Pa stwa lub jednostek samorz du terytorialnego mog dochodzi jedynie odszkodowania przewidzianego w tym przepisie, zachowuj c wskazany w nim tryb administracyjny. W innych sk adach zaj te zosta o jednak odmienne stanowisko, tj., e przepis ten nie wy cza prawa dotychczasowego w ciciela nieruchomo ci do dania na podstawie kodeksu cywilnego wynagrodzenia za wcze niejsze korzystanie z niej przez gmin bez tytu u prawnego (wyroki S du Najwy szego z dnia 8 lipca 2004 r., IV CK 520/03, OSNC 2005, nr 7-8, poz. 130 i z dnia 26 listopada 2004 r., V CK 252/04, nie publ. 19 III CZP 19/05, OSNC 2006 r., nr 12, poz III CSK 278/06, nie publ. 6

10 tpliwo mo e natomiast dotyczy tego, czy przedawnienie roszczenia windykacyjnego i negatoryjnego poci ga za sob równie przedawnienie roszcze uzupe niaj cych. Jak wiadomo, sytuacja taka jest mo liwa wy cznie w przypadku ruchomo ci (art k.c.). Prima facie nasuwa si stwierdzenie, e samodzielny charakter roszcze uzupe niaj cych przemawia za pogl dem, i przedawnienie roszczenia windykacyjnego nie poci ga za sob przedawnienia roszcze uzupe niaj cych. Za takim zapatrywaniem przemawiaj równie dalsze argumenty. Przede wszystkim nale y zwróci uwag, e przedawnienie roszczenia windykacyjnego nie prowadzi do wyga ni cia prawa w asno ci. Osoba, której roszczenie uleg o przedawnieniu, nadal pozostaje w cicielem. Przedawnienie roszczenia windykacyjnego stanowi bardzo daleko id ingerencj w sytuacj prawn w ciciela, nadal ma ona jednak charakter wyj tkowy, co przemawia przeciwko rozszerzaniu tego wyj tku tak e w zakresie wyra nie w ustawie nieprzewidzianym. Nale y równie mie na wzgl dzie, e omawiany problem wyst pi mo e przede wszystkim w razie posiadania w z ej wierze (posiadanie w dobrej wierze prowadzi b dzie zwykle do zasiedzenia rzeczy zanim roszczenia ochronne ulegn przedawnieniu). Mo na mie w tpliwo ci, czy posiadacz w z ej wierze zas uguje na tak daleko id ochron. Z powy szych wzgl dów uzasadnione wydaje si stwierdzenie, e przedawnienie roszczenia windykacyjnego nie poci ga za sob automatycznie przedawnienia roszcze uzupe niaj cych. 7

11 II. Przes anki powstania roszcze uzupe niaj cych 1. Brak tytu u do posiadania Podstawow przes ank mo liwo ci wyst pienia z roszczeniami uzupe niaj cymi jest brak skutecznego wzgl dem w ciciela tytu u prawnego do posiadania rzeczy. W orzecznictwie kwestia ta nastr cza jednak niekiedy pewnych w tpliwo ci Nieformalne umowy przenosz ce w asno Mog oby si wydawa, e stosunkowo cz stym przypadkiem w adania cudz rzecz bez tytu u prawnego jest sytuacja, w której dosz o do przeniesienia w asno ci nieruchomo ci bez zachowania formy aktu notarialnego. Z orzecznictwa S du Najwy szego wynika jednak, e zastosowanie roszcze uzupe niaj cych w zwi zku z nieformalnym obrotem nieruchomo ciami jest mocno ograniczone. Nale y w tym miejscu zwróci uwag na wyrok S du Najwy szego z dnia 18 kwietnia 1974 r. 21. W stanie faktycznym sprawy powodowie zamieszkali w nieruchomo ci pozwanych za ich zgod w zwi zku z zamiarem stron, wyra onym w umowie (nie by a to jednak umowa przedwst pna, gdy nie okre lono w niej terminu, w ci gu którego umowa przyrzeczona ma by zawarta 22 ), zawarcia umowy sprzeda y nieruchomo ci; powodowie ui cili przy tym cen na poczet ceny kupna. Do zawarcia umowy sprzeda y nie dosz o, gdy strony odst pi y od swego zamiaru 23. Zdaniem du,... w my l niepisanej, ale wynikaj cej z ustalonego zwyczaju (art. 56 k.c.) klauzuli umowy, jak strony wst pnie zawar y, ma. L. (powodowie - R.T.) nie byli obowi zani p aci czynszu za czas od chwili obj cia przedmiotu transakcji w posiadanie do chwili uzyskania jego w asno ci. Klauzula ta wi za a jednak strony - zgodnie z logicznym t umaczeniem umowy (art. 65 k.c.) - przy za eniu, e do 21 III CRN 30/74, OSPiKA 1975, z. 3, poz. 65 z glos A. Ohanowicza. 22 Tak A. Ohanowicz, Glosa do wyroku SN z dnia 18 kwietnia 1974, III CRN 30/74, OSPiKA 1975, z. 3, s Stan faktyczny sprawy jest w znacznej mierze niejasny, na co zwróci uwag w glosie A. Ohanowicz, Glosa do wyroku SN z dnia 18 kwietnia 1974, III CRN 30/74, OSPiKA 1975, z. 3, s

12 kupna dojdzie. Je eli do tego nie dosz o strony musz si (...) rozliczy. Rozliczenie to polega na tym, e strona, która zamierza a zby nieruchomo, musi zwróci pobran cen, ui ci odpowiedni kwot z tytu u ewentualnych nak adów oraz zap aci z tytu u korzystania z cudzej gotówki odpowiednie odsetki. Natomiast strona, która zamierza a kupi przedmiot niedosz ej transakcji, powinna ui ci wynagrodzenie za korzystanie z tego przedmiotu. S d Najwy szy uzna, e Od chwili, gdy sta o si jasne, e do zawarcia umowy przeniesienia w asno ci nieruchomo ci nie dojdzie z jakiejkolwiek przyczyny, strona która mia a naby asno, powinna zwróci przedmiot transakcji. Je eli tego nie uczyni a lub z tym zwleka a, sta a si posiadaczem cudzej rzeczy w z ej wierze. Podstaw wi c jej obowi zku uiszczenia za ten okres wynagrodzenia s przepisy o rozliczeniach mi dzy posiadaczem a w cicielem (art. 225 k.c.). Co do poprzedniego okresu maj zastosowanie zasady ogólne, tj. przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu. W tym ostatnim zakresie roszczenia uzupe niaj ce nie mog mie zastosowania, gdy strony by y zwi zane umow, a roszczenia te maj zastosowanie do stosunków bezumownych. Stanowisko S du spotka o si z krytyczn ocen A. Ohanowicza. Zdaniem autora, w omawianej sytuacji dosz o do zawarcia umowy nienazwanej, której tre polega na tym, e strony wykonuj wiadczenia tak, jak gdyby zawar y umow sprzeda y (z wyj tkiem przeniesienia w asno ci), lecz równocze nie zastrzegaj, e nie ma to by definitywne, lecz sta si nieodwo alne dopiero po zawarciu formalnej umowy sprzeda y 24. Rozliczenia mi dzy stronami powinny opiera si na art i 496 k.c. 25. Rozumowanie A. Ohanowicza zaaprobowa J. Ignatowicz, uzna jednak przydatno stanowiska S du Najwy szego w przypadkach nieformalnego obrotu nieruchomo ciami (przeniesienie w asno ci bez zachowania formy aktu notarialnego). Autor wskaza, e... gdyby do przeniesienia w asno ci dosz o, nabywca nie by by zobowi zany do zap aty wynagrodzenia za czas, gdy w ada 24 A. Ohanowicz, Glosa do wyroku SN z dnia 18 kwietnia 1974, III CRN 30/74, OSPiKA 1975, z. 3, s A. Ohanowicz, Glosa do wyroku SN z dnia 18 kwietnia 1974, III CRN 30/74, OSPiKA 1975, z. 3, s

13 nieruchomo ci, a w cicielem jeszcze nie by, taka bowiem z regu y jest niepisana, ale wynikaj ca z ustalonego zwyczaju (art. 56 k.c.) klauzula umowy, w wykonaniu której zbywca wydaje przedmiot transakcji jeszcze przed przej ciem w asno ci. Zgodnie jednak z logicznym t umaczeniem takiej umowy (art. 65 k.c.) trzeba przyj, e klauzula ta wi e strony tylko przy za eniu, e do przeniesienia w asno ci dojdzie, lub przy za eniu, e zbywca raz na zawsze - cho niewa nie - zrezygnowa z przedmiotu swej w asno ci (to jest regu przy tzw. nieformalnym obrocie) i swego stanowiska nie zmienia. Je eli jednak strony zamierzonego celu w postaci przeniesienia w asno ci nie osi gn y, albo te jedna z nich zrezygnowa a z dalszego honorowania niewa nej umowy, zbywca ma prawo da wynagrodzenia za korzystanie z jego nieruchomo ci, a nabywcy musi zap aci za korzystanie z jego kapita u odpowiednie odsetki 26. Podobnie jak S d Najwy szy, tak e J. Ignatowicz uznaje, e podstaw rozlicze mi dzy stronami za okres mi dzy wydaniem nieruchomo ci a chwil, gdy sta o si jasne, e do przeniesienia w asno ci nie dojdzie i w zwi zku z tym zbywca da wydania nieruchomo ci, nie mog by przepisy o rozliczeniach mi dzy samoistnym posiadaczem a w cicielem, gdy w tym okresie strony by y zwi zane umow, a przepisy te maj zastosowanie do stosunków bezumownych. Nale y tu zatem stosowa przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu 27. Natomiast od chwili, w której sta o si jasne, e do umowy przeniesienia w asno ci nie dojdzie albo e strony (jedna z nich) zrezygnowa y z honorowania umowy nieformalnej i w zwi zku z tym cho jedna z nich za da a zwrotu swego wiadczenia, ko cz si stosunki umowne, a dalsze korzystanie z nieruchomo ci przez nabywc jest w adaniem bez tytu u prawnego. Co do tego okresu mog mie zatem zastosowanie przepisy o rozliczeniach mi dzy samoistnym posiadaczem a w cicielem, przy czym niedosz y nabywca jest posiadaczem w z ej wierze J. Ignatowicz, Problemy prawne rozlicze mi dzy nieformalnym nabywc nieruchomo ci a cicielem w razie jej zwrotu, [w:] Studia z prawa zobowi za, Warszawa-Pozna 1979, s J. Ignatowicz, Problemy prawne rozlicze mi dzy nieformalnym nabywc nieruchomo ci a cicielem w razie jej zwrotu, [w:] Studia z prawa zobowi za, Warszawa-Pozna 1979, s J. Ignatowicz, Problemy prawne rozlicze mi dzy nieformalnym nabywc nieruchomo ci a cicielem w razie jej zwrotu, [w:] Studia z prawa zobowi za, Warszawa-Pozna 1979, s

14 Powy szy pogl d przenikn do judykatury, na co wskazuje wyrok S du Najwy szego z dnia 11 marca 1997 r. 29, dotycz cy nieformalnej umowy sprzeda y nieruchomo ci. W uzasadnieniu S d wyja ni, e zagadnienie wynagrodzenia ciciela za korzystanie z nieruchomo ci przez nieformalnego nabywc nie ma charakteru jednolitego i konieczne jest jego zró nicowanie na dwa okresy, a mianowicie: a) okres od wydania nieruchomo ci do chwili, gdy okaza o si, e ciciel nie godzi si na to, a eby pozostawa a ona we w adaniu nieformalnego nabywcy i z tego wzgl du da od niego zwrotu przedmiotu umowy oraz b) okres od tej ostatniej chwili a do ostatecznego zwrotu nieruchomo ci. W odniesieniu do pierwszego z tych okresów S d wskaza, e z regu y nabywca nie b dzie zobowi zany do zap aty wynagrodzenia za korzystanie w tym okresie z nieruchomo ci, gdy zbywca na skutek nieformalnej umowy zbycia - chocia niewa nie - daje na ogó wyraz rezygnacji z przedmiotu swej w asno ci. Dopóki zatem swego stanowiska w tej mierze nie modyfikuje trzeba zasadnie zak ada, e tym samym zrzeka si tak e korzy ci wynikaj cych z bycia w cicielem nieruchomo ci. S d wyja ni, e w odniesieniu do tego okresu podstawy rozliczenia mi dzy zbywc a nabywc nie mo na dopatrywa si w przepisach o rozliczeniach mi dzy w cicielem a samoistnym posiadaczem, jako e w tym okresie strony by y zwi zane umow, aczkolwiek nieformaln, a wspomniane przepisy maj zastosowanie do stosunków bezumownych. Uzna równocze nie, e pozostaje stosowanie zasad ogólnych, tj. przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Odmienna sytuacja wyst puje wówczas, gdy strony (jedna z nich) definitywnie rezygnuj z respektowania umowy zawartej jedynie nieformalnie. W takim przypadku istotny jest moment, kiedy chocia jedna z nich za da zwrotu swego wiadczenia. Z tym bowiem momentem ko cz si stosunki bezumowne i dalsze korzystanie z nieruchomo ci przez nabywc pozbawione zostaje tytu u prawnego. Odno nie do tego okresu podstaw roszczenia w ciciela o wynagrodzenie za korzystanie z nieruchomo ci by by przepis art. 225 w zw. z art. 224 k.c., poniewa nabywca odmawiaj c zwrotu przedmiotu umowy staje si posiadaczem w z ej wierze, bowiem 29 III CZP 4/97, OSP 1997, z. 10, poz W stanie faktycznym sprawy strony zawar y nieformaln umow sprzeda y gruntu, na którym nabywca wybudowa nast pnie boks gara owy. Po up ywie blisko 10 lat zbywca (powód) za da wydania mu nieruchomo ci, po uprzednim rozebraniu gara u i usuni ciu jego fundamentów. 11

15 wie, e prawo w asno ci mu nie przys uguje. W rezultacie S d uzna, e w razie zawarcia nieformalnej umowy sprzeda y nieruchomo ci, skuteczno roszczenia zbywcy o zap at wynagrodzenia za korzystanie z przedmiotu umowy nie jest uzale niona od wytoczenia przeciwko nabywcy powództwa o zwrot (wydanie) tego przedmiotu. Skuteczno tego roszczenia zale y natomiast od tego, czy jedna ze stron za da a zwrotu swego wiadczenia. Podobne stanowisko S d Najwy szy zaj równie w wyroku z dnia 29 czerwca 1999 r. 30. S d uzna - wywód ten musi zosta przytoczony in extenso - e... umowa sprzeda y nieruchomo ci zawarta bez zachowania formy aktu notarialnego nie rodzi wprawdzie skutku rzeczowego, ale dla oceny wymagalno ci roszcze o zwrot spe nionych w wyniku jej realizacji wiadcze mo e by postrzegana jako ród o stosunku obligacyjnego obejmuj cego sw tre ci przeniesienie posiadania w ramach swoistego, nienazwanego prawa, na które sk ada si korzystanie przez nieformalnego nabywc z nieruchomo ci za zgod w ciciela w zamian za korzystanie przez w ciciela z pieni dzy uiszczonych przez nabywc tytu em ceny. Niezale nie bowiem od tego, czy strony nieformalnej umowy mia y wiadomo jej niewa no ci w zakresie skutku w postaci przej cia w asno ci czy te nie, to ewentualnie towarzysz cy ich zachowaniu si zamiar ukszta towania takiej sytuacji faktycznej, która charakterystyczna jest dla wykonanych wa nych umów przeniesienia w asno ci, móg by przes dza o powstaniu mi dzy nimi w tym zakresie stosunku obligacyjnego, którego tre spowodowa by mog a wymagalno wzajemnych roszcze o zwrot w terminie pó niejszym ni moment spe nienia wiadcze. Wymagalno ta powsta aby, mianowicie, dopiero z tym momentem, kiedy by dosz o do ustania stosunku umownego wynikaj cego z wy ej opisanej umowy nienazwanej, to jest z momentem, w którym przynajmniej jedna ze stron za da aby zwrotu spe nionego przez siebie wiadczenia w okoliczno ciach wskazuj cych na rezygnacj z honorowania dotychczasowego status quo. Od tego 30 III CKN 264/98, LEX nr W stanie faktycznym sprawy strony zawar y nieformaln przednotarialn dobrowoln umow kupna - sprzeda y nieruchomo ci, w której zbywca oddawa nieruchomo "w sta e u ytkowanie" z zobowi zaniem do uiszczania przez nabywc (powoda) "wszelkich powinno ci wobec Pa stwa i organów administracyjnych nale nych od domu i placu", sam za otrzyma od powoda kwot umówion jako cen. Strony mia y wiadomo, e dla osi gni cia skutku w postaci przej cia w asno ci wymagane jest zachowanie formy aktu notarialnego, czemu da y wyraz m.in. w tre ci paragrafu traktuj cego o obowi zku ponoszenia kosztów "przepisów notarialnych" i sporz dzenia aktu notarialnego. Do zawarcia umowy notarialnej jednak nie dosz o. 12

16 momentu bowiem odpada aby podstawa do uznawania, e wzajemne godzenie si na posiadanie nieruchomo ci przez niew ciciela i na korzystanie przez w ciciela nieruchomo ci z pieni dzy posiadacza oznacza mo liwo traktowania przeniesienia posiadania nieruchomo ci i zap aty kwoty ceny jako wiadcze nale nych; od tego momentu ka da ze stron mia aby obowi zek zwróci wiadczenie otrzymane, a jednocze nie powsta aby dla niej prawna mo no domagania si zwrotu wiadczenia spe nionego przez ni. S d uzna przy tym, e podstaw obowi zku zwrotu wiadcze spe nionych nie jest umowa, lecz bezpodstawne wzbogacenia wynikaj ce z nienale no ci wiadcze (art k.c.) jako dwa odr bne stosunki zobowi zaniowe wykreowane przez zdarzenie prawne rodz ce obowi zek zwrotu. Przyjmowany w orzecznictwie S du Najwy szego pogl d wydaje si uzasadniony w odniesieniu do przypadków, w których do wydania rzeczy dosz o na podstawie umowy, która poprzedza a zawarcie w ciwej umowy przeniesienia w asno ci rzeczy. W takich sytuacjach rzeczywi cie mo na zak ada, e intencj stron by o zapewnienie do czasu przeniesienia w asno ci przysz emu nabywcy mo liwo ci korzystania z nieruchomo ci za zgod w ciciela w zamian za korzystanie przez ciciela z pieni dzy uiszczonych przez nabywc na poczet przysz ej ceny. Mo na równie uzna, e rezygnacja z zawarcia umowy przeniesienia w asno ci - do czego ka da ze stron ma prawo - b dzie oznacza, i cel spe nionych wiadcze nie zosta osi gni ty. Powy sze rozwi zanie jest natomiast znacznie bardziej kontrowersyjne w przypadku zawarcia niewa nej, nieformalnej umowy przeniesienia w asno ci. Wyja nienia wymaga w szczególno ci, w jaki sposób niewa na umowa mo e stanowi podstaw rozlicze mi dzy w cicielem a posiadaczem rzeczy. Trudno uzna, e zachodzi tu jedynie niewa no cz ciowa (art k.c.), która nie podwa a uprawnienia do korzystania z nieruchomo ci w zamian za korzystanie z pieni dzy uiszczonych na poczet ceny. Bardziej prawid owym rozwi zaniem jest odwo anie si w tym miejscu do instytucji konwersji, która polega na tym, e niewa na czynno prawna (ze wzgl dów formalnych albo tre ciowych 31 ) mo e by 31 Tak wyra nie B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, [w:] W. Czachórski (red.), System Prawa Cywilnego, Tom I, Cz ogólna, Ossolineum 1985, s. 709; M. Piekarski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, tom 1, Warszawa 1972, s

17 utrzymana jako inna wa na czynno prawna 32. Przewa nie przyjmuje si, e jest to mo liwe, je eli czynno prawna niewa na odpowiada wszystkim istotnym wymaganiom czynno ci o innych skutkach (innej tre ci), która umo liwia przynajmniej cz ciowe osi gni cie zamierzonego celu (czynno zast pcza), a równocze nie mo na przyj, e strony dokona yby czynno ci zast pczej, gdyby wiedzia y, i dokonana przez nie czynno prawna jest niewa na 33. Nadal mo na mie jednak w tpliwo ci co do tego, czy rzeczywi cie przypisanie nieformalnej umowie przeniesienia w asno ci nieruchomo ci skutków zawarcia omówionej wy ej umowy nienazwanej realizuje w wystarczaj cym stopniu cele stron. Wydaje si to 32 Zob. M. Piekarski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, tom 1, Warszawa 1972, s. 170; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, [w:] W. Czachórski (red.), System Prawa Cywilnego, Tom I, Cz ogólna, Ossolineum 1985, s. 709; M. Safjan, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, Tom I, Komentarz do artyku ów , Warszawa 2005, s. 257; por. tak e S. Rudnicki, [w:] S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Ksi ga pierwsza. Cz ogólna, Warszawa 2007, s W uchwale sk adu 7 s dziów z dnia 22 marca 1971 r., III CZP 91/70, OSNCP 1971, nr 10, poz. 168 d Najwy szy uzna, e W wypadku (...) gdy testament zwyk y z art. 951 k.c. okazuje si (...) niewa ny, a jednocze nie gdy spe nione zosta y przes anki dopuszczalno ci sporz dzenia testamentu ustnego i zachowana zosta a jego forma - to wówczas rozrz dzenia spadkodawcy zostaj utrzymane w mocy w formie testamentu ustnego (S d nie pos si jednak poj ciem konwersji ani nie sformu owa jej ogólnych przes anek). W wyroku z dnia 22 pa dziernika 1975 r., IV PR 162/75, OSNCP 1976, nr 6, poz. 147 (z glos M. Kozi skiego, PiP 1978, z. 4, s. 168, M. Piekarskiego, PiP 1978, nr 7-8, s. 258, M. B czyka, OSP 1975, z. 1, poz. 15) S d Najwy szy uzna, e: Je eli tzw. "deklaracja wekslowa", upowa niaj ca uprawnionego posiadacza weksla in blanco do wype nienia go w uzgodniony sposób, czyni - w zakresie zabezpieczenia sp aty d ugu wystawcy takiego weksla przez inne osoby sk adaj ce deklaracj - zado przes ankom por czenia cywilnego za d ug przysz y, uzasadniona jest odpowiedzialno tych osób z umowy por czenia (art k.c.) (S d nie pos si jednak poj ciem konwersji ani nie sformu owa jej ogólnych przes anek); w wyroku z dnia 14 marca 1973 r., III CRN 33/73, Lex nr 7231 S d Najwy szy uzna, e: Umowa o przeniesienie asno ci nieruchomo ci, nie zawarta w formie aktu notarialnego, jest niewa na (art. 158 k.c. w zw. z art k.c.) i tym samym niewa ne s dodatkowe do niej zastrze enia umowne (np. o zadatek, odst pne i prawo odst pienia). Niewa no czynno ci prawnej uzasadnia zwrot nienale nych wiadcze stosownie do zasad art. 410 k.c. Tak zawarta mi dzy stronami umowa mo e by prawnie skuteczna tylko jako umowa przedwst pna, je eli w wietle jej postanowie czyni aby zado wymogom art. 389 k.c., a brak formy notarialnej wy cza aby jedynie mo liwo dochodzenia zawarcia umowy przyrzeczonej (art k.c.). Przy wa no ci umowy przedwst pnej - wa ne by yby tak e dodatkowe zastrze enia umowne, o ile zosta y przez strony poczynione. 33 Zob. np. M. Piekarski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, tom 1, Warszawa 1972, s. 170; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, [w:] W. Czachórski (red.), System Prawa Cywilnego, Tom I, Cz ogólna, Ossolineum 1985, s. 709; na to, e zasadniczo konwersja musi si spotka z aprobat stron wskazuje tak e M. Safjan, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, Tom I, Komentarz do artyku ów , Warszawa 2005, s. 257 (nie dotyczy to jednak przypadków konwersji ustawowej, np. z art k.c.); M. Gutowski, Niewa no czynno ci prawnej, Warszawa 2006, s W judykaturze zob. np. wyrok SN z dnia 26 listopada 2002 r., V CKN 1445/00, OSNC 2003, nr 4, poz. 47. Por. tak e J. Preussner-Zamorska, Niewa no czynno ci prawnej w prawie cywilnym, Warszawa 1983, s Zdaniem autorki, odwo anie si do hipotetycznej woli stron jest nieprawid owe; na gruncie instytucji konwersji chodzi w istocie o odwo anie si do pewnego, obiektywnie ustalonego miernika interesów stron. 14

18 mo liwe do przyj cia, jedynie w sytuacji, w której strony maj wiadomo niewa no ci umowy nieformalnej Prawo zatrzymania Zdaniem cz ci doktryny, w razie skorzystania z prawa zatrzymania nie mo e by mowy o posiadaniu w z ej wierze 34, a w konsekwencji przeciwko podmiotowi korzystaj cemu z prawa zatrzymania nie przys uguj roszczenia uzupe niaj ce. Reprezentowany jest jednak równie pogl d odmienny. Zdaniem J. Ignatowicza, razi oby poczucie sprawiedliwo ci rozwi zanie pozwalaj ce czerpa zyski z cudzej nieruchomo ci tylko w oparciu o prawo zatrzymania 35. Autor postuluje stosowanie w tym zakresie analogii do przepisów o zastawie (art. 319 k.c.) 36. Tak e S d Najwy szy uznaje, e korzystaj c z prawa zatrzymania do czasu zaoferowania zwrotu wiadczenia b zabezpieczenia roszczenia, korzystaj cy zachowuje rzecz dla siebie jako jej posiadacz zale ny w z ej wierze (wyrok z dnia 5 lipca 2007 r. 37 : in casu chodzi o o sytuacj, w której kupuj cy odst pi od umowy sprzeda y samochodu i do czasu zwrotu zap aconej ceny korzysta z prawa zatrzymania; nie jest jednak jasne, czy po odst pieniu od umowy kupuj cy nadal korzysta z rzeczy). Wydaje si, e odwo anie si do analogicznego stosowania przepisów o zastawie nie jest konieczne. Argumentacja J. Ignatowicza jest trafna, nale y jednak zwróci uwag, e dotyczy ona wy cznie sytuacji, w której uprawniony z tytu u prawa zatrzymania korzysta z rzeczy. Tymczasem w orzeczenictwie trafnie uznaje si, e prawo zatrzymania rzeczy do chwili zaspokojenia roszczenia o zwrot nak adów nie daje uprawnienia do bezp atnego korzystania z cudzej rzeczy (wyrok SN z dnia 5 34 A. Ohanowicz, Glosa do wyroku SN z dnia 18 kwietnia 1974, III CRN 30/74, OSPiKA 1975, z. 3, s J. Ignatowicz, Problemy prawne rozlicze mi dzy nieformalnym nabywc nieruchomo ci a cicielem w razie jej zwrotu, [w:] Studia z prawa zobowi za, Warszawa-Pozna 1979, s J. Ignatowicz, Problemy prawne rozlicze mi dzy nieformalnym nabywc nieruchomo ci a cicielem w razie jej zwrotu, [w:] Studia z prawa zobowi za, Warszawa-Pozna 1979, s II CSK 140/07, nie publ. 15

19 wrze nia 2003 r. 38 ). Je eli zatem uprawniony z tytu u prawa zatrzymania nie tylko zatrzymuje rzecz, ale równie korzysta z niej, wówczas wykracza poza zakres przys uguj cego mu tytu u prawnego do w adania rzecz i w tym zakresie jego adztwo jest pozbawione podstawy prawnej, co aktualizuje mo liwo wyst pienia z roszczeniami uzupe niaj cymi Op aty publicznoprawne za targowisko W kilku sprawach warszawskich Sad Najwy szy orzek, e pobieranie przez gmin prowadz targowisko wiadcze publicznoprawnych - przewidzianych w ustawie z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i op atach lokalnych (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 9, poz. 84) - od osób dokonuj cych sprzeda y na tym targowisku, nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu przez gmin jako w ciciela wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z cz ci nieruchomo ci gruntowej, na której zlokalizowano targowisko (wyrok z dnia 23 listopada 2004 r. 39 ). d uzna, e samo pobieranie przez prowadz cego targowisko op aty targowej i podatku od nieruchomo ci oraz op at eksploatacyjnych za zu ycie wody i pr du elektrycznego nie wiadczy o dorozumianym zawarciu umowy dzier awy, gdy s to wiadczenia publicznoprawne. Trzeba rozró ni bowiem pobierane przez gmin op aty od wiadcze cywilnoprawnych. Tolerowanie obecno ci pozwanej na targowisku i prowadzenia przez ni dzia alno ci handlowej nie oznacza jeszcze, e gmina rezygnowa a z nale no ci cywilnoprawnych i zezwoli a pozwanej na korzystanie z gruntu w zakresie odpowiadaj cym umowie u yczenia (wyrok SN z dnia 21 stycznia 2005 r. 40 ). Powy sze stanowisko nie nasuwa zastrze. 38 II CKN 444/01, nie publ. 39 I CK 274/04, OSNC 2005, nr 11, poz I CK 399/04, nie publ. 16

20 1.4. Umieszczenie urz dze energetycznych, wodoci gowych itp. na cudzych nieruchomo ciach Bardzo powa ne w tpliwo ci w praktyce s dowej budzi cz stokro ustalenie, czy przedsi biorstwa energetyczne maj tytu prawny do w adania rzecz. Tytu taki mo e wynika z ró nych podstaw prawnych. Podstaw tak mo e by umowne ustanowienie odpowiedniej s ebno ci gruntowej, co oczywi cie wchodzi w rachub wówczas, gdy w ciciel nieruchomo ci wyra a zgod na zawarcie stosownej umowy. Mo liwo ustanowienia takiej ebno ci dopuszcza cz doktryny 41. W uchwale z dnia 17 stycznia 2003 r. 42 S d Najwy szy przychyli si do zwolenników liberalnego stanowiska stwierdzaj c: okoliczno, e nieruchomo w adn ca wchodzi w sk ad przedsi biorstwa energetycznego sama przez si nie wyklucza mo liwo ci zrealizowania przez strony umowy o ustanowienie s ebno ci gruntowej celu okre lonego w art k.c. Uzasadniaj c swoje stanowisko S d wskaza, e mimo niezmienionej redakcji ownej przepisy normuj ce ustanowienie s ebno ci gruntowej wykorzystywane s do zaspokajania narastaj cych potrzeb gospodarczych, nieprzewidywanych przez ustawodawc przy konstruowaniu poj cia i zakresu odpowiednich przepisów. Zwróci uwag, e wchodz ce w gr potrzeby gospodarcze zaspokaja w swoim czasie art. 175 prawa rzeczowego zgodnie z którym s ebno mog a by ustanowiona tak e na rzecz ka doczesnego w ciciela oznaczonego przedsi biorstwa; przepis ten zosta jednak usuni ty, gdy pozostawa w dysharmonii z za eniami ówczesnego ustawodawcy. S d podkre li tak e, e istnienie potrzeb gospodarczych i kwesti yteczno ci nale y rozpatrywa w odniesieniu do ka dej nieruchomo ci 41 Zob. w tej kwestii G. Bieniek [w:] Prawo obrotu nieruchomo ciami, Warszawa 2001, s. 675; por. tak e Z. Truszkiewicz [w:] Gospodarka gruntami i wyw aszczanie nieruchomo ci. Komentarz, Kraków 1995, s. 286; A. Gill, A. Nowak-Far, Korzystanie przez przedsi biorstwa ciep ownicze z sieci i urz dze przesy u energii cieplnej usytuowanych na cudzych gruntach, Prawo Spó ek 1999, nr 7-8, s. 76. Przeciwko mo liwo ci ustanowienia s ebno ci gruntowej przesy owej opowiedzili si E. Gniewek, Komentarz do k.c., Ks. 2 - W asno i inne prawa rzeczowe, Zakamycze 2001, s. 128; M. Drela, Rozwa ania nad art. 124 ustawy o gospodarce nieruchomo ciami, Rejent 2002, nr 4, s. 44; por. tak e S. Grzybowski, Prawo cywilne. Zarys prawa rzeczowego, Warszawa 1976, s. 167; S. Rudnicki, siedztwo nieruchomo ci, Zakamycze 1999, s. 43; A. W siewicz [w:] System prawa cywilnego, t. II - Prawo w asno ci i inne prawa rzeczowe, Ossolineum 1977, s. 600; R. Czarnecki [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, Warszawa 1972, s III CZP 79/02, Rejent 2003, nr 3, s. 122 i n. 17