Raport z badania kadry zarządzającej

Transkrypt

1 Człowiek najlepsza inwestycja! Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Raport z badania kadry zarządzającej Instytut Naukowo-Badawczy im. Zygmunta Wojciechowskiego Poznao, 29 lipca 2011 r. Raport przygotowany na potrzeby projektu POKL Analiza skutków restrukturyzacji i modernizacji branż dla rynku pracy w Wielkopolsce

2 W ramach badao jakościowych dla Zadania 7 projektu Analiza skutków restrukturyzacji i ernizacji ran la rynku racy w ielk lsce ws ó inans wane rzez ni ur ejsk w ra ach ur ejskie Fun uszu S eczne przeprowadzono w sumie 40 wywiadów z przedstawicielami kadry zarządzającej lub członkami zarządów/właścicielami przedsiębiorstw. Były to klasyczne indywidualne wywiady pogłębione (IDI Individual In-Depth Interview). Jest to metoda badao jakościowych, która polega na ukierunkowanej rozmowie z respondentem. Rozmowę prowadzi się na podstawie scenariusza, a jej celem jest poznanie opinii, informacji na temat interesujący badacza. Z tego powodu wywiady prowadzi się z osobami starannie dobranymi, które z racji swojego zawodu, wykształcenia czy doświadczenia posiadają wiedzę kluczową z punktu widzenia założeo badawczych. W związku z tym, przeciwnie do badao ilościowych (np. ankiety), tutaj większe znaczenie ma dobór respondentów pod kątem merytorycznym niż ich ilośd. IDI jest stosunkowo trudną metodą pozyskiwania informacji, ponieważ osoba prowadząca rozmowę musi dbad o harmonijny przebieg rozmowy i jednocześnie panowad na kierunkiem wywiadu oraz egzekwowad uzyskanie odpowiedzi na kwestie istotne z punktu widzenia założeo badawczych. Nie jest to łatwe, zwłaszcza w przypadku, kiedy w badaniu biorą udział osoby, które z różnych powodów niejako narzucają tok rozmowy (np. rozmówcy zatrudnieni na stanowiskach decyzyjnych). Wywiad można prowadzid ściśle według scenariusza (wywiad ustrukturyzowany), jego tok może też przyjąd nieco luźniejszą formę (wywiad częściowo ustrukturyzowany bądź nieustrukturyzowany). Niezależnie od przyjętej formy muszą się w nim znaleźd pytania o kwestie kluczowe dla badanego tematu, a osoba przeprowadzająca wywiad powinna niektóre zagadnienia pogłębid za pomocą dodatkowych pytao. Wywiad zazwyczaj jest rejestrowany (za zgodą respondenta) celem jak najwierniejszego późniejszego odtworzenia wypowiedzi rozmówcy. Badanie w ramach projektu przeprowadzono w celu poznania opinii pracodawców (rozumianych umownie chodziło o kadrę zarządzającą, członków zarządu bądź właścicieli) na temat zagadnieo: - kondycja gospodarki regionu, branży i firmy; - postawy kadry zarządzającej wobec zasobów ludzkich; - restrukturyzacja i modernizacja przedsiębiorstwa; - kompetencje menedżerskie w zakresie stosowania outplacementu; - współpraca przedsiębiorstwa z Instytucjami Otoczenia Biznesu. 1

3 Przedsiębiorstwa zostały dobrane celowo według klucza wielkości (mierzonej liczbą zatrudnionych pracowników), położenia w regionie oraz branży. Arbitralnie założono równomierny rozkład przedsiębiorstw dla każdej branży w próbie badawczej po pięd przedsiębiorstw z każdej z branż: budownictwo; transport i magazynowanie; handel hurtowy i detaliczny; działalnośd profesjonalna, naukowa i techniczna; działalnośd związana z kulturą, rozrywką i rekreacją; przetwórstwo przemysłowe; przemysł chemiczny; przemysł poligraficzny. Należy zaznaczyd, że pod pojęciem przedsiębiorstwo rozumiano także instytuty badawcze, agencje, instytucje kultury. Jednym z kluczowych zagadnieo badawczych był outplacement. Pojęcie to bywa różnie definiowane, natomiast można przyjąd, że ogólnie jest to proces kontrolowanego zwolnienia pracowników, którego celem jest złagodzenie skutków, jakie niesie ze sobą utrata pracy 1. W procesie tym stosuje się szereg technik mających na celu wspomaganie zwalnianego pracownika i pomoc w dalszym określeniu jego drogi zawodowej. Pomoc zapewnia pracodawca, także z udziałem zewnętrznych konsultantów. Techniki te są rozumiane szeroko; w literaturze przedmiotu przyjmuje się, że do metod outplacementu można zaliczyd każdą formę pomocy udzielanej odchodzącemu pracownikowi od popularnych szkoleo po wystawienie pozytywnych referencji. Zależnie od przyjętych kryteriów, można wyróżnid różne rodzaje outplacementu: - indywidualny lub zbiorowy zależnie od tego, czy chodzi o zwolnienia jednostkowe (np. menedżera) czy też grup pracowników; - wewnętrzny i zewnętrzny zależnie od tego, czy w proces są zaangażowane wyspecjalizowane firmy zewnętrzne, czy też jest realizowany wyłącznie siłami przedsiębiorstwa; - grupowy, mieszany oraz grupowy publiczny zależnie od docelowych grup odbiorców; - pełny, ograniczony czasowo zależnie od zakresu świadczonych usług; - przekwalifikowujący lub wspomagający zależnie od tego jak ma wyglądad dalsza droga zawodowa zwalnianego pracownika; 1 Więcej na ten temat w dokumencie Analiza literatury do badao: Analiza skutków restrukturyzacji i modernizacji branż dla rynku pracy w Wielkopolsce, przygotowanym w ramach desk research. 2

4 - klasyczny, zaadoptowany lub środowiskowy zależnie od tego, jaki jest zakres użytych narzędzi oraz adresatów. Należy pamiętad, że oprócz powyższych teoretycznych ustaleo outplacement posiada konkretne uwarunkowania prawne 2. Innym tematem poruszanym w wywiadach z respondentami była kwestia restrukturyzacji przedsiębiorstwa. Podobnie, jak outplacement, pojęcie restrukturyzacji nie zostało ujęte w jednej obowiązującej definicji 3. Na podstawie wielu definicji można jednak wyodrębnid pewne cechy wspólne dla wszystkich ujęd. Zatem restrukturyzacja to proces gwałtownych przekształceo w kilku wymiarach funkcjonowania przedsiębiorstwa, takich, jak np. struktura kapitałowa (własnościowa), struktura organizacyjna, zakres działania, zatrudnienie. Cele restrukturyzacji można określid dwojako, zależnie od sytuacji w jakiej znajduje się przedsiębiorstwo: - restrukturyzacja naprawcza kiedy efektywna działalnośd przedsiębiorstwa jest zagrożona i konieczne jest podjęcie działao umożliwiających jego przetrwanie na rynku; - restrukturyzacja rozwojowa stosowana w sytuacji, kiedy przedsiębiorstwo charakteryzuje się dobrą kondycją gospodarczą i celem jest podniesienie konkurencyjności i efektywności ekonomicznej. Zazwyczaj w przypadku restrukturyzacji naprawczej, obok innych, podejmuje się działania mające w rezultacie przynieśd oszczędności. Na tym etapie często dochodzi do redukcji zatrudnienia. 2 Ibidem. 3 Ibidem. 3

5 Tabela 1. Rozk a pró y we u re i nów Region Liczba przedsiębiorstw Pilski 6 Konioski 6 Leszczyoski 6 Kaliski 6 Poznaoski 10 Miasto Poznao 6 Źródło: Założenia badawcze. Badania prowadzono ze świadomością, że każda z powyższych branż ma swoją specyfikę, uwarunkowania funkcjonowania na rynku czy w danym sektorze gospodarki, często nieporównywalne z warunkami, w jakich działają podmioty z innych branż. Oprócz tego w ramach każdej wybranej branży odnotowano duże zróżnicowanie podmiotów. Przykładowo, w branży kultury, rozrywki i rekreacji znalazły się zarówno muzeum okręgowe, stadnina koni, jak i centrum kongresowo hotelowe. W badaniach wzięły udział przedsiębiorstwa o różnej strukturze własności od korporacji dużego globalnego gracza, przez przedsiębiorstwa komunalne, paostwowe aż po firmy należące do jednego właściciela. Zanotowano również duże zróżnicowanie pod względem wielkości przedsiębiorstw: od liczącej 26 pracowników firmy po liczące stukrotnie więcej (ponad 2600 pracowników) przedsiębiorstwo komunalne. Pod względem wielkości przedsiębiorstw/instytucji próba przedstawia się następująco: Tabela 2. R zk a ró y we u wielk ści rze si i rstw Liczba pracowników Liczba przedsiębiorstw w danym przedziale Przedsiębiorstwa małe pracowników 12 Przedsiębiorstwa średnie pracowników 22 Przedsiębiorstwa duże 250 pracowników i więcej 6 Źródło: Obliczenia własne na podstawie badao. 4

6 Z grupy sześciu przedsiębiorstw dużych (tj. liczących pow. 249 pracowników) aż pięd znajduje się w Poznaniu bądź w regionie poznaoskim, co w pewnym sensie odpowiada krajobrazowi gospodarczemu Wielkopolski. Natomiast próba nie odzwierciedla rozkładu przedsiębiorstw w regionie według wielkości. Zgodnie z danymi uzyskanymi w toku badania desk research wielkopolska gospodarka jest zdominowana przez małe przedsiębiorstwa. W celu pełniejszego zobrazowania sytuacji w niniejszym opracowaniu zostały przytoczone niektóre wypowiedzi rozmówców są one wyróżnione kursywą, w nawiasach kwadratowych znajduje się informacja o branży i regionie, skąd pochodzi dany cytowany respondent. 5

7 A A R A A S AR R RA F R W przypadku oceny aktualnej sytuacji gospodarczej Wielkopolski wśród przedsiębiorców przeważało przekonanie, że jest ona dobra (tak odpowiedziała prawie połowa ankietowanych 19 osób). Reszta przedsiębiorców uznała sytuację gospodarczą Wielkopolski za słabą lub średnią w tym przypadku głosy rozłożyły się równo. Największy stopieo zadowolenia z aktualnej sytuacji gospodarczej Wielkopolski odnotowano wśród przedstawicieli branży działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej. Jest to zrozumiałe w tej grupie znalazły się wyłącznie podmioty finansowane z budżetu paostwa bądź samorządu (dwie agencje i trzy instytuty badawcze), w dodatku funkcjonujące na bazie odrębnych przepisów prawnych regulujących ich status, a więc całkiem niezależne od lokalnej gry rynkowej i w minimalnym stopniu weryfikowane przez rynek. Jeśli chodzi o inną niż paostwowa formę własności, to pozytywna ocena sytuacji przeważała również wśród branż handlu hurtowego i detalicznego oraz przemysłu chemicznego. Najsłabiej kondycję gospodarczą regionu ocenili przedstawiciele branż: budownictwo, przetwórstwo przemysłowe oraz przemysł poligraficzny. W wypowiedziach uzasadniano takie opinie. Przedsiębiorcy z branży budowlanej oraz przemysłu poligraficznego wskazali na spadającą liczbę zamówieo; w przypadku samej poligrafii wskazano również na zatory płatnicze. Łatwo można wskazad zależnośd między położeniem badanego przedsiębiorstwa/podmiotu a oceną sytuacji gospodarczej Wielkopolski. ajwi ksze za w lenie n t wan wśró ir i instytucji zia aj cych w sa y znaniu i re i nie znański (13 wskazań zytywnych przy 19 ó e ) Można założyd, że wynika to z atrakcyjności ekonomicznej zarówno Poznania, jak i metropolii poznaoskiej. Jest tu co prawda dużo większa konkurencja niż w innych częściach regionu, ale i łatwiej jest o klientów, zamówienia, a tym samym o zachowanie płynności funkcjonowania firmy. Biorąc pod uwagę proporcjonalny rozkład opinii, najsłabiej oceniono kondycję Wielkopolski w regionach konioskim i leszczyoskim: Jest to jeden z regionów, który ostatnio słabiej się rozwija. W Wielkopolsce nie ma strefy ekonomicznej. [budownictwo/region konioski+ Bardzo źle, ponieważ nie ma pracy, gospodarka stoi, mało środków unijnych, brak inwestycji. [budownictwo/region leszczyoski+ 6

8 Sytuacja nie jest zbyt ciekawa, gdyż duże zakłady nie zostały jeszcze do kooca zrestrukturyzowane bądź są teraz prywatyzowane. Myślę, że sytuacja jest trudna. [działalnośd związana z kulturą, rozrywką i rekreacją /region konioski+ Zadano również pytanie o to, jak zdaniem respondenta sytuacja gospodarcza zmieni się w ciągu najbliższych dwóch lat. Osobno zapytano o przyszłośd regionu, branży i przedsiębiorstwa, czyli zastosowano zasadę filtra od ogólnego obrazu do bardziej szczegółowego pytania o konkretne przedsiębiorstwo, które reprezentował respondent. Taki zabieg miał na celu uzyskanie klarownego podziału opinii. Respondenci wykazali wysoki stopieo optymizmu co do gospodarczej przyszłości Wielkopolski ponad połowa uznała że sytuacja się poprawi; przekonanie takie wyraziły nawet osoby negatywnie oceniające aktualny stan wielkopolskiej gospodarki. Większa częśd przedsiębiorców wykazujących optymizm kieruje się wyłącznie swoimi nadziejami i przeczuciami, bez konkretnych analiz czy danych: Wszyscy ufamy, że się poprawi, liczymy na to bardzo. [transport i magazynowanie/region poznaoski] Mam nadzieję, że się poprawi. [działalnośd związana z kulturą, rozrywką i rekreacją/region leszczyoski+ Myślę, że będzie lepiej. [działalnośd profesjonalna, naukowa i techniczna/region konioski] Mam nadzieję, że się zmieni na lepsze [przemysł poligraficzny/region konioski+ Ci respondenci, którzy wyrażali pesymizm co do gospodarczej przyszłości Wielkopolski, uzasadniali to pogłębianiem się globalnego kryzysu lub generalnie wzrostem kosztów prowadzenia działalności gospodarczej. Zdaniem podmiotów uzależnionych od finansowania przez samorząd (np. przedsiębiorstwo komunikacyjne) sytuacja pogorszy się ze względu na cięcia budżetowe wprowadzane przez administrację samorządową. Patrząc na politykę paostwa, która miała byd sprzyjająca dla rozwoju regionu, to pewnie będzie to odwrotnie, bo ona nie jest sprzyjająca dla rozwoju regionu. Chociażby ostatnie informacje 7

9 dotyczące poziomu czy możliwości zadłużenia gmin, gdzie ten element ma byd gminom praktycznie odebrany, to w tej dziedzinie, powiedziałbym, podlegającej finansowaniu z poziomu samorządów obojętnie jakiego szczebla: gminnego, powiatowego czy wojewódzkiego, to raczej będzie stagnacja, czyli cofnięcie się i to będzie niesprzyjające dla branż, czyli inwestorów. [transport i magazynowanie/miasto Poznao+ Zao serw wan rawi w ść e wielu res n entów wi e na ziej na raw ólnej sytuacji Wielkopolski z istrz stwa i ur y w i ce nej ur 2012, nawet, jeśli nie tycz one ez śre ni ich ran y Przedsiębiorcy wyrażali przypuszczenie że Mistrzostwa wpłyną pozytywnie na gospodarkę regionu, ponieważ po pierwsze ogólnie wzrośnie koniunktura, a po drugie po mistrzostwach pozostanie infrastruktura drogowa. Z tym ostatnim szczególne nadzieje wiąże branża transportowa. Jeden z respondentów zaznaczył, że co prawda Euro 2012 przyniesie poprawę sytuacji gospodarczej, ale po tym czasie ta dobra passa minie: Myślę, że do czasu Euro 2012 to będzie jeszcze w miarę stabilna sytuacja, natomiast po Euro może byd sytuacja dośd trudna i ona może się odbid nie tyko na branży poligraficznej, ale i wielu innych. Ten kryzys będzie wydłużony w czasie i na pewno jeszcze bardziej odczuwalny po Euro. *przemysł poligraficzny/region poznaoski+ W przypadku pytania o to, jak zdaniem respondenta zmieni się w ciągu najbliższych dwóch lat sytuacja gospodarcza branży, w której działa jego przedsiębiorstwo, uzyskano dużą różnorodnośd odpowiedzi i trudno wskazad jakieś konkretne prawidłowości. W tym przypadku znaczną rolę odgrywa specyfika danej branży, ale i konkretnie to, czym zajmuje się dane przedsiębiorstwo. Przykładowo, instytucje związane z działalnością profesjonalną, naukową i techniczną swoją przyszłośd wiążą z oczekiwanymi zmianami w prawie. Instytuty badawcze działają na podstawie odrębnych aktów prawnych (ustawa o instytutach badawczych), które w czasie badania akurat podlegały zmianom. Z kolei agencja rozwoju przedsiębiorczości, również zaliczana do tego sektora, prognozuje rozwój branży z powodu coraz większego zainteresowania dotacjami dla przedsiębiorstw. Te subwencje są korzystniejsze niż komercyjne kredyty, dlatego coraz więcej podmiotów gospodarczych jest nimi zainteresowanych. W branży transportu i magazynowania ogólnie z optymizmem patrzy się na najbliższe lata. W związku z coraz większą masą towarów do przewiezienia oraz rozwojem ruchu turystycznego (wynajem 8

10 autobusów) przedstawiciele branży są spokojni o przyszłośd. Wzrastające ceny paliw są w tej branży postrzegane jako potencjalny czynnik hamujący jej rozwój. W przypadku przetwórstwa przemysłowego respondenci nie spodziewają się większych zmian gospodarczych w ciągu najbliższych dwóch lat. Powodem jest to, że rynek branży przetwórstwo przemysłowe jest już nasycony, trudno o jakikolwiek wzrost. Respondenci wskazali, że w tej branży szansą jest konsolidacja, tj. łączenie się przedsiębiorstw w większe podmioty. Pesymistyczne nastroje odnotowano wśród przedsiębiorców z branży poligraficznej. Żaden z respondentów nie ocenia pozytywnie przyszłości branży. W najlepszym wariancie rynek poligraficzny pozostanie na stabilnym poziomie, chociaż i w tym wypadku poważną przeszkodą są zatory płatnicze. Jednak zdaniem rozmówców przemysł poligraficzny dobre czasy ma już za sobą, w ciągu dwóch najbliższych lat branżę czekają wyzwania: spadek zamówieo na usługi, wejście nowszych technologii produkcji etykiet i opakowao, które to technologie pozwolą na ominięcie drukarni w procesie produkcji, wreszcie koniecznośd przekwalifikowania się 4. Podobnie sceptycznie w przyszłośd patrzą osoby reprezentujące sektor chemiczny (przemysł chemiczny). Ta branża upatruje przeszkód w czynnikach legislacyjnych. Po pierwsze, jest to coraz bardziej restrykcyjna polityka refundowania leków (w przypadku firm farmaceutycznych) spowodowana kryzysem i tym samym programami oszczędnościowymi wdrażanymi przez rządy. Po drugie, Unia Europejska stawia przed branżą chemiczną wymogi przeprowadzenia kosztownych badao, na które wielu firm nie stad. Nadzieją na zmiany jest rozwój nowych technologii oraz nawiązywanie kooperacji z zagranicznymi przedsiębiorstwami. Handel hurtowy i detaliczny jest, jak się powszechnie uważa, w największym stopniu wrażliwy na kryzys czy ogólne, globalne zmiany koniunktury. Każde cięcia w domowym budżetach natychmiast odbijają się na zakupach. Tutaj też zanotowano największe rozproszenie opinii. Najprawdopodobniej wynika to ze stosunkowo dużego zróżnicowania specjalizacji podmiotów gospodarczych w ramach tej branży: w badaniu wzięły udział zarówno niewielkie sklepy spożywcze, jak i duże wielobranżowe supermarkety czy salon samochodowy. W branży samochodowej liczy się na wzrost sprzedaży aut, ponieważ mimo różnych prognoz wciąż jest to rynek rozwojowy. Natomiast w przypadku sklepów 4 Branża poligraficzna została zaliczona do branż problemowych, por. Wybrane charakterystyki gospodarki wielkopolskiej diagnozy i prognozy, opracowanie w ramach desk research do projektu. 9

11 detalicznych sprzedaż jest wprost powiązana z możliwościami konsumentów. W sytuacji kryzysu bądź ogólnego spadku koniunktury ekonomicznej gospodarstwa domowe ograniczają wydatki, co odbija się na kondycji handlu. Wskazano również na przeszkodę w postaci wzrostu podatku VAT, co pociągnęło za sobą wzrost cen. Podobnie jest z działalnością związaną z kulturą, rozrywką i rekreacją. Z wyjątkiem jednego podmiotu spośród biorących udział w badaniu, przedsiębiorstwa i instytucje z tej branży nie działają według typowych reguł gospodarki wolnorynkowej. Zazwyczaj są to placówki dotowane z budżetu komunalnego bądź z dotacji unijnych. Podobnie, jak w przypadku handlu detalicznego, tutaj także występuje zależnośd między ogólną kondycją ekonomiczną społeczeostwa a zapotrzebowaniem na usługi. Mimo, że działalnośd przedsiębiorstw związanych z kulturą i rekreacją jest dotowana, to oprócz tego podmioty te prowadzą także sprzedaż swoich usług (np. sprzedaż biletów, wynajem obiektów), a więc częściowo podlegają regułom wolnego rynku. Nie do kooca optymistyczne nastroje panują w budownictwie, mimo, że ta branża jak żadna inna korzysta ze środków unijnych. Związane jest to z dużymi nakładami na rozbudowę infrastruktury, zwłaszcza budową dróg (i infrastruktury towarzyszącej: chodników, ścieżek rowerowych, wiaduktów itp.) przed Mistrzostwami Euro Jedna z badanych firm ze względu na wąską specjalizację (budowa rurociągów technologicznych) upatruje swojej szansy w wejściu na rynki krajów Wspólnoty Niepodległych Paostw. Inną szansą dla branży jest wdrażanie nowych technologii budownictwa i tym samym poprawę swojej pozycji na rynku. Respondentom zadano również pytanie o to, jak w ich opinii w ciągu dwóch najbliższych lat zmieni się sytuacja ich przedsiębiorstwa czy instytucji. Zaobserwowano, że w niektórych wypadkach respondenci inaczej oceniali perspektywy swojej branży, a inaczej postrzegali przyszłośd przedsiębiorstwa. Częśd respondentów bardziej optymistycznie poostrzegała branżę, inni przedsiębiorstwo. Przedsiębiorcy są świadomi że pewne pozytywne trendy w ich branży nie przełożą się na sytuację ich firmy i to z różnych powodów, takich, jak np. potrzeba modernizacji przedsiębiorstwa, przepisy prawa, brak dostępu do subwencji, brak środków na badania i certyfikaty. W przypadku branży transportowej i magazynowania respondenci pytani o przyszłośd ich firmy wyrażali zróżnicowane opinie. O ile samą branżę uznali za przyszłościową, to ocena sytuacji poszczególnych przedsiębiorstw nie była już tak jednoznaczna. W jednym wypadku firma podjęła 10

12 decyzję o rozbudowie zakładu i poszerzeniu oferty. Szczególny był przypadek przedsiębiorstwa komunikacyjnego jest to działalnośd komunalna, zatem firma nie planuje ekspansji na rynku, a musi po prostu utrzymywad określony stan floty pojazdów; ewentualne zmiany mają miejsce, jeśli trzeba dopasowad usługi do potrzeb mieszkaoców. Niemniej nie jest to typowe funkcjonowanie na wolnym rynku, kojarzone z konkurowaniem z innymi podmiotami i zdobywaniem rynku. W innym wypadku wskazano, że na poprawę liczy się w dłuższej perspektywie czasowej, nie w ciągu dwóch, lecz pięciu najbliższych lat. Przedstawiciel jednej z firm przetwórstwa przemysłowego stwierdził, iż jego przedsiębiorstwo będzie się rozwijad szybciej niż sama branża. Wynika to jednak z tego, że przedsiębiorstwo wymagało koniecznych inwestycji, aby dorównad do poziomu innych przedsiębiorstw w tej branży. Inna firma nie wiąże swoje sytuacji z kondycją regionu, ponieważ jej produkcja w 90% trafia na eksport. Generalnie w tej branży nastroje też są dalekie od optymizmu, zazwyczaj respondenci wskazywali na niepewnośd co do przyszłości. Podmioty działające w branży poligraficznej są ciekawym przypadkiem. Sytuacja całej branży zdaniem respondentów ulegnie pogorszeniu lub w najlepszym wypadku stagnacji. Tymczasem same przedsiębiorstwa w największym stopniu, w porównaniu z innymi branżami, prognozują rozwój. W ciągu najbliższych dwóch lat planują rozbudowę firmy, poszerzenie oferty, wprowadzenie nowych technologii, ogólnie dopasowanie się do dynamicznie zmieniającego się rynku. Jak wskazano, zmiany te będą możliwe, jeśli uda się zdobyd subwencje oraz kredyty. W branży chemicznej odnotowano największy optymizm. Przedsiębiorcy liczą na poprawę sytuacji ich firmy w ciągu najbliższych dwóch lat. Nie są to bezpodstawne rachuby niektóre firmy już korzystają z dotacji. W innym przypadku udało się wyprowadzid firmę z trudności i ponownie wrócid na utracony rynek, w tym także inwestowad. Jeśli firma nie ma planów inwestycji w ciągu dwóch lat, to i tak jej sytuacja będzie stabilna, ponieważ zabezpieczają ją plany długoterminowe, które są realizowane bez żadnych problemów. Przedstawiciele sektora chemicznego gorzej ocenili sytuację samej branży, zdecydowanie lepiej widzą przyszłośd swoich firm. Natomiast pewnym zaskoczeniem były niezbyt pozytywne opinie firm z sektora handlu hurtowego i detalicznego. Wydawałoby się, że jest to branża przyszłościowa, chodby z tego względu, że zaspokaja potrzeby, które nie mogą byd tak po prostu zredukowane ani zastąpione innymi (dotyczy 11

13 zwłaszcza sklepów spożywczych). Jedynie respondent reprezentujący duży sieciowy podmiot wypowiedział się pozytywnie o nadchodzącej przyszłości. Jest to zrozumiałe, ponieważ przyszłośd tego sektora leży w konsolidacji, tworzeniu sieci bądź grup, co jest zagrożeniem dla pojedynczych punktów sprzedaży. Tutaj klientów można przyciągnąd jedynie korzystną ceną, a tylko duże podmioty są w stanie prowadzid taką politykę cenową. Interesująco wygląda sytuacja na rynku usług kulturalnych, rozrywkowych i rekreacyjnych. Podmioty prywatne optymistycznie patrzą w przyszłośd, liczą na rozwój takich potrzeb wśród klientów, zamierzają inwestowad w ciągu najbliższych lat. Z tym, że należy pamiętad, iż są to firmy nastawione na spełnianie potrzeb z zakresu rekreacji, bez usług kulturalnych. Nieco bardziej złożoną sytuację przedstawili respondenci reprezentujący podmioty finansowane ze środków budżetowych (głównie samorządowych). Przedstawiciele branży wskazali na dwa aspekty. Po pierwsze, respondenci raczej sceptycznie oceniają wolę finansowania przez samorządowców ich instytucji w ciągu najbliższych dwóch lat na tle innych kosztów komunalnych, kiedy to w przypadku oszczędzania wydatki na usługi kulturalne są redukowane w pierwszej kolejności. Natomiast wobec otrzymywanego finansowania mają stosunek ambiwalentny. Z jednej strony pozytywnie odbierają nakłady na infrastrukturę. Są one jednak konieczne zazwyczaj chodzi o to, aby budynki i wyposażenie spełniały określone wymogi bezpieczeostwa, przepisów przeciwpożarowych itp. Z drugiej strony negatywnie oceniają nakłady na personel. Zdaniem respondentów w tej kwestii sytuacja się pogorszy w ciągu najbliższych lat, ponieważ środki nie tylko nie pozwalają na wystarczające opłacanie aktualnego stanu zatrudnienia, ale w najbliższej przyszłości mogą wymusid redukcję personelu. Branża działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej jest, na tle pozostałych sektorów biorących udział w badaniu, dosyd specyficzna. Jak już wspomniano, cały ten sektor opiera się na finansowaniu z budżetu administracji paostwowej lub samorządowej (czasem w trybie mieszanym). Środki na ich utrzymanie są przekazywane z góry na dany okres czasu (zazwyczaj rok). Naturalnie zatem nikt nie oczekuje od tych placówek, aby zdobywały rynek czy były konkurencyjne. W przypadku większości z nich nie jest to nawet możliwe, ponieważ mają wąską specjalizację, wykonują zadania eksperckie delegowane przez dane ministerstwo. W tym wypadku wizja sytuacji instytucji w ciągu najbliższych dwóch lat tak naprawdę jest kwestią utrzymania, zwiększenia bądź redukcji dotacji z budżetu przeznaczonej na cele statutowe, natomiast decyzja o tym zapada poza tymi instytucjami. 12

14 W przypadku prognoz branży budowlanej opinie respondentów były podzielone. Przeważały jednak zdania pesymistyczne. Specyfiką tej gałęzi (a przynajmniej przedsiębiorstw biorących udział w badaniu) jest to, że rozwój firm jest uzależniony od zamówieo publicznych, a zatem pośrednio od dotacji na rozbudowę infrastruktury. Innym czynnikiem zdaniem respondentów utrudniającym planowanie są procedury przetargowe, które wprowadzają element nieprzewidywalności. Kadrze przedsiębiorstw zadano również pytanie o to, jak oceniają wpływ sytuacji, w jakiej znajduje się obecnie wielkopolska gospodarka na sytuację ich przedsiębiorstwa. Tutaj odpowiedzi wskazywały na umiarkowany optymizm. Części przedsiębiorstw ten problem w ogóle nie dotyczy, ponieważ nie są powiązane gospodarczo z Wielkopolską. Tak jest np. w przypadku firm, które produkują na potrzeby rynku ogólnopolskiego bądź europejskiego (niektóre z branży produkcyjnej, chemicznej i budowlanej). Wspomniane firmy w strukturze sprzedaży nawet nie wyodrębniają lokalnego, wielkopolskiego rynku. Inna grupa badanych przedsiębiorstw wykazujących luźny związek z gospodarką wielkopolską to te podmioty, które są finansowane wprost z centralnego, rządowego budżetu np. instytuty badawcze. Ich finansowanie nie ma żadnego związku z sytuacją gospodarczą Wielkopolski. Pozostała częśd przedsiębiorstw, których kondycja zależy od sytuacji gospodarczej Wielkopolski, to głównie firmy małe i średnie. Opinie respondentów były mieszane. Częśd uważa, że ten wpływ jest pozytywny, głównie ze względu na rozbudowę wielkopolskiej infrastruktury (prawie zawsze jako infrastrukturę rozumiano drogi) i ogólnie rozumiane inwestycje w regionie. Zdaniem sprzedawców detalicznych to zamożnośd mieszkaoców Wielkopolski przekłada się na ich sytuację, co jest zrozumiałe i logiczne. 13

15 tencja ielk lski Ogólny potencjał gospodarczy regionu był zazwyczaj oceniany pozytywnie tutaj pojawiały się oceny od entuzjastycznych ( na piątkę ) po umiarkowane ( średnio, ale jednak na plus ): Bardzo wysoko. W skali kraju to w takiej tej ocenie od zera do pięciu to jest piątka. [transport i magazynowanie/miasto Poznao] Potencjał mierzony wartością inwestycji, potencjał związany z kapitałem ludzkim te czynniki są pro-wzrostowe, czyli z jednej strony autostrady, a z drugiej znaczna liczba wykwalifikowanych osób i to daje perspektywy, że ten potencjał może byd bardziej wykorzystany niż do tej pory. [przemysł chemiczny/miasto Poznao] Na 3. lub 4. miejscu w kraju. Mazowieckie i dolnośląskie stoi wyżej. Wielkopolska, jeśli chodzi o ukształtowanie terenu, ma pole do popisu, jeśli chodzi o inwestycje, w każdej branży. Bliżej zachodu. [budownictwo/region konioski] Umiarkowanie z przewagą pozytywności, gdyż są przejawy, że coś się rusza. [transport i magazynowanie/region poznaoski] Potencjał jest dosyd duży, nie do kooca wykorzystany. [działalnośd związana z kulturą, rozrywką i rekreacją/region poznaoski+ Respondenci wskazywali na to, że Wielkopolska jest regionem zasobnym, jednym z bogatszych w kraju. Przedsiębiorcy wysoko oceniali wielkopolską infrastrukturę, zasoby kapitałowe oraz zaplecze produkcyjne. Jako atut wskazywano również bliskośd do zachodniej granicy kraju oraz zaplecze kadrowe. W ocenach pozytywnych pojawił się nawet czynnik kulturowy w postaci mentalności wielkopolskiej, zdaniem respondentów dobrze wpływającej na możliwości gospodarcze regionu. Pojawiły się także głosy krytyczne. Niektórzy respondenci wskazywali, że co prawda Wielkopolska jest regionem o dużym potencjale gospodarczym, ale nie jest to do kooca wykorzystywane przedsiębiorcy mają poczucie, że w regionie niewiele się robi dla rozwoju biznesu. Po raz kolejny respondenci zwrócili uwagę na nierówności w obrębie regionu, tzn. że potencjał gospodarczy regionu jest wysoki, ale jedynie w Poznaniu i okolicach. 14

16 W zasadzie powyższe oceny potencjału gospodarczego Wielkopolski podzielały wszystkie badane firmy, niezależnie od lokalizacji czy branży. Jedynie na poziomie szczegółowych ocen zanotowano różnice, np. dla firm z branży komunikacyjnej ułatwieniem jest fakt, że w Wielkopolsce mieszczą się dwa zakłady produkujące autobusy oraz jeden wytwarzający tramwaje. Dla branży transportowej i budowlanej ważne było położenie blisko zachodniej granicy. W przypadku działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej wskazywano na wysoką ocenę parametryczną regionu oraz na wysoki poziom rozwoju rolnictwa, nieustępujący rolnictwu niemieckiemu. Opinie respondentów potwierdzają ustalone w trakcie postepowania badawczego w ramach desk research wnioski, że rolnictwo wielkopolskie wyróżnia się na tle reszty kraju. Przedsiębiorcom zadano pytanie o to, jak zatem oceniają potencjał Wielkopolski w kontekście swojej branży oraz firmy. Mimo, że zapytano o te sprawy oddzielnie, respondenci w tym przypadku na ogół nie oddzielali tych dwóch domen. Zazwyczaj ocena potencjału gospodarczego Wielkopolski w kontekście branży współgrała z oceną w kontekście firmy. O ile potencjał gospodarczy całego regionu przeważnie oceniano pozytywnie, to w przypadku oceny z punktu widzenia branży i przedsiębiorstwa głosy były bardziej zróżnicowane. Respondenci z firm budowlanych wyrażali sceptycyzm co do potencjału ich branży. Powodem jest spadająca ilośd zamówieo. Branża budowlana boi się również odpływu pracowników. Tutaj owa bliskośd zachodniej granicy może byd jednocześnie atutem (nowe rynki), ale i poważną przeszkodą w związku z otwarciem niemieckiego rynku pracy dla polskich specjalistów. Wielu z nich może wybrad lepsze warunki pracy w Niemczech. W przypadku działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej poza jednym przypadkiem pozytywnie oceniono potencjał gospodarczy regionu zarówno w kontekście branży, jak i firmy. Bardziej zróżnicowane odpowiedzi zanotowano wśród respondentów z branży kultury, rozrywki i rekreacji. Jak zwykle w przypadku tak zróżnicowanej wewnętrznie branży, ocena zależała od tego, do którego komponentu sektora należy firma. Placówki zajmujące się kulturą oceniały potencjał gospodarczy regionu negatywnie, głównie ze względu na niskie nakłady na ich działalnośd. Przedstawiciele gałęzi rekreacyjnej bardzo pozytywnie wyrażali się o potencjale zarówno regionu, jak i branży czy ich przedsiębiorstwa. Należy jednak pamiętad że owe firmy prowadzą szeroką działalnośd, nie tylko usługową dla indywidualnych osób, ale także dla biznesu, takie, jak organizowanie konferencji, kongresów itp. 15

17 W przypadku pozostałych branż biorących udział w badaniu oceny były tak samo zróżnicowane, czasem skrajnie różne. Często zależało to od tego, czy firma znajduje się w pobliżu Poznania albo w samym mieście (wówczas wyrażano oceny pozytywne) czy w bardziej oddalonych regionach Wielkopolski. Przedsiębiorców zapytano o to, jakie czynniki pomagają, a jakie przeszkadzają w prowadzeniu przedsiębiorstwa. Dodatkowo zadano pytanie o to, co mogłoby zatem pomóc w dalszym rozwoju firmy czy instytucji. iezale nie ran y, za ytani z nie wskazali na rak śr ków jak ówn rzeszk w r zw ju rze si i rstwa Natomiast w szczegółach argumentacja zależała już od branży, w jakiej działa respondent oraz od formy własności podmiotu. Instytucje zajmujące się działalnością profesjonalną, naukową i techniczną oraz kulturą wskazywały na niskie dofinansowanie z budżetu, redukcję środków. Szczególnie dotkliwe dla tych podmiotów jest niedofinansowanie kadry. Oznacza to, że mają nie tylko problem z utworzeniem nowych miejsc pracy, ale także z utrzymaniem już istniejących. Ludzie po 20 latach pracy są kiepsko wynagradzani. To, że są słabe płace, nie zachęca młodych ludzi do pracy. [działalnośd profesjonalna, naukowa i techniczna/miasto Poznao] Problemem jest brak funduszy i coraz niższe dotacje na rozwój. [działalnośd profesjonalna, naukowa i techniczna/miasto Poznao] W przypadku placówek profesjonalnych i naukowych problemy powodują także zmieniające się nieustannie przepisy prawa regulujące działalnośd tych podmiotów. Prawo w Polsce zmienia się co chwilę, co powoduje brak stabilizacji. [działalnośd profesjonalna, naukowa i techniczna/miasto Poznao] Ze względu na specyfikę branży, także firma produkująca leki wskazywała na ograniczenie wynikające ze zmian prawa farmaceutycznego oraz zmieniających się regulacji w zakresie refundowania leków. Wśród wypowiedzi wymieniono również problem ze zbiurokratyzowaniem dostępu do środków unijnych. 16

18 Agencje biorące udział w badaniu (Agencja Rozwoju Regionalnego oraz Wielkopolska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości) dodatkowo wskazały na problem natury merytorycznej zaangażowanie w prowadzenie projektów na potrzeby rynku pracy. Jednak zazwyczaj te projekty nie są kontynuowane, nie ma nawet pomysłu, jak kontynuowad rozpoczęte działania. Zdaniem respondentów szczególnie dotyka to działao, których celem jest wspieranie osób poszukujących pracy. Respondenci spoza sektora budżetowego nadzwyczaj często wymieniali konkurencję jako czynnik blokujący ich działalnośd. Może to świadczyd o tym, że badani nie zrozumieli zagadnienia, ponieważ konkurencja ze strony innych firm nie może byd traktowana jako czynnik utrudniający działalnośd istotą wolnego rynku jest właśnie konkurencja, walka o rynek i klienta z innymi przedsiębiorstwami. Niemniej przedsiębiorcy nadzwyczaj często chętnie widzieliby jakieś rozwiązania pozwalające na zablokowanie rynku dla nowych czy mniejszych podmiotów, a zwłaszcza zagranicznych. Wśród pozostałych czynników które zdaniem respondentów przeszkadzają w rozwoju wymieniono: - skomplikowane i niestabilne przepisy prawa; - niestabilne kursy walut; - braki wykwalifikowanej kadry na lokalnym rynku pracy; - zbyt duże rozdrobnienie rynku. W niektórych przypadkach przepisy prawne były wymieniane jako czynnik pomagający w rozwoju przedsiębiorstwa. Tak było w przypadku branży naukowej, profesjonalnej i technicznej, gdzie wskazywano na nowe prawo umożliwiające tworzenie grup badawczych oraz zachęcające do inicjatywy badawczej jako na okoliczności pozytywnie wpływające na kondycję instytucji. Co do czynników sprzyjających rozwojowi, w przypadku sektora przedsiębiorstw spoza sfery budżetowej ponownie zanotowano dużą różnorodnośd wypowiedzi, najczęściej wynikających z indywidualnych doświadczeo danego przedsiębiorstwa. Zazwyczaj były to takie czynniki, jak: - korzystna współpraca bądź kooperacja z innymi przedsiębiorstwami; - twórcze podejście przedsiębiorców do zastanych warunków na rynku; 17

19 - poszerzanie oferty ; - dotacje z Unii Europejskiej; - wykwalifikowana i zaangażowana kadra. Zróżnicowane odpowiedzi uzyskano także po zadaniu pytania o to, co zdaniem respondentów poprawiłoby kondycję ich przedsiębiorstwa. Najcz ściej rze si i rcy wskazywali na trze dokapitalizowania jak na ówny czynnik, który ó y ich z anie rawić ich sytuacj ty ólny stwier zenie kry y si ró ne r y na ywu ka ita u: najch tniej wskazywan na dotacje i bezzwrotne subwencje. W przypadku firm finansowanych przez u et aństwa czy sam rz y y y t zwi kszenie ecnych tacji Przedsiębiorcy chętnie przyjęliby również dofinansowanie na zasadzie odsprzedania udziałów w firmie. W przypadku agencji zdaniem zapytanych pomogłyby zmiany w systemie kwalifikowania kosztów i wprowadzenie rozliczania przez ryczałt. Pośród innych sposobów poprawy kondycji wymieniano korzystne zmiany w prawie czy poszerzenie oferty produktów i usług przedsiębiorstwa. 18

20 Inwestycje W wypowiedziach badanych przedsiębiorców często przewijał się wątek inwestycji i rozwoju, nawet w pytaniach, które nie dotyczyły bezpośrednio tego tematu. Respondenci sami spontanicznie wskazywali niej lu ar ziej twarcie na świa ść te, e inwest wanie jest k nieczne nie tylko dla rozwoju, ale ólnie la rzetrwania rze si i rstwa na rynku. Jak się okazało, są to poglądy niezależne od opinii na temat kondycji przedsiębiorstwa i regionu, przekonania, czy nastąpi rozwój, czy nie. Przede wszystkim celem badania było poznanie, czy w praktyce wielkopolskie przedsiębiorstwa zamierzają inwestowad oraz jakiego typu będą ewentualne inwestycje. W zasadzie tylko trzy spośród badanych firm odpowiedziały przecząco nie planują żadnych inwestycji. W każdym z tych przypadków nie wynikało to z niechęci czy braku świadomośd, a jedynie z braku odpowiednich środków pieniężnych (w dodatku jedna z tych firm w momencie badania miała problem z zachowaniem płynności finansowej). Pozostałym przedsiębiorstwom zadano pytanie o typ inwestycji. Były one kwalifikowane według następującego katalogu: - nowy produkt/usługa; - usprawnienie/rozwój produktu/usługi; - nowe technologie; - inwestycja w sprzęt/rozbudowa firmy; - inwestycja w kadry (np. szkolenia); - utworzenie nowych miejsc pracy. Dodatkowo pozostawiono respondentowi możliwośd wskazania innego typu, wykraczającego poza powyższy katalog inwestycji. Z ecy wanie najcz ściej wy ieniany r zaje inwestycji jaki lanuj rze r wa zić respondenci, y a inwestycja w s rz t, wz l nie r z u wa ir y na wa a anych s ntanicznie wy ienia a t na ierwszy iejscu. Zazwyczaj było to dosłownie planowanie rozbudowy istniejących obiektów lub dobudowanie nowych. Respondenci chętnie wspominali o inwestowaniu w sprzęt i to niezależnie od branży czy byłoby to laboratorium do badao 19