Mechanizm uwagi. Przegląd zagadnień w perspektywie psychologicznej i neurofizjologicznej

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "Mechanizm uwagi. Przegląd zagadnień w perspektywie psychologicznej i neurofizjologicznej"

Transkrypt

1 Piotr FRANCUZ Mechanizm uwagi. Przegląd zagadnień w perspektywie psychologicznej i neurofizjologicznej W ciągu każdej sekundy do naszych receptorów dociera kilkaset tysięcy bitów informacji. W tym czasie jesteśmy w stanie świadomie przetworzyć nie więcej niż kilkanaście bitów (Lehr, Fisher 1988). Nasz system poznawczy bez wątpienia dysponuje więc jakimś hipotetycznym mechanizmem selekcji, który nieustannie filtruje niemal 99,99% bitów docierających do nas informacji. Właśnie tę zdolność do selekcji wrażeń zmysłowych, ruchów i śladów pamięciowych najczęściej kojarzymy ze zjawiskiem uwagi. Stanowi ona zarówno czynnik umożliwiający wyodrębnianie treści istotnych dla określonych czynności poznawczych, jak również proces sprawujący kontrolę nad ich przebiegiem (Łuria 1976). Wśród niezliczonych doznań psychicznych, które składają się na nasze codzienne doświadczenie, zjawisko uwagi odgrywa szczególną rolę. Towarzyszy niemal wszystkim czynnościom poznawczym określając zakres wypełniających je treści. Niczym "zwrotnica kolejowa" ustala kierunek przepływu tych treści przez pole naszej świadomości. Nastawia nasze ucho" i "wytęża wzrok" na " pożądane informacje, których istnienia spodziewamy się w otaczającej nas rzeczywistości. Sprawia, że kiedy "zatapiamy się" w myślach lub marzeniach,jakiś wyłącznik, jak gdyby odcina naszą świadomość od dopływu wszystkich sygnałów, z wyjątkiem tych, które nas interesują" (Lindsay, Norman 1984, s. 366). Porządkuje wreszcie nasze zachowanie czyniąc je - przynajmniej z naszego punktu widzenia- adekwatnym do sytuacji. Każda teoria psychologiczna, w której próbowano zdefiniować pojęcie uwagi odwołuje się do nieco innychjej właściwości. W efekcie do dzisiaj nie ma takiej definicji, która nie budziłaby żadnych wątpliwości, ale -jak już ponad 60 lat temu zauważył Pieron (1934)- chociaż na gruncie różnych teorii psychologicznych sformułowano wiele definicji uwagi to można zaobserwować niemal po- j t ł 44

2 Mechanizm uwagi wszechną zgodę co do tego, jakie zjawiska należy do niej zaliczyć. Są to: (l) wzrost aktywności percepcyjnej, ruchowej i umysłowej oraz (2) przewaga jednej formy aktywności nad wszystkimi innymi formami, które są możliwe w danej chwili. We współczesnych teoriach uwagi szczególnie podkreśla się takie jej cechy, jak: koncentowanie, podtrzymywanie i zmienianie kierunku (Mirsky, Anthony, Duncan 1991 ). Z kolei Posner ( 1994) rozróżnia trzy podstawowe systemy funkcjonalne sieci uwagowej realizowane przez różne obszary anatomiczne mózgu. Zalicza do nich: "ukierunkowanie na bodźce sensoryczne, w szczególności na lokalizację w przestrzeni wzrokowej, detekcję zdarzeń, w tym idei zmagazynowanych w pamięci oraz utrzymywanie organizmu w stanie czuwania" (s. 7399). Celem niniejszego artykułu jest dokonanie przeglądu najważniejszych koncepcji i wyników psychologicznych oraz neurofizjologicznych badań dotyczących funkcjonowania mechanizmu uwagi. W pierwszej części zostaną szczegółowo omówione podstawowe cechy uwagi, które decydują o jej specyfice jako odrębnego od percepcji, myślenia, pamięci czy uczenia się mechanizmu psychologicznego. W następnej części zostanie przedstawiona krótka historia badań nad uwagą ze szczególnym uwzględnieniem wyników zgromadzonych do końca pierwszej połowy XX w. Współczesne psychologiczne teorie uwagi oraz dyskusja wokół relacji między procesami uwagowymi i procesami automatycznymi zostanie omówiona w następnych dwóch paragrafach. Ostatnia część artykułu jest poświęcona osiągnięciom neuronauki- najnowszej dziedziny wiedzy łączącej wyniki badań psychologii poznawczej i neurofizjologii. l. Cechy uwagi Podsumowując różne poglądy na temat właściwości uwagi można sprowadzić je do kilku podstawowych kategorii. Są to: skupianie, wybiórczość, przerzutność, zakres, podzielność i wzbudzanie uwagi Skupienie (koncentracja, ogniskowanie, natężenie, energia) uwagi definiowane jest jako: (l) stopień w jakim jednostka skupia sic na pewnych bodźcach (Nosal 1977; Mamszewski 1996), (2) wynik procesu kontrastowego opartego na takich cechach bodźców jak: intensywność, nowość i ładunek afektywny (znaczenie) (B loch 1991) lub (3) ilość informacji przekazanej ze środowiska zewnętrznego lub wewnętrznego i spożytkowanej w zachowaniu (Berlyne 1969). Generalnie, koncentracja jest tą cech<! uwagi, która określa stopień zaangażowania określonych operacji poznawczych w wykonywanie jakiegoś zadania. 45

3 Piotr Francuz Ze względu na przedmiot, uwaga może być ogniskowana na: (l) obiekcie spostrzeganym za pośrednictwem receptorów zmysłowych, (2) działaniu, czyli wykonywaniu czynności za pośrednictwem systemu efektorowego, (3) zakodowanych w pamięci strukturach wiedzy (pojęciach, przekonaniach). Ze względu na czas koncentracji uwaga może charakteryzować się większą lub mniejszą trwałością. Trwałość (stabilność) koncentracji uwagi jest rozumiana jako: (l) utrzymywanie uwagi przez czas dłuższy na przedmiocie spostrzeganym lub na poszczególnych etapach działania; jednym z warunków trwalego skupienia uwagi jest możność dostrzegania w przedmiocie, na który uwaga jest skierowana, nowych stron i związków (Korzeniowski, Pużyński 1978), (2) stosunek natężenia uwagi do jej przerzutności (dynamiki) w określonej jednostce czasu (Nosal 1977), co oznacza, że stabilność uwagi jest tym większa im dłuższy jest czas jej koncentracji przy stałej dynamice lub im mniejsza jest jej dynamika przy stałym poziomie koncentracji, lub (3) inercja uwagi, która polega na przedłużonej fiksacji wzroku np. na ekranie telewizora wtedy, gdy pojawiają się na nim obrazy (treści) logicznie nowe, niezrozumiałe lub łatwoprzewidywalne (Anderson 1985). Z kolei nietrwałość (niestabilność, rozproszenie) uwagi wyraża się: (1) skróceniem się czasu utrzymywania uwagi na: (a) spostrzeganym przedmiocie (np. fluktuacja uwagi w percepcji bodźców progowych polegająca na zanikaniu wrażenia wywołanego pierwotnie przez ten bodziec), (b) aktualnie wykonywanej czynności (np. zaburzenia koordynacji ruchowej, tzw. chaos efektoryczny) lub (c) określonych pojęciach, dziedzinie wiedzy itp. (np. "gonitwa myśli") bądź też (2) stosunkiem natężenia uwagi do jej przerzutności (dynamiki) w określonej jednostce czasu (Nosal 1977), co oznacza, że stabilność uwagi jest tym mniejsza im krótszy jest czas jej koncentracji przy stałej dynamice lub im większa jest jej dynamika (np. w skrajnych przypadkach tzw. patologiczna przerzutność uwagi charaktersytyczna dla niektórych zaburzeń psychicznych) przy stałym poziomie koncentracji. Czynnikiem, który w istotny sposób wpływa na poziom koncentracji uwagi jest pobudzenie. Relację między poziomem koncentracji uwagi i poziomem pobudzenia charakteryzuje funkcja odwróconego "U": wzrost koncentracji uwagi jest wprost proporcjonalny do wzrostu pobudzenia aż do pewnej krytycznej jego wartości po czym zachodzi relacja odwrotnie proporcjonalna (Kahneman 1973). Istnieje wiele wskaźników poziomu koncentracji uwagi: (l) wraz ze wzrostem koncentracji uwagi na jakimś "obszarze" (zadaniu, bodźcu) obserwuje się wzrost poziomu wykonania zadania, zaś obniżeniu się koncentracji uwagi towarzyszy spadek wykonania (Posner, Snyder, Davidson 1980; Shaw, Shaw 1977); (2) sygnały, na których koncentruje się uwaga są przetwarzane równic dobrze bez 46

4 Mechanizm uwagi względu na to, czy towarzyszą im inne s ygna ły (dystraktory) czy też one nie występują (Shiffrin, Schneider 1977; Shaw, Shaw 1977). Ograniczeniem tej sytuacji jest zakres interferencji sygnałów, na których koncentrowana jest uwaga i dystraktarów (np. efekt Stroopa); (3) sygnały pozos tające poza obszarem koncentracji uwagi są przetwarzane automatycznie (tzn. bez wykorzystywania zaso - bów uwagi) (Tipper 1985; Tipper, Cranston 1985) Wybiórczość (selektywność) uwagi jest to: (l) kierowanie uwagi tylko na niektóre przedmioty (zjawisk a. osoby) z pominięciem innych, w zależności od cech tych przedmiotów przyciągających uwagę lub w zależności od cech jednostki kierującej uwagą na jedne przedm io ty a na inne nie, co pozostaje w związku z zainteresowaniami, nastawieniem, potrzebami, wiedzą itd. (Korzeniowski, Pużypski 1978), (2) właściwość uwagi pozwalająca na wyodrębnianie pewnych cech, sygnałów i bodźców, występujących w szerszym nie zróż nic owanym tle; im prostsze cechy tym wybiórczość jest mniej ograniczona (Nosal 1977; Maruszewski 1996). Ze względu na intencjonalną kontrolę przepływu treści pojawiających się w polu świadomości uwaga może b yć uk ieru nko wywa na mimowolnie lub dowolnie. Mimowolna selektywność uwagi może wystc;pować ze względu na: (l) cechy bodźców (np. nowość, zmianę, ruch, intensywność, wielkość, "żywość" określona przez kształt, kontrastowość lub barwę, powtarzalność, lokalizację na płaszczyźnie, znaczenie), (2) cechy aktualnie wykonywanego działania (np. szybkość lub złożoność czynności) lub (3) siłę asoc jac ji wewnątrz systemu pojęciowego (np. fiksacja funkcjonalna). Berlyne (1960) twierdzi, że odruch orientacyjny będący przykładem mimowolnej selektywności u wag ije st uzależniony od wystąpienia bodźców sygnałowych, które obejmują: niespodzianość, zło żoność, niepewność, niespójność lub kontlikt. Dowolna selektywność uwagi może być z kolei wyrazem trwałych lub chwilowych zainteresowań i po tr zeb (McClelland, Atkinson 1948), nastawienia (Bżaława 1970; Prangiszwili 1969; Posner 1975), prz ysto so wania antycypacyjnego (Siipola 1935), gotowości percepcyjnej (Bruner 1978), wiedzy i znajomości bodźca (Woodworth, Schlosberg 1966), wartości (Bruner 1978; Carter, Schooler 1949), nastroju lub stanu emocjo nal ne go itp Przerzutność (dynamika, giętkość) uwagi ro zum ianaje st jako: (l) szybkie przenoszenie uwagi z jednego przedmiotu na drugi (Korzeniowski, Pużyński 1978) lub (2) zdolność do przechodzenia od j edn ego źródła bodźców do innego albo od jednej czynności do drugiej (Nosal 1977; Mamszewski 1996). 47

5 Piotr Francuz Ze względu na poziom świadomej kontroli przebiegu procesów poznawczych przerzutność może być: (l) penetrowalna, czyli świadomie kontrolowana, intencjonalna, ukierunkowana na na pewien cel, planowa i systematyczna, niekoniecznie zalgorytmizowana (np. przeszukiwanie pola percepcyjnego w celu znalezienia różnic między dwoma obrazkami, rozwiązywanie zadań intelektualnych) lub (2) niepenetrował na (nieświadoma), albo pozbawiona wyraźnego celu, określana jako tzw. zwykłe przesunięcia uwagi (Woodworth, Schlosberg 1966) (np. oglądanie różnych fragmentów fotografii w albumie), bądź też "zalgorytmizowana", planowa i celowa (np. analiza profilu osobowości przez doświadczonego psychologa). Czas przerzucania uwagi z jednego bodźca na inny w zależności od modalności zmysłowej i warunków eksperymentalnych wynosi co najmniej 40 msek. dla percepcji wzrokowej, czyli tyle, ile system poznawczy potrzebuje na porównanie jednego bodźca wzrokowego ze wzorcem zmagazynowanym w pamięci (Sternberg 1966; Kristofferson 1972; Schneider, Shiffrin 1977) i ok msek. dla percepcji słuchowej (jest to minimalny czas potrzebny do przerzucenia uwagi z bodźca docierających do jednego ucha na bodziec docierający do drugiego ucha) (Broadbendt 1954; Yntema, Trask 1963: Broadbendt, Gregory 1964). W percepcji wzrokowej czynnikiem zwiększającym czas potrzebny do przeniesienia uwagi (bez jakichkolwiek ruchów gałek ocznych) jest m.in. większa odległość między bodźcami (Posner 1980) Zakres (pojemność) uwagi, definiowany jest najczęściej jako: (l) liczba elementów, które daje się spostrzec ("uchwycić") w przeciągu bardzo krótkiego czasu ekspozycji (ok. 1/10 sek.), tj. zbyt krótkiego, żeby przenieść wzrok z jednego elementu na drugi. Przy ekspozycji czarnych punktów na białym tle indywidualne przeciętne zakresy uwagi wahają się od 6 do l l (Woodworth, Schłosberg 1966), (2) liczba elementów, które jednostka potrafi jednocześnie ująć aktem uwagi (Nosa11977; Mamszewski 1996). Po stronie bodźca, zakres uwagi jest funkcją takich czynników, jak np. intensywność oświetlenia, czas ekspozycji, kontrastowość, wielkość lub kształt bodźców, natomiast po stronie systemu poznawczego, takich jak np. zdolność do strukturalizacji spostrzeganych przedmiotów, zdolność do izolowania branych pod uwagę przedmiotów z kontekstu, w którym występują, znajomość bodźców bądź uprzednie ćwiczenia Podzielność uwagi rozumiana jest jako jednoczesne wykonywanie dwu lub więcej czynności, z których każda wymaga skupienia uwagi. Przy wykonywaniu dwu lub więcej czynności jednocześnie, zwykle: (l) jedna przebiega 48

6 Mechanizm uwagi w sposób zautomatyzowany, wymagajl}cy minimalnej kontroli, lub (2) ma miejsce przerzutność uwagi, bądź (3) dochodzi do powiązania czynności w jedno dzialenie (Korzeniowski, Pużyński 1978). W przypadku pierwszym można mówić podzielności uwagi sensu stricte, tzn. o takim aspekcie działania mechanizmu uwagi, że w tym samym momencie część jego podzespołów funkcjonuje w sposób penetrowalny (tj. pod kontrolą świadomości), a część w sposób niepenetrowanyzautomatyzowany (np. równoczesne wykonywanie następujących czynności: jazda na rowerze, obserwowanie ruchu ulicznego i rozważanie w myśli, co i w jakiej kolejności załatwić). W przypadku drugim podzielność uwagi sprowadza się do przerzutności (przełącznikowa hipoteza podzielności uwagi; Sternberg 1966). Wreszcie w przypadku trzecim w zasadzie trudno jest w ogóle mówić o podzielności uwagi, gdyż można sprowadzić ją do koncentracji na jednym (zintegrowanym) przedmiocie. Kahneman ( 1973) wiąże podzielność uwagi z wysiłkiem (effort) niezbędnym do wykonania zadania. Jeżeli zadanie jest proste wówczas zasoby uwagi są stosunkowo łatwo przydzielane różnym aspektom tego zadania. Wraz z komplikowaniem się warunków zadania uwaga jest z coraz większym wysiłkiem kierowana na różne jego aspekty. Typowe eksperymenty prowadzone w tym schemacie badawczym zakładają jednak trening a zatem i automatyzację niektórych czynności związanych z wykonaniem zadania. Norman i Bobrow (1975) testowali hipotezę, zgodnie z którą wykonanie zadania jest funkcją inwestowanych w nie zasobów uwagi (performance-resource function). W myśl tej hipotezy na wykonywanie jakiegoś zadania osoba badana przeznacza pewną część zasobów uwagi, zaś pozostałą część albo utrzymuje w pogotowiu albo przeznacza na wykonanie innego zadania i wówczas zarządza oboma zadaniami równocześnie. Równoczesne zarządzanie dwoma zadaniami, których wykonanie wymaga tych samych zasobów uwagi negatywnie wpływa na wykonanie każdego z nich. Zależność tę opisuje krzywa wykorzystania zasobów uwagi (attention operating characteristic AOC; Kinchla 1969, 1980; Sperling 1975), analogiczna do krzywej wykonania (performance operaring characteristic POC; Norman, Bobrow 1975; Navon, Gopher 1979). Obniżenie poziomu wykonania tzw. zadań podwójnych wymagających tych samych zasobów Navon i Gopher (1979) nazywają kosztami konkurencyjności (concurrence costs) Wzbudzanie uwagi oznacza aktywizację systemu poznawczego od snu do stanu czuwania i wyraża się określonymi zmianami behawioralnymi i elektrofizjologicznymi (Bloch 1991; Posner 1994). Spośród czynników zewnętrznych wpływających na wzbudzenie uwagi wymienia się intensywność, nowowść i znaczenie bodźca. 49

7 Piotr Francuz Intensywność bodźca jest czynnikiem, na którym oparte jest kryterium głębokości snu (Kleitman 1963). Z fizjologicznego punktu widzenia siła bodźca może być czynnikiem wpływającym na wzbudzenie tworu siatkowatego chociaż doświadczenie pokazuje, że nie jest to warunek konieczny. Intensywność wywołuje wyraźny odruch orientacyjny połączony z podwyższeniem progów zdolności odbierania bodźców innych niż pierwotny. Nowość bodźca rozumiana jest jako nagła zmiana w środowisku sensorycznym osoby śpiącej. Zgodnie z koncepcją hamowania korowo-siatkowatego (Hugelin, Bonvallet 1957) gwałtowna zmiana stymulacji może spowodować na tyle szybkie wzbudzenie tworu siatkowatego, że system korowej kontroli nie zdąży go wyhamować. System może działać sprawnie podtrzymując obniżone napięcie tworu siatkowatego podczas snu nawet wówczas, gdy pojawiają się nowe bodźce, ale ich pojawianie się nie ma zbyt gwałtownego charakteru. Generalnie, nowość bodźca może również wyrażać się nagłym zmniejszeniem stymulacji co prowadzi do wniosku, że nowość bodźca sprowadza się właściwie do wystąpienia efektu kontrastu (B loch 1991 ). Oprócz samego efektu kontrastu należy jeszcze podkreślić ważność ruchu, czyli przestrzennej zmiany położenia bodźca wobec narządów zmysłowych. Ruch może być rozumiany zarówno jako zmiana położenia bodźca wobec obserwatora lub jako zmianę położenia obserwatora względem stałego bodźca. Ruch jest uważany za pierwotną cechę bodźca, wzbudzającą uwagę. Spadek nowości bodźca powoduje habituację, czyli zanik reakcji na ten bodziec (analogicznie, jak wygaszanie reakcji w warunkach eksperymentalnych). Habituacja jest jednak najczęciej wyjaśniana nie tyle przez sam spadek nowości co przez utratę znaczenia bodźca. Znaczenie jest tą cechą bodźca, która wydaje się najważniejszym czynnikiem wpływającym na wzbudzenie uwagi. Stwierdzenie tego faktu stawia jednak psychofizjologię wobec rzeczywistego paradoksu: w jaki sposób system nerwowy dokonuje oceny ważności czy znaczenia bodźca, która to ocena może wpłynąć na jego wzbudzenie skoro bez uprzedniego wzbudzenia nie jest w stanie dokonać tej oceny. Jest to problem zdolności odróżniania (mocy dyskryminacyjnej, selektywności), który stał się źródłem licznych dyskusji i hipotez. Istnieją liczne dowody na to, że w czasie snu zachodzi utrzymanie precepcyjnej mocy różnicującej oraz, że w czasie snu utrzymywane są te warunkowania, które wytworzono w czasie czuwania (Rowland 1957; Oswald, Taylor, Treisman 1960). Znaczenie (rozumiane tutaj jako ładunek motywacyjny) może mieć charakter wrodzony i stanowić sygnał o charakterze adaptacyjnym lub nabyty w wyniku doświadczeń osobniczych (Bloch 1991). 50

8 Mechanizm uwagi 2. Zarys historii badań nad uwagą Wbrew pozorom historia badań nad uwagą nie jest ani krótka, ani wolna od burzliwych sporów rozpalających umysły psychologów, fizjologów i neurologów. Skrajność poglądów na temat uwagi jest uderzająca. Przez jednych była ona traktowanajako podstawowy mechanizm poznawczy, podczas gdy inni dowodzili, że coś takiego jak uwaga w ogóle nie istnieje. W całej historii badań nad zjawiskiem uwagi można wyodrębnić kilka wyraźnych okresów i linii rozwojowych. Zasadniczy podział dotyczy sposobu podejścia do problematyki uwagi i obejmuje dwa nurty: psychologiczny i neurofizjologiczny. Podział ten zarysował się wyraźnie już pod koniec XIX wieku i praktycznie funkcjonuje do dzisiaj. Chronologicznie rzecz biorąc dynamikę rozwoju teorii uwagi w ramach obydwóch nurtów można podzielić na dwa okresy: pierwszy, do końca lat 30. i drugi począwszy od lat 50. do dzisiaj. W niniejszym paragrafie ograniczę się do krótkiego scharakteryzowania pierwszego okresu badań w ramach obydwóch nurtów. Okres po II wojnie światowej szczegółowo omówię w następnych częściach pracy. Pod koniec XIX wieku w Europie Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych w psychologii dominował program psychofizyki i świadomościowej koncepcji psychiki sformułowany przez Wundta i Jamesa. W centrum uwagi ówczesnych psychologów znajdowała się problematyka introspekcyjnej analizy strumienia świadomości, w ramach której zjawisko uwagi traktowano jako jeden z podstawowych mechanizmów psychologicznych. Znamienne dla tego okresu jest sformułowanie Jamesa zawarte w Zasadach psychologii ( 1890). James pisał: "każdy wie czym jest uwaga. Jest to objęcie umysłem w wyraźnej i żywej formie jednego spośród szeregu symultanicznych przedmiotów lub ciągów myślowych". Z tego okresu pochodzą również interesujące wyniki pierwszych badań eksperymentalnych nad automatyzacją procesów uwagowych prowadzone przez Salomona i Steina (1896) oraz sformułowanic hipotezy automatyzacji procesów przetwarzania informacji (Bryan, Harter 1899). Mniej więcej w tym samym czasie w Rosji z programem psychologii materialistycznej opartej na fizjologii układu nerwowego wystąpił Sieczenaw ( 1866; tłum pol. 1986). Jakkolwiek przez historyków psychologii Sieczenaw jest zaliczany do grona najwybitniejszych psychofizjologów swojej epoki, to jednak jego program zasadniczo różnił się od programu Wundta czy Jamesa. Podstawową tezą psychologii materialistycznej było stwierdzenie, że psychika jest przejawem działalności mózgu wobec czego wszystkie czynności psychiczne należy traktować jako przejawy określonych odruchów mózgowych. Według Sieczenowa procesy uwagi są wyrazem odruchów orientacyjnych, a w szczególności odruchu 51

9 Piotr Francuz celowniczego i poszukiwawczego. Na poziomie rakcji (zachowania) Sieczenow pierwszy wprowadził ważne z punktu widzenia problematyki uwagi rozróżnienie ruchów na dowolne i mimowolne. Na początku drugiej dekady XX wieku pojawiły się dwie nowe koncepcje uprawiania psychologii, które na wiele lat zahamowały rozwój badań nad uwagą. Były to: behawioryzm i psychologia postaci. Według W atsona i jego kontynuatorów zajmowanie się zjawiskiem uwagi nie miało sensu, ponieważ na gruncie psychologii w ogóle nie ma sensu zajmowanie się tym wszystkim co kryje w sobie "czarna skrzynka". Dla zrozumienia funkcjonowania człowieka w zupełności wystarcza analiza jego zachowania. Argumentacja psychologów postaci przeciwko zajmowaniu się zjwiskiem uwagi była nieco odmienna. Najszerzej została ona wyłożona przez Rubina w artykule zatytułowanym: "0 nieistnieniu uwagi". Rubin wykazywał w nim, że "wybiórczość i ukierunkowanie uwagi stanowi tylko wynik pierwotnej, strukturalnej organizacji pola spostrzeżeniowego, i że zasady określające uwagę całkowicie zawierają się w strukturalnych zasadach spostrzegania wzrokowego" (cyt. za: Łuria, 1976). Tak więc dla psychologów postaci uwaga nie stanowiła odrębnego przedmiotu zainteresowania, ponieważ była przez nich traktowana jako integralna cecha procesów percepcji. Pierwsze zdecydowane reakcje na behawioryzm, zwłaszcza w kontekście znaczenia regulacyjnej funkcji uwagi, pojawiły się w Rosji już w latach 30. Wówczas to, "D. N. Uznadze określił znaczenie słowa «nastawienie» jako «gotowość» osobnika do określonego działania. Przy tym gotowość była rozumiana jako najważnieszy czynnik formowania się jakiegokolwiek adaptacyjnego zachowania i w sposób pryncypialny była przeciwstawieniem się koncepcji psychologicznie bezpośredniego związku między bodźcem i reakcją" (Bżaława 1970, s. 19 z przedmowy Bassina). Teoria nastawienia opracowana przez Uznadzego była później rozwijana w ramach tzw. szkoły gruzińskiej (Bżaława 1970: Prangiszwili 1969). Niezależnie od rozwoju teorii nastawienia, w latach 20. i 30., Biechetriew i Pawłow kontynuowali wczesne prace Sieczenowa. Z punktu widzenia problematyki uwagi interesujące są zwłaszcza wyniki badań Biechetriewa nad odruchem koncentracji i Pawłowa nad odruchem orientacyjnym oraz mechanizmem indukcji ujemnej, zgodnie z którym pobudzenie pojawiające się w pewnej okolicy kory mózgowej wywołuje hamowanie w okolicach sąsiednich w wyniku czego jednostka jest mało wrażliwa na bodźce kierowane do tych okolic. Analogiczne badania nad fizjologią układu nerwowego a zwłaszcza funkcjonowaniem mózgu prowadzone były w tym czasie również w USA (Lashley 1929). Po kilkuletniej przerwie spowodowanej wojną ponownie, wyraźny wzrost zainteresowania zjawiskiem uwagi pojawił się jako echo dyskusji wokół teorii 52

10 Mechanizm uwagi filtra sformułowanej przez Broadbendta ( 1958) oraz wyników badań Moruzzi i Magouna (1949) nad funkcją tworu siatkowatego. Dalszy rozwój badań nad uwagą to lata 70. zdominowane przez dyskusję wokół mechanizmu alokacji zasobów mentalnych Kahnemamt ( 1973) oraz rozróżnienia procesów kontrolowanych i automatycznych (zob. np. Shiffrin, Schneider 1977). Wreszcie lata 90. charakteryzuje eksplozja badań m.in. nad uwagą w ramach tzw. neumnauki jako wynik ogłoszonej przez Goerga Busha (prezydenta USA) "dekady mózgu". W następnych częściach niniejszego szkicu zostaną szczegółowo omówione najważniejsze trendy badawcze nad uwagą, zarówno w aspekcie psychologicznym, jak i neuropsychologicznym, które pojawiły się po II wojnie światowej. 3. Psychologiczne teorie selekcji informacji 3.1. Teorie selekcji informacji na poziomie percepcji Na gruncie intensywnie rozwijającej się w latach 50. psychologii poznawczej ponownie zaczęto interesować się wieloma zagadnieniami, które nie znalazły właściwego sobie miejsca w behawiorystycznym pr<?gramie uprawiania psychologii. Po blisko 30-letniej przerwie powrócono więc również m.in. do zaniedbanych nieco prac nad funkcjonowaniem mechanizmu uwagi. Znaczącym krokiem w kierunku powstania nowych koncepcji uwagi były badania prowadzone przez Cherrego ( 1953) oraz Cherry' ego i Taylora ( 1954) nad rozpoznawaniem mowy. Cherry ( 1953) opracował i zastosował w swoich eksperymentach tzw. technikę cieniowania (shadowing). Polega ona na równoczesnej ekspozycji do obu uszu różnych informacji (najczęściej słów, zdań lub złożonych tekstów), z których c zęść " napływająca do jednego ucha stanowi czynnik dystrakcyjny dla informacji napływających do drugiego. Zadaniem osób badanych jest np. symultaniczne odtwarzanie infonnacji płynących do wskazanego w instrukcji ucha. Technika cieniowania po raz pierwszy została zastosowana do badania uwagi przez Broadbendta ( 1954) i odtąd na stałe już weszła do repretuaru metod badawczych w tym obszarze wiedzy. Pod koniec lat 50. Broadbendt opublikował wyniki swoich eksperymentów nad uwagą w postaci teorii filtra (Broadbendt 1957, 1958). U podstaw tej koncepcji leży założenie, że na wejściu do systemu przetwarzania informacji niezbędna jest selekcja informacji, ponieważ pojemność tego systemu jest ograniczona i bez odpowiedniej filtracji łatwo mógłby on ulec przeciążeniu. W teorii zakłada się, że na pierwszym etapie spostrzegania informacja jest przetwarzana przez zautomatyzowany, krótkotrwały system przeduwagowy analizujący równocześnie (paralelnie) wszystkie proste, fizyczne cechy 53

11 Piotr Francuz bodźców. Na drugim etapie informacja jest filtrowana przez sekwencyjnie pracujący system u wagowy. Obydwa etapy składają się na wytwarzanie sensorycznych reprezentacji bodźców. Metaforycznym odpowiednikiem tego systemu jest zawężająca się szyjka butelki (bottleneck). Do dalszego przetwarzania są przekazywane tylko te informacje, na których koncentruje się uwaga, czyli te, które przedostaną się przez "wąskie gardło" systemu filtrującego. Ważnym założeniem teorii jest również to, że system u wagowy dysponuje tylko jednym kanałem filtrowania informacji charakteryzującym się ograniczoną przepustowością. Teoria Broadbendta wywołała liczne dyskusje i całą serię eksperymentów dotyczących funkcjonowania mechanizmu uwagi. Treisman ( 1960, 1964a, 1964b) w wyniku badań prowadzonych za pomocą techniki cieniowania stwierdziła, że do systemu poznawczego docierają również te sygnały, na które osoba badana nie zwraca uwagi, chociaż najczęściej mają one niekompletną lub zniekształconą postać. Wyniki tych analiz doprowadziły ją do sformułowania zmodyfikowanej wersji teorii filtra, znanej pod nazwą teorii osłabiacza (attenuation model). Zgodnie z tym rozwiązaniem system uwagowy nie działa na zasadzie całkowitego odcinania tych sygnałów, na których uwaga nie jest zogniskowana, ale powoduje tylko, że są one bardziej lub mniej osłabiane. Zaproponowana przez Treisman teoria uwagi jest mniej radykalna niż koncepcja Broadbendta. Jej wersja teorii filtra była budowana głównie na materiale semantycznym, a podstawowym pojęciem tej teorii jest koncepcja "słownika wewnętrznego". W czasie świadomej koncentracji uwagi na bodźcach docierających do systemu poznawczego, człowiek ma dostęp i korzysta z zasobów tego słownika. Niemniej jednak pewne cechy bodźca, na które osoba nie zwraca świadomie swojej uwagi również mog<l spowodować odwołanie się do pojęć tego słownika wywołując określone ciągi skojarzeń. W wyniku kolejnych badań okazało się, że w zależności od pewnych cech sygnału związana z nim informacja może być nawet przetwarzana stosunkowo głęboko bez względu na to czy uwaga była czy też nie była na nim koncentrowana (Lawson 1966; Treisman, Riley 1969; Treisman 1969). To spostrzeżenie spowodowało, że Treisman przeprowadziła kolejną modyfikację swojej wcześniejszej teorii osłabiacza. Przyjęła ona, że system uwagowy, podobnie jak wyróżniony przez Broadbendta system krótkotrwałej analizy pierwotnych cech bodźców, nie jest systemem jednokanałowym ale, że składa się z wielu analizatorów pracujących równolegle. W najnowszej wersji teorii, Treisman i Gelade (1980) podzielili proces spostrzegania na dwie fazy. W fazie pierwszej następuje automatyczna, niezależna i równoczesna rejestracja wielu pojedynczych cech bodźców takich jak: barwa, położenie, częstość występowania w polu widzenia, jasność czy kierunek ruchu. 54

12 Mechanizm uwagi W fazie drugiej uruchamiany jest system paralelnie funkcjonujących procesów skoncentrowanej uwagi, która łączy pojedyncze cechy w bardziej syntetyczną, całościową postać. Uwaga zatem odgrywa rolę spoiwa cech i jest niezbędna do prawidłowego spostrzegania związków między nimi (Treisman 1982; Treisman, Souther 1985). Równocześnie z dyskusją wokół zagadnienia przepustowości uwagi-filtra toczyła się debata dotycząca poziomu (głębokości), na którym filtrowana jest informacja docierająca do systemu poznawczego. Zgodnie, zarówno z teorią Broadbendta (1957, 1958),jak i Treisman (1960, 1969) informacjajest filtrowana na stosunkowo wczesnym etapie przetwarzania informacji. Nieco inne rozwiązania zaproponowali Deutsch i Deutsch ( 1963) oraz Norman ( 1968), którzy twierdzili, że teoria filtru (bez względu na to czy w wersji Broadbendta czy Treisman) w zasadzie charakteryzuje zautomatyzowane procesy przeduwagowe, których rezultaty są magazynowane w pamięci krótkotrwałej i dopiero wówczas następuje ich selekcja. Innymi słowy selekcja informacji zachodzi dopiero na etapie wytwarzania się reprezentacji semantycznych a nawet na etapie przechodzenia ich do świadomości, a nie na wstępnych etapach percepcji. Punktem wyjścia do dyskusji na temat poziomu, na którym następuje selekcja informacji był zasygnalizowany już wcześniej paradoks. Zgodnie z koncepcją Broadbendta, mechanizm uwagi chroni system poznawczy przed przeładowaniem dokonując ostrej selekcji informacji na wejściu. Z drugiej jednak strony, żeby mechanizm uwagi mógł skutecznie przeprowadzić tę selekcję najpierw musiałby "dopuścić " do systemu znacznie większą ilość informacji "zezwalając" tym samym na ich porównanie i ocenę ważności a dopiero na podstawie wyników tych procesów dokonać ich selekcji. Oznacza to, że tak rozumiany mechanizm uwagi nie może przeprowadzić zbyt wczesnej selekcji informacji właśnie po to, żeby mógł ją przeprowadzić (Deutsch, Deutsch 1963). Nawiasem mówiąc w późniejszych pracach Broadbendt ( 1971) również dostrzegał tę słabość swej teorii i przychyl ał się do poglądów wyrażanych m.in. przez Deutschów Teorie selekcji informacji na poziomie reakcji Trudności związane z koncepcją mechanizmu uwagi selekcjonującego dane wejściowe doprowadziły wielu badaczy do wniosku, że być może podstawową funkcją uwagi jest nie tyle ochrona systemu poznawczego przed rzekomym przeładowaniem, ale wprowadzanic czasowego porz<}dku w procesie emitowania reakcji (Heijden 1992). Zgodnie z tą ideą pod pojęciem uwagi kryje się hipotetyczny mechanizm centralnego zarządzania możliwościami (zasobami, resources) przetwarzania informacji, czyli tzw. mechanizm alokacji zasobów mentalnych 55

13 Piotr Francuz (Kahneman 1973; Norman, Bobrow 1975). W odróżnieniu od koncepcji mechanizmu selekcji informacji na wejściu, mechanizm alokacji zasobów redukuje potencjalne możliwości emitowania reakcji. Teoria alokacji zasobów mentalnych Kahnemana ( 1973) wywarła znaczący wpływ na współczesne badania nad uwagą. U podstaw tej koncepcji leży założenie istnienia pojedynczego rezerwuaru zasobów (pali wy), które jest przydzielane rozmaitym czynnościom poznawczym. Oznacza to, że jeżeli jedna z czynności wymaga i otrzymuje więcej zasobów, wówczas wszystkie inne otrzymują ich tyle ile pozostało co w efekcie negatywnie wpływa na poziom ich wykonania (Kerr 1973). Przykładowo percepcja wzrokowa potrzebuje jej mniej niż uczenie się, zapamiętywanie, przypominanie czy operacje myślowe takie, jak wnioskowanie, wyobrażanie lub podejmowanie decyzji (Chlewiński 1991; Johnston, Heinz 1978; Eysenck, Eysenck 1979; Treisman, Riley 1969). Z kolei równoczesne wykonywanie dwóch zadań wykorzystujących tę sam<11ńodalność zmysłową w większym stopniu może negatywnie wpłynąć na wykonywanie kazdego z nich ze względu na przeciążenie odpowiedzialnych za ich wykonanie struktur poznawczych (procesorów) (Navon, Gopher 1979). Najmniejsze ograniczenia w przepustowości uwagi wywołują te czynności umysłowe, które są zautomatyzowane lub nie wymagają kontroli (np. myślenie autystyczne oparte na swobodnych skojarzeniach, marzenia, halucynacje) (Berlyne 1969). Norman i Bobrow ( 1975) wskazuj<! również na to, że innym czynnikiem (obok niedoboru zasobów mentalnych), który negatywnie wpływa na wykonanie zadania jest brak konkretnych informacji. Np. poziom rozumienia trudnego komunikatu werbalnego może być znacznie upośledzony przez równolegle wykonywaną czynność obserwowania wzoru na krawacie rozmówcy, ale jeżeli ten komunikat jest nadawany w nieznanym słuchaczowi języku, to nawet maksymalny przydział zasobów umysłowych na wykonanie zadania rozumienia nie polepszy jego wykonania. Kahneman (1973) podaje cztery zasady przydzielania energii operacjom umysłowym: l. Cechy bodźca: silne i nowe bodźce mimowolnie ukierunkowują na siebie uwagę powodując przekazanie odpowiednim strukturom poznawczym niezbędnej energii do ich przetworzenia. 2. Świadoma intencja: mechanizm uwagi może być sterowany intencjonalnie (dowolnie) co wyraża się w świadomym przydzielaniu potrzebnych zasobów na wykonanie określonego zadania. 3. Ewaluacja trudności zadania: mechanizm uwagi dysponuje procedurami szacowania trudności zadania i przekazuje tylko niczbędną ilość energii na jego wykonanie. 56

14 Mechanizm uwagi 4. Poziom pobudzenia: w zależności od aktualnego stanu aktywizacji (poziomu wykorzystania dostępnej energii) przepustowość uwagi może być znacznie ograniczona w wyniku czego nie jest możliwe podejmowanie nowych zadań. Koncepcja Kahnemana ( 1973) wzbudziła liczne dyskusje zwłaszcza dotyczące natury dystrybuowanych przez uwagę zasobów mentalnych (zob. np. Hunt 1980; Lansman, Hunt 1982). Przykładowo Navon ( 1984) wysunął hipotezę, że istnieje nie jeden, ale wiele rezerwuarów zasobów umysłowych wyróżnionych ze względu na modalność zmysłową wrażliwą na określone charakterystyki bodźca (np. wzrokowy, słuchowy), rodzaj reakcji (np. werbalny, manualny) i rodzaj zaangażowanej reprezentacji poznawczej (np. leksykalny, obrazowo -przestrzenny). Z kolei Hirst i Kalmar ( 1987) zasugerowali, że współzawodnictwo i selekcja między czynnościami zachodzi tylko wtedy, gdy dwie czynności wykonywane jednocześnie wymagają tych samych sprawności poznawczych. Shiffrin i Shneider ( 1977) wysunęli hipotezę, że każdy bodziec znajdujący się w polu percepcyjnym ma naturalną tendencję do zajmowania (attract) uwagi. Jeżeli jest więcej bodźców niż jeden, wówczas "współzawodniczą" one o określone zasoby mentalne. Jeśli żaden z nich nie "zaprząta" uwagi bardziej niż inny, wówczas uwaga jest losowo skierowana na którykolwiek z nich lub-co bardziej prawdopodobne - zostaje skierowana na ten bodziec, który jest egzemplarzem aktualnie znajdujących się pod kontrolą uwagi zasobów mentalnych, czyli określonego zbioru pamięciowego (mem01y set). * Podsumowując osiągnięcia omówionych teorii uwagi selekcjonującej informacje na wejściu oraz na poziomie emisji reakcji obecnie podkreśla się, że żadnej z tych koncepcji odrzucić nie można (Heijden 1992). Według Underwooda ( 1981) i Di Nuovo (1993) obie grupy teorii można sprowadzić do siebie zaś miejsce mechanizmu filtrowania informacji zależy ostatecznie od wykonywanego zadania oraz indywidualnych cech jednostki (Johnston, Heinz 1978). Zgodnie z hipotezą mech anizmu uwagi przeciwdziałającego chaosowi receptorycznemu selekcja informacji zachodzi na bardzo wczesnym etapie procesu przetwarzania informacji i większe znaczenie dla selekcji mają fizyczne własności bodźca (np. ton głosu, intensywność) oraz "oddolne" mechanizmy przetwarzania informacji (bottom-up). Z kolei w myśl hipotezy mechanizmu uwagi przeciwdziałającego chaosowi efektmycznemu selekcja informacji zachodzi na znacznie późniejszym (głębszym) etapie przetwarzania informacji i większe znaczenie dla selekcji mają właściwości znaczeniowe bodźca (np. nastawienia, oczekiwania) oraz "odgórne " mechanizmy przetwarzania informacji (top-down) (Nęcka 1994). 57

15 Piotr Francuz 4. Uwaga a procesy automatyczne Problematyka dotycząca uwagi od samego początku uwikłana jest w zagadnienia związane z rozróżnieniem procesów automatycznych od procesów uwagowyeh, które tradycyjnie traktowane są jako procesy świadomie kontrolowane przez system poznawczy (Shiffrin 1988). Hipoteza automatyzacji procesów przetwarzania informacji została po raz pierwszy sformułowana przez Bryana i Hartera ( 1899). Prowadzili oni badania nad nabywaniem umiejętności (skill) prawidłowego nadawania i odbierania sygnałów Morese' a. Stwierdzili, że proces nabywania tych umiejętności ma charakter hierarchiczny, tzn. w toku treningu osoby badane przechodzą przez kolejne stadia prawidłowego kodowania-dekodowania najpierw liter, później sylab, słów i wyrażeń, a na złożonych nawykach językowych kończąc. Automatyzacja prostszych czynności umożliwiała osobom badanym zaangażowanie uwagi do wykonywania zadań bardziej złożonych. Ta hipoteza do dzisiaj stanowi podstawę rozróżnienia procesów automatycznych i uwagowych a zarazem stała się wyzwaniem dla wielu badaczy, których celem stało się eksperymentalne wykazanie odmienności tych procesów. Shiffrin (1988) dokonał szczegółowego przeglądu badań i koncepcji, w ramach których podjęto zagadnienie ustalenia relacji między procesami automatycznymi i pocesami, w które zaangażowana jest uwaga Wykorzystwanie zasobów mentalnych i interferencja Proces, który nie wykorzystuje żadnych zasobów systemu poznawczego lub nie interferuje z innymi procesami, w które zaangażowana jest uwaga (tzn. nie wpływa na ich przebieg) z pewnością jest procesem automatycznym. Czy możliwe jest jednak, aby tak rozróżnione procesy automatyczne i uwagowe przebiegały całkowiecie niezależne od siebie? Według Shiffrina ( 1988) kryterium interferencji jest tylko wystarczające, a nie konieczne. Badania nad wpływem interferujących ze sobą procesów percepcyjnych zostały zapoczątkowane pomysłowymi eksperymentami przez Stroopa (1935). Zadaniem osób badanych w tych eksperymentach było rozpoznanie koloru tuszu użytego do zapisu nazw różnych kolorów. W grupie kontrolnej tusz i nazwa koloru były takie same, natomast w grupie eksperymentalnej nazwa koloru, np. CZERWONY, była zapisana niebieskim tuszem. W wyniku badań stwierdzono, że czasy reakcji rozpoznania koloru tuszu były dłuższe oraz pojawiła się większa liczba błędnych rozpoznań wtedy, gdy nazwa koloru i kolor tuszu nie zgadzały się ze sobą niż wtedy, gdy nazwa i kolor tuszu były takie same. Zjawisko to znane jest jako " efekt Stroopa ". Standardowo interpretuje się je jako wynik rywalizacji 58

16 Mechanizm uwagi dwóch sprzecznych reakcji: jednej, będącej wyrazem automatycznego dekodowania nazw kolorów oraz pozostającej z nią w konflikcie reakcją zgodną z instrukcją nastawiającą uwagę osób badanych na kolor tuszu. Efekt Stroopa obserwowany w licznych wariantach eksperymentalnych (np. Morton 1969; Lupker, Katz 1981; Kahneman, Henik 1981) prowadzi do wniosku, że ostateczna reakcja systemu poznawczego w zadaniach, w których zachodzi interferencja różnych procesów poznawczych, jest wypadkową zarówno automatycznych, jak i uwagowych procesów zaangażowanych w ich wykonanie. Oznacza to, że świadomie kontrolowane procesy uwagowe zmierzające do wyeliminowania intereferencji nie są w stanie całkowicie zlikwidować efektów działania procesów automatycznych Nastawienie (preparation) Wydaje się, że konieczną i wystarczającą cechą procesów automatycznych jest to, że są uruchomienie bez uprzedniego nastawienia (przygotowania) na odbiór bodźca. który jeszcze się nie pojawił. Czy oznacza to jednak, że procesy automatyczne zawsze są uruchamiane niezależnie od wyników procesów uwagowych? Shiffrin (1988) podaje przykład tenisisty, przygotowującego się do uderzenia piłki. Bez wątpienia większość jego reakcji ma charakter automatyczny niemniej jednak w konkretcnej sytuacji jego system u wagowy musi podjąć decyzję, który proces wykonać: cofnąć się w głąb kortu i uderzyć piłkę płasko nad siatką czy też zbliżyć się do siatki i przyspieszyć szybkość piłki uderzając ją z góry. W przykładzie mamy do czynienia z aktywizacją procesów automatycznych poprzedzonych decyzją, w którą musi być zaangażowana uwaga. Oznaczałoby to więc możliwość aktywizacji określonego procesu automatycznego jako wyniku przebiegu kontrolowanych procesów uwagowych Uczenie się Kolejnym kryterium odróżniającym procesy automatyczne od uwagowych jest związane z uczeniem się. Procesy automatyczne są nabywane stopniowo, ale kiedy już są wyuczone bardzo trudno jest się ich "oduczyć". Z kolei procesy uwagowe wydają się działać na zasadzie "włącznika-wyłącznika" aktywizowanego w odpowiednim momencie przez system poznawczy. Stopniowemu nabywaniu automatyzacji przeczą jednak dane świadcz<jce o tym, że w pewnych sytuacjach bardzo silny automatyzm może utrwalić s ię, już po pierwszym kontakcie z bodźcem (np. awersyjna rekacja na bodziec bólowy lub smakowy) lub po kilku próbach (Schneider 1985). 59

17 Piotr Francuz 4.4. Głębokość procesów automatycznych Wielu badaczy uwagi (Broadbendt 1971; Treisman 1969; Kahneman 1973; N eisser 1967) dostrzega potrzebę odwoływania się do procesów automatycznych choć zdecydowanie odróżniają je od procesów uwagowych. Traktują oni je marginalnie i przypisują im jedynie pewne znaczenie na wczesnym etapie przetwarzania informacji. Ich zdaniem w gruncie rzeczy są to tzw. procesy "przeduwagowe", których automatyzm sprowadza się do identyfikacji określonych substancji chemicznych w receptorach i neuronach przewodzących impulsy elektryczne. Wydaje się jednak, że głębokość przetwarzania informacji nie jest właściwym kryterium rozróżnienia procesów automatycznych i uwagowych bowiem procesy automatyczne zachodzą również na późniejszych etapach przetwarzania informacji. Przykładem zautomatyzowanych procesów poznawczych zachodzących na głębszych poziomach przetwarzania informacji są procesy kategoryzacji (Schneider, Fisk 1984) Modyfikowałoość procesów automatycznych Podobnie trudnym do utrzymania kryterium rozróżniania procesów automatycznych i uwagowych jest zakładana niemożliwość modyfikacji przebiegu procesów automatycznych lub ograniczona ich kontrola przez uwagę. Jednak badania na odruchem źrenicowym - który to odruch wydaje się dobrym przykładem procesu automatycznego - pokazują, że również on może być modyfikowany pod wpływem uwagi (Bohlin, Graham 1977; Silverstein, Graham, Bohlin 1981) Wysiłek Jakkolwiek wielu badaczy zwraca uwagę na to, że procesom angażującym uwagę towarzyszy wysiłek podczas gdy procesom automatycznym - nie, to jednak rozstrzygnięcie tego probel mu jest bardzo trudne. Jeżeli miarą zmiennej zależnej są zeznania introspekcyjne to z interpretacją tych danych wiążą się liczne wątpliwości. Z drugiej strony próby obiektywizacji kryteriów wysiłku podjęte mi.in. przez Posnera i Boies ( 1977), Posnera i Kleina ( 1973) a także przez Paapa i Ogdena ( 1981) i Johnsona i in. ( 1983) doprowadziły do uzyskania sprzecznych rezultatów i badania nad tym aspektem procesów uwagowych zostały w zasadzie zaniechane Pierwszeństwo i szybkość Niektórzy badacze utrzymują, że procesy automatyczne poprzedzają procesy uwagowe i przebiegają od nich szybciej (Posner, Snyder 1975a,b; Neely 1977). Rzeczywiście w wielu zadaniach polegających na rozpoznawaniu czy dany bodziec jest słowem lub czy należy do określonej kategorii, czasy reakcji są 60

18 Mechanizm uwagi szybsze na słowa niż na nie-słowa oraz na słowa należące do danej kategorii niż nie należące do niej. Wyniki te interpretuje się jako wynik zautomatyzowania procesów rozpoznawania słów (np. lód), które należą do znanych kategorii semantycznych (np. woda). Z drugiej jednak strony istnieją również pewne dane wskazujące na to, że reakcje na nie-słowa są równie szybkie, jak na słowa. Ostatecznie wyniki cytowanych badań nie dają wystarczających dowodów na to, aby procesy, w które zaangażowana jest uwaga traktować jako wolniejsze niż procesy automatyczne (Shiffrin 1988) Świadomość Kolejnym kryterium rozróżnienia procesów uwagowych i automatycznych jest krterium świadomości (Posner, Klein 1973). Badania nad udziałem świadomości w rozpoznawaniu bodźców prowadzone są za pomocą technik polegających na krótkotrwałej (podprogowej) ekspozycji jednego bodźca, po której następuje nieco dłuższa ekspozycja drugiego bodźca. Pomimo tego, że w większości przypadków osoby badane nie są w stanie nic powiedzieć o pierwotnym bodźcu, rozpoznanie drugiego, np. jako słowa lub jako nie-słowa jest torowane lub hamowane przez bodziec pierwszy (Marcel 1978, 1980; Fowler i in. 1981). Z punktu widzenia kryterium świadomości, przetwarzanie pierwotnego bodźca można więc uznać za automatyczne. Z drugiej jednak strony chociaż osoby badane niewiele lub zgoła nic nie potrafią powiedzieć o bodźcu pierwotnym to z pewnością w jakimś stopniu koncentrują na nim swoją uwagę ponieważ stwierdzają, że pozostawia on pewne wrażenie, które jednak natychmiast znika w momencie ekspozycji następnego bodźca. Problem z uznaniem świadomości jako kryterium rozróżnienia procesów automatycznych od uwagowych tkwi m.in. w operacyjnym definiowaniu świadomości przez efekty procesów pamięciowych (przypominania lub rozpoznawania). Fakt, że osoby badane nie pamiętają cech pierwotnego bodźca być może jest dowodem na to, iż jego cechy nie znalazły się w polu ich świadomości, ale nie oznacza, że w proces ich przetwarzania nie jest zaangażowana uwaga Kontrola i intencjonalność Shiffrin i Schneider (I 977) określają procesy uwagowe kontrolowanymi intencjonalni e. Chociaż "kontrolowalność" wydaje się ważną cechą procesów, w które zaangażowana jest uwaga to jednak, jako konieczne i wystarczające kryterium odróżnienia ich od procesów automatycznych również budzi pewne wątpliwości. Po pierwsze, w pewnych sytuacjach procesy automatyczne mogą być włączane lub wyłączane, czyli kontrolowane przez uwagę (przykład tenisisty), ale, z drugiej strony możliwa jest również sytacja odwrotna: uwaga jest 61

19 Piotr Francuz anagażowana pod wpływem procesów automatycznych (np. aktywizacja uwagi w następstwie odruchu orientacyjnego). Wreszcie po trzecie, niektóre procesy, w które zaangażowana jest uwagą mogą przebiegać tak szybko, że ich eksperymentalna kontrola zbyt trudna Poziom wykonania i przetwarzanie równoległe O procesach automatycznych sądzi się często, że w odróżnieniu od procesów uwagowych mają znacznie mniejsze ograniczenia co do zakresu przetwarzania wejściowych informacji ze względu na to, że mog<l przebiegać równolegle. Rzeczywiście tak jest pod warunkiem jednak, że dwa zautomatyzowane procesy nie prowadzą do sprzecznych reakcji (np. skierowanie wzroku w tym samym momencie w prawo i w lewo). Oznacza to, że równoległość automatycznego przetwarzania informacji jest ograniczona przez warunki zadania lub fizyczne cechy bodźców (Norman, Bobrow 1975). * Większość badaczy zgadza się co do tego, ż.e rozróżnienie procesów automatycznych i uwagowych jest wa:ż.nc, użyteczne a nawet konieczne, ale z drugiej strony rozróżnienie to budzi wciążjeszcze wiele kontrowersji dotyczących cech i ról jakie odgrywają te procesy w różnych zadaniach poznawczych. Shiffrin (1988) przewiduje, że rozstrzygnięcie wielu z tych wqtpliwości może nastąpić przede wszystkim na drodze rozwoju modelowych rozwiązań teoretycznych, z punktu widzenia których będzie można testować precyzyjnie zdefiniowane procesy automatyczne i uwagowe. Pewną propozycją takiego rozwiązania jest m.in. model uwagi zaproponowany przez Schneidera ( 1985). 5. Mechanizm uwagi w świetle neurofizjologii Bloch ( 1991, za Fraisscm) wiqże zjawisko uwagi z określonym poziomem pobudzenia (aktywności) układu nerwowego, określanego również jako poziom czujności. Zgodnie z tą koncepcją minimalną aktywność ośrodków nerwowych wiąże się ze snem, zaś maksym alną aktywność ze stanami silnego wyładowania emocjonalnego. Na tym kontinuum czujności organizmu uwaga (najpierw w postaci rozproszonej) pojawia się od momentu przebudzenia i wraz ze wzrostem czujności przechodzi w stan uwagi ukierunkowanej aż do chwili wzbudzenia emocji. Dalszemu wzrostowi aktywności układu nerwowego towarzyszy wzrost napięcia emocjonalnego, który systematycznie ogranicza procesy ukierunkowa- 62

20 Mechanizm uwagi nej uwagi powodując spadek poprawności wykonywanych zadań (hipoteza odwróconego "U"). W latach 20. i 30. badania nad czujnością prowadzone były m.in. przez Pierona, Bergera i Bremera (zob. B loch ). Doprowadziły one do sformułowania koncepcji uwagi. traktowanej jako mechanizm podtrzymywania gotowości do reagowania przez pewien czas. Do pomiaru tak rozumianej uwagi skonstruowano stosowane do dzisiaj testy Krapelina i Touluse-Pićrona a współcześnie Test Czujności (zob. Nuechterlein, Parasuraman, Jiang 1983 ). W neurofizjologicznych badaniach nad czujnością przełomowe były eksperymenty prowadzone przez Moruzziego i Magouna ( 1949). Doprowadziły one do zidentyfikowania niektórych cz<;;ści tworu siatkowatego - struktury rozciągającej się od rdzenia przedłużonego do podwzgórza w środkowej części pnia mózgu -jako odpowiedzialnych za różne poziomy stanu czuwania. Szczegółowe badania tych części mózgu doprowadziły do następujących ustaleń: l. Układ siatkowaty jest miejscem, do którego wnikają bocznice (kolaterale) dróg sensorycznych z wszystkich receptorów odbiorczych (zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych). Za pośrednictwem technik elektrofizjologicznych wykazano, że w tym samym punkcie układu siatkowatego, a nawet w tym samym neuronie, mogą zbiegać się impulsy pochodzące z różnych receptorów. Z drugiej strony z tworu siatkowatego wychodzą zarówno aferentne (wstępujące) połączenia z różnymi połami kory mózgowej, jak również cfercntne (zstępujące) połączenia z neuronami ruchowymi i współczulnymi. Wyniki eksperymentów Moruzziego i Magouna (1949) wskazują na to, że warunkiem koniecznym wzbudzenia kory mózgowej jest aktywizacja układu siatkowatego. Nawet jeżeli nie są naruszone włókna nerwowe przewodzące impulsy bezpośrednio od receptorów do różnych pól kory mózgowej, ale ocięte są kolaterale do tworu siatkowatego, wówczas nie następuje wzbudzenie kory mózgowej. Z kolei wzrost aktywności kory mózgowej obserwuje się wtedy, gdy odcięte S<l np. drogi czucia somatycznego na poziomic śródmózgowia tzn. powyżej tworu siatkowatego, przy jednoczesnym zachowaniu dróg stymulacji tego układu. 2. W zależności od rodzaju pobudzenia sensorycznego stwierdzono różnice w poziomie aktywności (napi<;;cia, tonusu) tworu siatkowatego. Z kolei różnice w aktywności układu siatkowatego odpowiadają za zmiany czujności, leżącej u podstaw różnorodnych zachowań. 3. Aktywacja układu siatkowatego powoduje równoczesny wzrost aktywności kory mózgowej oraz obniżenie progów wywołania ruchów i nasilenie czynności układu współczulnego. Oznacza to, że twór siatkowaty jest jednolitym układem funkcjonalnym steruj ącym zarówno poziomem wzbudzenia kory mózgowej, jak również podwyższeniem poziomu czujności na poziomie układów efektorycz- 63

Powab i moc wyjaśniająca kognitywistyki

Powab i moc wyjaśniająca kognitywistyki NAUKA 3/2004 101-120 ANDRZEJ KLAWITER 1 Powab i moc wyjaśniająca kognitywistyki Niniejszy tekst nie aspiruje do systematycznej prezentacji kognitywistyki. Jego celem jest ukazanie powabu i mocy wyjaśniającej,

Bardziej szczegółowo

Rozwój i ocena umiejętności czytania dzieci sześcioletnich. Grażyna Krasowicz-Kupis

Rozwój i ocena umiejętności czytania dzieci sześcioletnich. Grażyna Krasowicz-Kupis Rozwój i ocena umiejętności czytania dzieci sześcioletnich 5 Grażyna Krasowicz-Kupis RECENZENTKI: Małgorzata Barańska, Ewa Jakacka REDAKCJA: Maria Pawlina KOREKTA: Maciej Byliniak PROJEKT GRAFICZNY: Piotr

Bardziej szczegółowo

Rozdział 7. Techniki zarządzające uwagą odbiorcy

Rozdział 7. Techniki zarządzające uwagą odbiorcy Artykuł pochodzi z publikacji: Strategie komunikacji reklamowej z konsumentem, (Red.) A. Kozłowska, Wyższa Szkoła Promocji, Warszawa 2012 Rozdział 7. Techniki zarządzające uwagą odbiorcy Olga Kosieradzka

Bardziej szczegółowo

Porady metodyczne. Koncentracja uwagi u szermierzy projektowanie ćwiczeń. Piotr Gronek, Maciej Tomczak, Bartłomiej Daniłowski

Porady metodyczne. Koncentracja uwagi u szermierzy projektowanie ćwiczeń. Piotr Gronek, Maciej Tomczak, Bartłomiej Daniłowski Porady metodyczne 55 Projektowanie specjalnych środków treningowych/ćwiczeń rozwijających dyspozycje zawodnika uprawiającego daną dyscyplinę sportu musi poprzedzić gruntowana analiza ujawniająca jej charakter

Bardziej szczegółowo

MATERIAŁ SZKOLENIOWY PRACA Z OSOBĄ CHORUJĄCĄ PSYCHICZNIE ZAŁĄCZNIK NR 10

MATERIAŁ SZKOLENIOWY PRACA Z OSOBĄ CHORUJĄCĄ PSYCHICZNIE ZAŁĄCZNIK NR 10 ZAŁĄCZNIK NR 10 MATERIAŁ SZKOLENIOWY PRACA Z OSOBĄ CHORUJĄCĄ PSYCHICZNIE 1 Wstęp W centrum naszego zainteresowania znalazł się młody człowiek z poważnymi zaburzeniami psychicznymi. Kto to jest młody człowiek

Bardziej szczegółowo

O dwóch systemach uwagi wzrokowej

O dwóch systemach uwagi wzrokowej PRZEGLĄD PSYCHOLOGICZNY, 2008, TOM 51, Nr 2, 113-133 O dwóch systemach uwagi wzrokowej Piotr Styrkowiec*1 Instytut Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego Edward Nęcka Instytut Psychologii Uniwersytetu

Bardziej szczegółowo

Szkolenia i rozwój kompetencji pracowników

Szkolenia i rozwój kompetencji pracowników Agata Dragan Szkolenia i rozwój kompetencji pracowników WSTĘP Kapitał ludzki jest zasobem każdego przedsiębiorstwa, który w znacznym stopniu wpływa na jego konkurencyjność, ale jednocześnie wymaga szczególnych

Bardziej szczegółowo

SPECYFIKACJA METOD PROWADZENIA ZAJĘĆ

SPECYFIKACJA METOD PROWADZENIA ZAJĘĆ Projekt EKOLOGIA innowacyjny, interdyscyplinarny program nauczania przedmiotów matematyczno przyrodniczych metodą projektu Uniwersytet Wrocławski Wydział Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska SPECYFIKACJA

Bardziej szczegółowo

ZASADY EWALUACJI PROGRAMÓW KSZTAŁCENIA ZAWODOWEGO Principles of professional training evaluation

ZASADY EWALUACJI PROGRAMÓW KSZTAŁCENIA ZAWODOWEGO Principles of professional training evaluation Wojciech Oleszak Wyższa Szkoła Humanistyczna TWP w Szczecinie ZASADY EWALUACJI PROGRAMÓW KSZTAŁCENIA ZAWODOWEGO Principles of professional training evaluation Abstract The paper deals with the evaluation

Bardziej szczegółowo

Uniwersytet Jagielloński

Uniwersytet Jagielloński Uniwersytet Jagielloński Wydział Polonistyki Kierunek: Terapia zaburzeń w mówieniu, czytaniu i pisaniu Agnieszka Felchner Praca z dzieckiem dyslektycznym Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem: dr Teresy

Bardziej szczegółowo

Alina Kalinowska. Pozwólmy dzieciom działać. mity i fakty o rozwijaniu myślenia matematycznego

Alina Kalinowska. Pozwólmy dzieciom działać. mity i fakty o rozwijaniu myślenia matematycznego Alina Kalinowska Pozwólmy dzieciom działać mity i fakty o rozwijaniu myślenia matematycznego Warszawa 2010 Publikacja współfinansowana przez UE w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Publikacja jest

Bardziej szczegółowo

Wybrane metody oceny użyteczności stron i aplikacji internetowych

Wybrane metody oceny użyteczności stron i aplikacji internetowych KRAINA BIZNESU Otoczenie przyjazne rozwojowi biznesu UX & Business Consulting Paweł Kopyść Wybrane metody oceny użyteczności stron i aplikacji internetowych Biała Księga Kraków 2014 Kraina Biznesu - UX

Bardziej szczegółowo

IDENTYFIKACJA WSPÓŁCZESNYCH ZAGROŻEŃ I WYZWAŃ DLA BEZPIECZEŃSTWA ROZWOJU CYWILIZACYJNEGO W XXI WIEKU

IDENTYFIKACJA WSPÓŁCZESNYCH ZAGROŻEŃ I WYZWAŃ DLA BEZPIECZEŃSTWA ROZWOJU CYWILIZACYJNEGO W XXI WIEKU IDENTYFIKACJA WSPÓŁCZESNYCH ZAGROŻEŃ I WYZWAŃ DLA BEZPIECZEŃSTWA ROZWOJU CYWILIZACYJNEGO W XXI WIEKU Bezpieczeństwo narodowe jako dorobek społeczeństw demokratycznych stanowi środek zapewniający korzystanie

Bardziej szczegółowo

ROZWÓJ DZIECKA W MŁODSZYM WIEKU SZKOLNYM

ROZWÓJ DZIECKA W MŁODSZYM WIEKU SZKOLNYM ROZWÓJ DZIECKA W MŁODSZYM WIEKU SZKOLNYM SPIS TREŚCI I. Czynniki rozwoju w młodszym wieku szkolnym II. Rozwój procesów poznawczych 1. Spostrzeganie 2. Uwaga 5. Pamięć 4. Mowa 5. Myślenie III. Rozwój uczuciowy

Bardziej szczegółowo

Rozumienie i wykorzystywanie drukowanych informacji, jako podstawa uczenia się

Rozumienie i wykorzystywanie drukowanych informacji, jako podstawa uczenia się K. Sochacka Rozumienie i wykorzystywanie drukowanych informacji 95 Krystyna Sochacka zakład psychologii społecznej i rozwoju człowieka wydział pedagogiki i psychologii uniwersytet w białymstoku Rozumienie

Bardziej szczegółowo

Ponowne wykorzystanie informacji sektora publicznego

Ponowne wykorzystanie informacji sektora publicznego Krzysztof Siewicz Ponowne wykorzystanie informacji sektora publicznego 1. Wprowadzenie Informacja potrzebna jest każdemu z nas w życiu prywatnym oraz zawodowym. Dzięki informacji swoją działalność prowadzą

Bardziej szczegółowo

Standardy Pracy Socjalnej. Rekomendacje metodyczne i organizacyjne

Standardy Pracy Socjalnej. Rekomendacje metodyczne i organizacyjne Standardy Pracy Socjalnej. Rekomendacje metodyczne i organizacyjne Katarzyna Kadela Jacek Kowalczyk GRUDZIEŃ 2013 Projekt Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej jest współfinansowany

Bardziej szczegółowo

Poradnik dla studentów

Poradnik dla studentów Tadeusz T. Kaczmarek www.kaczmarek.waw.pl Poradnik dla studentów piszących pracę licencjacką lub magisterską Warszawa 2005 Spis treści strona Zamiast wstępu... 2 1. Jak rozwiązywać problemy?... 3 1.1.

Bardziej szczegółowo

Podręcznik do ćwiczenia umysłu dla osób starszych

Podręcznik do ćwiczenia umysłu dla osób starszych Podręcznik do ćwiczenia umysłu dla osób starszych Umowa nr: I43-LLP-I-2008-1-ES-GRUNDTVIG-GMP MINDWELLNESS Improvement the Learning Capacities and Mental Health of Elder People Ten projekt został zrealizowany

Bardziej szczegółowo

Inercja czy rozwój dialogu społecznego w Polsce? Generalia i detale

Inercja czy rozwój dialogu społecznego w Polsce? Generalia i detale Inercja czy rozwój dialogu społecznego w Polsce? Generalia i detale Inercja czy rozwój dialogu społecznego w Polsce? Generalia i detale Monika Gładoch Jarosław Kulbat Michał Kuszyk Maciej Olejnik Jacek

Bardziej szczegółowo

Cel i zakres pracy. Podstawy metodyczne

Cel i zakres pracy. Podstawy metodyczne Cel i zakres pracy. Podstawy metodyczne 1 Cel i zakres pracy. Podstawy metodyczne Cel i zakres pracy Powszechny jest pogląd, że okres transformacji polskiej gospodarki przyniósł wzrost zróżnicowań przestrzennych

Bardziej szczegółowo

Terapia małżeńska jako jeden ze sposobów radzenia sobie. w sytuacji kryzysu małżeńskiego.

Terapia małżeńska jako jeden ze sposobów radzenia sobie. w sytuacji kryzysu małżeńskiego. Artykuł publikowany w: Kosek-Nita B., Raś D.: Resocjalizacja, diagnoza, wychowanie. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Katowice 1999; s. 76-96. Małgorzata Wolska Terapia małżeńska jako jeden ze sposobów

Bardziej szczegółowo

Reprezentacja dokumentów tekstowych w modelu przestrzeni wektorowej

Reprezentacja dokumentów tekstowych w modelu przestrzeni wektorowej POLITECHNIKA WARSZAWSKA WYDZIAŁ ELEKTRONIKI I TECHNIK INFORMACYJNYCH INSTYTUT INFORMATYKI Rok akademicki 2004/2005 PRACA DYPLOMOWA MAGISTERSKA Michał Kosmulski Reprezentacja dokumentów tekstowych w modelu

Bardziej szczegółowo

O ewaluacji z różnych perspektyw

O ewaluacji z różnych perspektyw O ewaluacji z różnych perspektyw Refleksje i wskazówki na temat kształtowania jakości działań w polityce społecznej? Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Krakowie O ewaluacji z różnych perspektyw

Bardziej szczegółowo

Jak ćma przejawy depresji w różnych okresach życia

Jak ćma przejawy depresji w różnych okresach życia Jak ćma przejawy depresji w różnych okresach życia Jak ćma przejawy depresji w różnych okresach życia Anna Antosik-Wójcińska Tadeusz Parnowski Łukasz Święcicki VA/12/11/91 Servier Polska Sp. z o.o. ul.

Bardziej szczegółowo

DOSTĘP ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH DO FUNDUSZY STRUKTURALNYCH STAN OBECNY I PERSPEKTYWY

DOSTĘP ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH DO FUNDUSZY STRUKTURALNYCH STAN OBECNY I PERSPEKTYWY DOSTĘP ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH DO FUNDUSZY STRUKTURALNYCH STAN OBECNY I PERSPEKTYWY RAPORT NA PODSTAWIE WYNIKÓW BADANIA STOWARZYSZENIA KLON/JAWOR KONDYCJA SEKTORA ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH W POLSCE 2006

Bardziej szczegółowo

ZARZĄDZANIE WARTOŚCIĄ REGIONU POPRZEZ ROZWÓJ I WZROST SEKTORA MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW PROGNOZA ROZWOJU SEKTORA MŚP W KONTEKŚCIE RYNKU PRACY

ZARZĄDZANIE WARTOŚCIĄ REGIONU POPRZEZ ROZWÓJ I WZROST SEKTORA MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW PROGNOZA ROZWOJU SEKTORA MŚP W KONTEKŚCIE RYNKU PRACY ZARZĄDZANIE WARTOŚCIĄ REGIONU POPRZEZ ROZWÓJ I WZROST SEKTORA MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW PROGNOZA ROZWOJU SEKTORA MŚP W KONTEKŚCIE RYNKU PRACY Adam Jabłoński Marek Jabłoński Recenzenci Prof. dr

Bardziej szczegółowo

Rozwój nastolatka. Niezbędnik Dobrego Nauczyciela. Wczesna faza dorastania. Redakcja: prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska

Rozwój nastolatka. Niezbędnik Dobrego Nauczyciela. Wczesna faza dorastania. Redakcja: prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska Niezbędnik Dobrego Nauczyciela Redakcja: prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska Seria I Rozwój w okresie dzieciństwa i dorastania TOM 5 Konrad Piotrowski, Beata Ziółkowska, Julita Wojciechowska Rozwój nastolatka

Bardziej szczegółowo

RAPORT TEMATYCZNY Z BADANIA. Czas pracy i warunki pracy w relacjach nauczycieli

RAPORT TEMATYCZNY Z BADANIA. Czas pracy i warunki pracy w relacjach nauczycieli RAPORT TEMATYCZNY Z BADANIA Czas pracy i warunki pracy w relacjach nauczycieli Warszawa, czerwiec 2013 Autorzy: dr hab. Michał Federowicz dr Jacek Haman dr Jan Herczyński Kamila Hernik Magdalena Krawczyk-Radwan

Bardziej szczegółowo