Główne elementy nowo kształtowane przestrzeni kraju

Transkrypt

1 Andrzej Kucharczyk Warunki rozwoju społeczno gospodarczego MaŁopolski 1 w ujęciu Koncepcji Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju Wprowadzenie Koncepcja Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju jest najważniejszym przepisem prawnym regulującym zasady polityki państwa w dziedzinie zagospodarowania przestrzennego, i jak dotychczas jedynym dokumentem rządowym traktującym te zagadnienia w sposób kompleksowy. Wymóg sporządzenia tego dokumentu wynika z ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym z 1994 r. (art. 56). Koncepcja ma charakter dokumentu strategicznego: przedstawia podstawowe cele polityki przestrzennej państwa, określa generalne kierunki jej realizacji oraz stanowi podstawę sporządzania programów, zawierających zadania rządowe służące realizacji ponadlokalnych celów publicznych wpływających na przestrzenne zagospodarowanie kraju (art. 56, ust. 2). Dokument ten jest także podstawą prawną do sporządzania planów zagospodarowania przestrzennego województw (art. 57, ust. 1). Główne elementy nowo kształtowane przestrzeni kraju Wkomponowanie polskiej przestrzeni w strukturę przestrzeni europejskiej w obliczu przyszłego wejścia Polski do UE, wymaga zmian w organizacji struktury przestrzennej kraju. Obecna Koncepcja traktuje kraj jako przestrzeń otwartą, biorącą udział w procesie integracji przestrzeni europejskiej, poprzez kształtowanie zewnętrznych powiązań funkcjonalnych. Europola Szczególną uwagę zwraca się na kreowanie tych aglomeracji miejskich, które w przyszłości mogą stać się ośrodkami o znaczeniu międzynarodowym europolami. 1 Małopolska rozumiana w niniejszym opracowaniu jako region obejmujący woj. małopolskie i podkarpackie.

2 368 Andrzej Kucharczyk Do miast tej rangi, oprócz Warszawy, Poznania i Trójmiasta, zaliczany jest również Kraków. Wysoka pozycja aglomeracji krakowskiej w nowej hierarchii miast, wynika m.in. z: wielofunkcyjnego charakteru miasta, potencjału demograficznego (docelowy obszar migracji), dużej akumulacji kapitału (najważniejszy po Warszawie ośrodek bankowy), dużego rynku inwestycyjnego i konsumpcyjnego (30% potencjału przemysłowego województwa), wysokiego poziomu naukowo badawczego, (1/7 potencjału polskiego potencjału naukowego 2 ), a także z położenia (strategiczny węzeł komunikacyjny, obszar przygraniczny) oraz z kumulacji dużej liczby dóbr narodowych o najwyższych wartościach (największa w kraju liczba turystów) (GUS 2001). Wysoki potencjał rozwojowy związany z nauką i kulturą, zapewnia możliwość stworzenia w przyszłości z Krakowa jednej ze stolic kulturalnych Europy. Ośrodki o znaczeniu krajowym, ponadregionalnym i regionalnym Rzeszów, jako ośrodek krajowy (potencjalne europole), postrzegany jest jako najważniejszy ośrodek równoważenia rozwoju południowo wschodniej części kraju. Równomierne rozmieszczenie w przestrzeni Małopolski ośrodków ponadregionalnych (Przemyśl) i regionalnych (Tarnów, Nowy Sącz, Krosno), powinno umożliwić w przyszłości stworzenie systemu regionów węzłowych, zwartych przestrzennie, o silnych wzajemnych powiązaniach społecznych i gospodarczych, przyczyniających się do aktywizacji gospodarczej regionu. Pasma rozwoju gospodarczego Według Koncepcji główną role dynamizacji rozwoju mają przejąć obszary pasmowe, położone wzdłuż najważniejszych korytarzy transportowych i infrastrukturalnych. Sąsiedztwo najważniejszych krajowych dróg ma spowodować intensywniejszy wzrost rozwoju gospodarczego. Na omawianym obszarze najważniejsze potencjalne pasma rozwoju występują wzdłuż autostrady A4 oraz planowanych dróg ekspresowych. Strefy rekreacyjne o najwyższych walorach przyrodniczych i krajoznawczych W omawianym dokumencie zwraca się uwagę na sferę przyrodniczą, traktowaną jako potencjał gwarantujący społeczno ekonomiczny rozwój oparty o przemysł turystyczny, leśnictwo i rolnictwo, którym będą podporządkowane infrastruktura społeczna i techniczna. Turystyka, jako forma usług charakteryzującą się wysokim udziałem pracy ludzkiej, jest szansą na ograniczenie bezrobocia we wschodniej części regionu i na terenach górskich (takich jak: Tatry, Beskidy, czy Bieszczady). Dlatego też szczególną uwagę zwraca się na rozwój miejscowości turystyczno uzdrowiskowych, szczególnie tych, które mogą mieć wpływ na rozwój turystyki przygranicznej i tranzytowej tys. pracowników naukowo badawczych i dydaktycznych, 15 uczelni wyższych i 126 pozauczelnianych placówek naukowo badawczych. 3 dyrektywa Unii Europejskiej (1692/96/WE), umowy: a) o międzynarodowych połączeniach sieci kolejowych AGC, b) o międzynarodowych przewozach transportem kombinowanym

3 Warunki rozwoju społeczno gospodarczego Małopolski w ujęciu Krajowy system infrastruktury technicznej Podpisane przez Polskę umowy międzynarodowe w zakresie transportu, stwarzają dużą szansę w przyszłości wkomponowania krajowego transportu w europejską sieć transportową 3. Przez Polskę przebiegają 4 korytarze europejskie. Dla omawianego obszaru najważniejszy jest korytarz nr III: Drezno Wrocław Katowice Kraków Rzeszów Lwów Kijów. Koncepcja zakłada budowę do roku 2015 fragmentu autostrady A 4, od granicy z Niemcami do Krakowa, łącznie z obwodnicą Krakowa. Ważnym uzupełnieniem tej autostrady będzie sieć dróg ekspresowych 4, mających także pewne znaczenie międzynarodowe: Warszawa Kielce Kraków Rabka (S7), granica państwa (kierunek Grodno) Białystok Lublin Rzeszów Barwinek granica państwa (kierunek Preszów) (S19), Rabka Zakopane (S47). Modernizacji i przebudowie podlegać mają także linie kolejowe 5. W pierwszej kolejności przekształcane będą linie kolejowe wchodzące w skład głównych korytarzy transportowych, na linie ekspresowe, a więc także linia: Zgorzelec Katowice Kraków Przemyśl (E 30). W przypadku nadwyżek nakładów inwestycyjnych zostanie przeprowadzona rozbudowa linii: Kraków Tymbark Muszyna. Szczególnie ta ostatnia inwestycja w dużym stopniu ułatwiłaby ruch tranzytowy z Krakowa na Słowację oraz komunikację Kraków Zakopane. Planuje się również rozwój transportu lotniczego, poprzez stworzenie sieci ośmiu lotnisk międzynarodowych, wśród których główną rolę odgrywać będzie lotnisko Warszawa Okęcie. Plan rozwoju infrastruktury lotniczej przewiduje 6, że wraz z rozbudową Okęcia, które powinno rozpocząć się do 2015 r., rozbudowywane będą 4 inne lotniska, w tym również lotnisko Kraków Balice, dla którego przypisuje się szczególne znaczenie międzynarodowe. Obecnie lotnisko to obsługuje obszar (w promieniu 90 km), na którym mieszka 7,9 mln mieszkańców. W przyszłości lotnisko ma pełnić funkcję magistralnego lotniska regionalnego, obsługującego połączenia komunikacji krajowej, regionalnej komunikacji europejskiej, Bliskiego Wschodu, rejonu Morza Śródziemnego, a także ruch atlantycki. Oczekuje się również, że wzrośnie znaczenie innych mniejszych portów regionalnych, w tym lotniska Rzeszów Jasionka (obsługa 2,6 3 mln mieszkańców), zaliczanego do portów regionalnych pierwszego rzędu. Jest to jedyne lotnisko w południowo wschodniej części kraju, przystosowane do obsługi nie tylko regionu podkarpackiego, ale także obsługi międzynarodowego ruchu pasażerskiego (obszar południowo wschodniej Europy), które w przyszłości może stać AGTC, c) o głównych drogach samochodowych AGR. 4 Rozporządzenie w sprawie ustalenia sieci autostrad, dróg ekspresowych oraz dróg o znaczeniu obronnym (Dz.U. Nr 120, poz. 1283) 5 strategia GD PKP przyjęta przez KERM Plan rozwoju infrastruktury transportowej w Polsce do 2015 r. 6 Plan Generalny i Program Inwestycyjny Lotnictwa Cywilnego z 1992 r., 7 wg granic Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Krakowie. 8 Pilotowy program zrównoważonego rozwoju gospodarki wodnej w dorzeczu górnej Wisły.

4 370 Andrzej Kucharczyk

5 Warunki rozwoju społeczno gospodarczego Małopolski w ujęciu się najdalej wysuniętym na wschód lotniskiem Unii Europejskiej. Według Koncepcji Wisła w przyszłości powinna być traktowana jako ważny korytarz ekologiczny z dopuszczeniem fragmentarycznego i lokalnego wykorzystania transportowego. Dlatego też w dalszym ciągu będą prowadzone prace związane z rozwojem transportu wodnego na górnej Wiśle (stopnie wodne Dwory, Smolice ) między Śląskiem i Krakowem. Gospodarka wodna Stan ilościowy i jakościowy zasobów wodnych, to jeden z najważniejszych czynników, mogących mieć istotny wpływ na rozwój kraju. Zasoby wodne dorzecza górnej Wisły 7 stanowią ok. 24 % zasobów wodnych kraju, dlatego też inwestycje hydrotechniczne prowadzone w tym regionie są tak ważne. Według Koncepcji jednym z najważniejszych elementów prowadzonej polityki gospodarowania zasobami wodnymi jest zwiększenie obecnej retencji zbiornikowej, która szczególnie z punktu widzenia ochrony przeciwpowodziowej, jest niewystarczająca. Do roku 2010 przewiduje się zakończenie rozpoczętych inwestycji, między innym zbiornika Świnna Poręba na Skawie. W planach jest również budowa w Małopolsce nowych, znacznie już mniejszych, zbiorników retencyjnych: Krempna na Wisłoce, Krawce na Łęgu i Rudawka Rymanowska na Wisłoku 8. Założenia polityki proekologicznej Według Koncepcji przestrzeń przyrodnicza powinna być integralna i współzależna z przestrzenią antropogenną, gwarantująca kształtowanie ekorozwoju. Polityka proekologiczna państwa ma polegać między innymi na realizacji następujących przedsięwzięć: a) ograniczeniu emisji gazów i pyłów. Obecnie w Małopolsce rzadko przekraczane są dopuszczalne normy stężeń zanieczyszczeń gazowych i pyłowych (dotyczy to głównie aglomeracji krakowskiej) (WIOŚ 2000 r.). b) aktywnej ochrony obszarów stanowiących przyrodniczy potencjał kraju, poprzez utrwalanie lokalnych i regionalnych strategii rozwoju ekologicznie uwarunkowanego. Zakłada się wzrost powierzchni obszarów chronionych do 32 % i zwiększenia zalesienia kraju do 30%. W całej Małopolsce już dzisiaj powierzchnia obszarów o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chronionych wynosi 52,5 %, lesistość 33,1 % (GUS 2001). c) stworzeniu sieci ekologicznej na terenie kraju, która nawiązywałaby do europejskiego systemu korytarzy ekologicznych. Jedynym prawnym dokumentem obligującym Polskę do tworzenia takiej sieci jest projekt NATURA W przyszłości, gdy zostanie 9 Projekt systemu Natura 2000 powołany do życia Dyrektywą 43/96/EEC z dnia 21 maja 1992 r. (art. 3 i 10); obecnie w kraju trwa opiniowanie tego projektu przez wojewódzkich konserwatorów przyrody. Do projektu zostały wtypowane obszary SOO na podstawie Dyrektywy Siedliskowej i Ptasiej (dokumenty prawne UE). 10 Na terenie Małopolski istnieją obecnie trzy euroregiony: Karpacki (od 1991 r.), Tatry (od 1994 r.), Beskidy (od 2000 r.).

6 372 Andrzej Kucharczyk on zrealizowany, system obszarów chronionych w kraju obejmie 6% jego powierzchni (Dyduch Falniowska, Liro 2001). d) rekultywacji obszarów zdegradowanych, głównie rejonów wydobycia siarki w rejonie Tarnobrzegu oraz w części b. GOP u należącej do Małopolski. Polityka selektywnej restrukturyzacji Szybkiej restrukturyzacji wymagają zachodnie tereny woj. małopolskiego, będące częścią GOP u. Zmiany restrukturyzacyjne tych obszarów powinny polegać na ograniczeniu udziału ( nadkoncentracji ) przemysłu ciężkiego (górnictwa, hutnictwa i wielkiej chemii) w gospodarce regionu, przeciwdziałaniu strukturalnemu bezrobociu, zapobieganiu katastrofom ekologicznym, a także na bardziej intensywnym rozwoju powiązań z europejska przestrzenią. Szansą dla tego obszaru jest wprowadzenie przemysłu zaawansowanych technologii oraz dalszy rozwój sektora usług. Jednym z realizowanych już programów rządowych dotyczących tego obszaru jest Kontrakt Regionalny dla woj. katowickiego (1995) (Barczak 1996; Dołhun 1998). W omawianym regionie restrukturyzacji wymaga również wschodnia część województwa podkarpackiego. Pomimo dużego niedorozwoju, obszar ten ze względu na swą specyficzną strukturę funkcjonalno przestrzenną wykazuje najlepsze w Polsce predyspozycje do realizacji koncepcji wsi wielofunkcyjnej. Już wcześniej zwracano uwagę, że dużą szansą dla rozwoju tego obszaru jest tworzenie silnych powiązań funkcjonalnych między wsią i miastem (semiurbanizacja) (Wysocka, Koziński 1998). Jednym z elementów dynamizacji rozwoju gospodarczego mają być specjalne strefy ekonomiczne: EURO PARK Mielec (627 ha) i Tarnobrzeska Specjalna Strefa Ekonomiczna EURO PARK WISŁOSAN (609 ha) na obszarze rozproszonym na terenie Stalowej Woli, Tarnobrzega i Nowej Dęby. W Koncepcji, jako obszary problemowe wymagające restrukturyzacji, wymieniane są również tereny górskie (powyżej 350 m n.p.m.), dla których dużą szansą jest turystyka i rozwój miejscowości turystyczno uzdrowiskowych. Obszary te wymagają nowych inwestycji w dziedzinie urządzeń i obiektów tzw. infrastruktury ogólnej i technicznej, które mają olbrzymie znaczenie w kształtowaniu jakości świadczonych usług turystycznych i kreowaniu wizerunku miejscowości turystycznych i całego regionu. Jedną z szans na aktywizację gospodarczą jest także transgraniczna współpraca gmin i powiatów w ramach istniejących euroregionów 10. Pewne zmiany restrukturyzacyjne dotyczą również Krakowa. W porównaniu z innymi metropoliami, Kraków ma bardzo niskie dochody własne. Szansę zmiany tej sytuacji daje rozwój przemysłu wysokich technologii, który ma skupiać się w specjalnej strefie ekonomicznej Krakowski Park Technologiczny SSE powołana r., zlokalizowana w trzech miejscach: Pychowicach (III Kampus UJ 19,6 ha), w Czyżynach (Politechnika Krakowska 29,5 ha), i na terenie Huty Sędzimira (17,4 ha).

7 Warunki rozwoju społeczno gospodarczego Małopolski w ujęciu * * * Do omówienia wybrano z Koncepcji tylko te elementy nowo kształtowanej przestrzeni kraju, które zostały przedstawione w sposób szerszy i mające szczególne znaczenie dla przyszłego kształtowania się struktury funkcjonalno przestrzennej regionu Małopolski. Analizując rozmieszczenie planowanych inwestycji krajowych na terenie Małopolski, można zauważyć pewne zróżnicowanie struktury funkcjonalno przestrzennej regionu, polegające na pasmowym ułożeniu poszczególnych elementów przestrzeni. Najwięcej inwestycji infrastrukturalnych zlokalizowanych jest w północnej części Małopolski, wzdłuż korytarza transportowego Katowice Kraków Rzeszów. Część południową regionu charakteryzuje rozwój gospodarczy pozostający w równowadze ze środowiskiem naturalnym, gdzie strategiczne znaczenie w przyszłości będzie miała turystyka. Za jedną z szans aktywizacji gospodarczej tych obszarów uważa się rozwój współpracy transgranicznej w ramach istniejących euroregionów. Jednocześnie zachodnia część Małopolski (aglomeracja krakowska z fragmentami GOP u) współtworzy strefę narastającej koncentracji potencjału cywilizacyjno ekonomicznego, w przyszłości, konkurencyjnego w skali gospodarki europejskiej. Kraków, jako dominujące w regionie centrum aktywizacji gospodarczej, powinien również stać się ośrodkiem o porównywalnym potencjale gospodarczym z innymi dużymi miastami Europy. Małopolska jest więc bardzo ważnym elementem przestrzeni kraju, a jej dalszy rozwój może przyczynić się do korzystnych zmian nie tylko w kraju, ale także w sąsiadujących regionach państw ościennych Słowacji i Ukrainy. Literatura Dołhun M., 1998, Planowanie przestrzenne, strategie rozwoju a kontrakty regionalne, [w:] Planowanie Przestrzenne skutecznym instrumentem rozwoju kraju, IGPiK, 75 86, Warszawa (materiały konferencyjne Ogólnopolskiej Konferencji Planowania Przestrzennego Arsenał IX, 9 10 listopad 1998 Wrocław). Dyduch Falniowska A., Liro A., 2001, NATURA 2000 system ochrony europejskiej przyrody, Zakład Integracji Danych Przyrodniczych, Instytut Ochrony Przyrody PAN, iop.krakow.pl/struktura/zidp/natura_ksiazka_st_pl.htm Górny Śląsk w Koncepcji Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, 1996, Z. Konopka (red.), UW w Katowicach, Biuletyn nr 2. Rocznik statystyczny województw, 2001, Główny Urząd Statystyczny Warszawa. Raport o stanie środowiska w województwie małopolskim w 2000, 2001, K.P. Turzański (red.), WIOŚ Kraków, Strategia Rozwoju Województwa Podkarpackiego na lata , 2000, Zarząd Województwa Podkarpackiego, Rzeszów. Strategia Rozwoju Małopolski na lata , Założenia, 1999, Zarząd Województwa Małopolskiego, Kraków. ttp://

8 374 Andrzej Kucharczyk Ważniejsze dokumenty prawne Obwieszczenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 26 lipca 2001 r. o ogłoszeniu Koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju (Dz. U. Nr 26, poz. 432 z 2001 r.). Obwieszczenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 22 stycznia 1999 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym. (Dz. U. Nr 15 poz. 139 z 1999 r.) Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 29 września 2001 r. w sprawie ustalenia sieci autostrad i dróg ekspresowych oraz dróg o znaczeniu obronnym. (Dz. U. Nr 120, poz z 2001 r.) mgr Andrzej Kucharczyk Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński Kraków