NARAŻENIE NA SUBSTANCJE O DZIAŁANIU KANCEROGENNYM BIOMARKERY NARAŻENIA
|
|
- Nadzieja Tomczak
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 NARAŻENIE NA SUBSTANCJE O DZIAŁANIU KANCEROGENNYM BIOMARKERY NARAŻENIA Dr Danuta Mielżyńska Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego, Sosnowiec WSTĘP Toksyczne związki chemiczne obecne w środowisku wywołują wiele szkodliwych skutków zdrowotnych, spośród których najważniejsze, zarówno dla jednostki jak i całego społeczeństwa, są nowotwory i mutacje w komórkach rozrodczych. Narażenie na czynniki rakotwórcze występuje nie tylko w miejscu pracy, ale jest związane także z poszczególnymi elementami środowiska naturalnego (powietrze, woda, gleba), ze stylem życia, czyli paleniem tytoniu, piciem alkoholu, zażywaniem lekarstw, stosowaniem kosmetyków czy środków czystości. Szacuje się, że czynniki środowiskowe są odpowiedzialne za około 60% nowotworów, a czynniki genetyczne za 5 do 10% tych przypadków. Znaczna liczba związków kancerogennych, tj. związków o udowodnionym działaniu rakotwórczym w odniesieniu do zwierząt lub ludzi, jest stale wykrywana w różnych elementach naszego środowiska. Rakotwórcze związki chemiczne nie różnią się właściwościami od innych ksenobiotyków. Większość z nich w pewnym zakresie wykazuje w działaniu zależność dawka-odpowiedź, ulega przemianom w środowisku i biotransformacji w organizmie, daje interakcje z innymi ksenobiotykami. Według hipotezy opisującej mechanizmy kancerogenezy chemicznej, związki rakotwórcze dzieli się na: 1. genotoksyczne, czyli takie, które bezpośrednio reagują z kwasem deoksyrybonukleinowym (DNA), w tym: działające bezpośrednio; działające pośrednio, czyli dopiero po aktywacji (tzw. prokancerogeny). 2. epigenetyczne, czyli takie, które nie wiążą się bezpośrednio z DNA, ale działają na komórki zmienione lub uwrażliwione przez związki genotoksyczne. Czasem mogą one działać pośrednio genotoksycznie, np. powodując zaburzenia syntezy DNA. Wśród nich wyróżniamy: kokancerogeny związki zwiększające działanie związków rakotwórczych; promotory związki, które mogą spowodować rozwój nowotworu na etapie promocji; oraz związki cytotoksyczne, hepatotoksyczne, immunosupresyjne czy modyfikatory działania hormonów. 69
2 OCENA NARAŻENIA NA CZYNNIKI RAKOTWÓRCZE Ocena szkodliwych czynników, w tym także o właściwościach rakotwórczych, zarówno w miejscu pracy jak i środowisku naturalnym, dokonywana jest jedynie przez pomiar wybranych substancji wskaźnikowych w trzech zasadniczych elementach, tj. powietrzu, wodzie i glebie, rzadziej w żywności. Zgodnie z Zarządzeniem Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa [1998], w powietrzu atmosferycznym powinno się monitorować stężenia 172 związków chemicznych, wśród których udokumentowane działanie rakotwórcze posiada 28 substancji, a teratogenne pięć. Na terenie województwa śląskiego rutynowo badane są poziomy 6 związków uszkadzających ludzkie DNA; formaldehydu, benzo(a)pirenu, chromu, kadmu, niklu oraz ołowiu. Rozporządzenie Ministra Zdrowia [2000] przewiduje monitorowanie w wodzie do picia 68 substancji chemicznych, spośród których 21 wykazuje działanie rakotwórcze, a dwie - teratogenne. W praktyce wykonywane są głównie badania skrócone, które obejmują oznaczanie cech organoleptycznych wody, wskaźników bakteriologicznych i wybranych wskaźników chemicznych (zawartości wolnego chloru, żelaza, manganu, chlorków, azotanów, azotynów itd.). Takie substancje, jak metale ciężkie, benzo(a)piren, chloroform oraz pestycydy są oznaczane tylko w ramach tzw. pełnych badań sanitarnych, przeprowadzanych na ujęciach obsługujących powyżej 300 tysięcy osób, cztery razy w roku. Klasyfikację związków chemicznych na rakotwórcze oraz teratogenne przeprowadzono w oparciu o Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, Załącznik do nr 105, poz. 671 z dnia 10 września 1997 roku: Objęcie rutynowym monitoringiem wszystkich normowanych związków, w tym także rakotwórczych, zarówno w powietrzu, jak i w wodzie do picia jest niemożliwe zarówno ze względów technicznych jak i ekonomicznych. W związku z tym obecnie proponuje się przyjęcie innej filozofii odnośnie rutynowego monitorowania związków rakotwórczych i/lub teratogennych w wybranych elementach środowiska. Oparta jest ona na fakcie uniwersalności DNA jako materiału genetycznego prawie wszystkich organizmów żywych oraz na zdolności do wywoływania mutacji przez większość związków. Pozwala to na wykrywanie właściwości mutagennych związków chemicznych i ich mieszanin dzięki zastosowaniu różnych systemów badawczych, np. bakterii, drożdży, owadów, czy kultur komórek ssaków, a następnie ekstrapolowanie otrzymanych wyników na organizm człowieka. W badaniach tych kluczową pozycję zajmują bakteryjne testy krótkoterminowe in vitro. Testem bakteryjnym o najszerszym zastosowaniu, odznaczającym się znaczną czułością, jest test Salmonella opracowany przez Amesa i współpracowników [1973, 1975]. W przyszłości cały monitoring środowiska można będzie prowadzić głównie w oparciu o badanie aktywności biologicznej poszczególnych elementów, tzn. właściwości mutagennych w odniesieniu do wybranych organizmów testowych w krótkoterminowych badaniach in vitro, a analizy chemiczne włączać jedynie w przypadku wystąpienia rzeczywistych zagrożeń związkami genotoksycznymi. W tak skonstruowanym systemie musimy dodatkowo badać takie substancje rakotwórcze, których na razie nie umiemy wykrywać testami krótkoterminowymi, np. benzen czy metale ciężkie. MONITORING BIOLOGICZNY Coraz powszechniejszy jest pogląd, że ocena narażenia poszczególnych ludzi oraz skutków zdrowotnych, jakie to narażenie u nich powoduje, jest ważniejsza od pomiaru stopnia 70
3 zanieczyszczenia środowiska. Miernikiem, umożliwiającym ocenę zagrożenia człowieka związaną z obecnością czynników szkodliwych w środowisku, jest analiza jego tkanek lub płynów ustrojowych prowadząca do wykrycia w nich egzogennych substancji chemicznych, ich metabolitów, zmienionych poziomów enzymów oraz innych substancji biochemicznych związanych z interakcją szkodliwych związków chemicznych z naszym systemem biologicznym. Analizy te nazywamy biomarkerami lub markerami biologicznymi. Najlepiej sformułowane pojęcie biomarkera znajduje się w monografii Kryteria Zdrowotne Środowiska [1993] opracowanej przez Grupę Roboczą WHO. Jest ono także zbliżone do terminu użytego w raporcie US National Academy of Sciences z 1989 roku. Według tej definicji biomarkerem jest każdy pomiar interakcji zachodzącej w systemach biologicznych z potencjalnymi zagrożeniami, mogącymi mieć charakter chemiczny, fizyczny lub biologiczny. Mierzona odpowiedź organizmu wywołana tą interakcją może mieć charakter funkcjonalny, fizjologiczny, biochemiczny na poziomie komórkowym lub molekularny na poziomie sub-komórkowym. Biomarkery stanowią konkretne ogniwa tzw. sekwencji wydarzeń zapoczątkowanej ekspozycją na czynniki szkodliwe, a zakończonej skutkiem zdrowotnym, czyli konkretną chorobą (Ryc. 1). Podstawą stosowania biomarkerów jest istotna zależność między stężeniem substancji szkodliwych (lub ich metabolitów oraz związanych z tym zmian) w narządach krytycznych (tj. wątrobie, nerkach, sercu, mózgu), a stężeniem trucizn i ich metabolitów (lub zaburzeń w procesach biochemicznych) w mediach wskaźnikowych (tj. krwi, moczu). 71
4 EKSPOZYCJA ZEW N ÊTRZN A DAW KA W EW N ÊTRZN A DAW KA BIOLOGICZNIE SKUTECZNA W CZESNE SKUTKI BIOLOGICZNE CHOROBA Ryc. 1. Sekwencja wydarzeń między narażeniem na czynniki rakotwórcze, a wystąpieniem choroby nowotworowej. W zależności od tego, jakie procesy wymienionej sekwencji wydarzeń są określane przy użyciu biomarkerów, klasyfikuje się je jako biomarkery ekspozycji, skutków oraz wrażliwości. 6 Biomarkery ekspozycji są to obecne wewnątrz organizmu mierzalne egzogenne substancje lub ich metabolity lub też produkty interakcji między czynnikiem szkodliwym i docelowymi komórkami lub cząsteczkami. 6 Biomarkery skutków to mierzalne biochemiczne, fizjologiczne, behawioralne i inne zmiany zachodzące wewnątrz organizmu, które - w zależności od wielkości - mogą być rozpoznawane jako łączące się z już obecnymi lub mogącymi się pojawić później zaburzeniami zdrowotnymi i chorobami. 6 Biomarkery wrażliwości są wskaźnikami wrodzonej lub nabytej zdolności organizmu do odpowiedzi wywołanej ekspozycją na specyficzny czynnik szkodliwy. BIOMARKERY EKSPOZYCJI Biomarkery ekspozycji dzielimy na dwa rodzaje, tj. biomarkery dawki wewnętrznej oraz dawki biologicznie skutecznej. Termin dawka wewnętrzna określa ilość substancji, która wnika do organizmu w wyniku przyjmowania pokarmu, inhalacji, absorpcji poprzez skórę, itd. Pomiary dawki wewnętrznej związku rakotwórczego oparte na badaniu w tkankach stężenia formy wyjściowej są tylko wtedy prawidłowe, jeżeli dany związek nie ulega przemianom metabolicznym. Czasem stosuje się tę metodę, jeżeli narażenie jest na bardzo niskim poziomie i powstają małe 72
5 ilości metabolitów. W przypadku, kiedy prokancerogen wymaga metabolicznej aktywacji do ostatecznego kancerogenu, należy badać poziom jego metabolitów. Trzeba również pamiętać, że procesy metaboliczne prowadzące do detoksykacji i wydalania mogą łagodzić lub odwracać efekt narażenia na czynniki rakotwórcze. Odmiennie, niż w przypadku promieniowania jonizującego, którego penetracja w komórce jest regulowana przewidywalnymi prawami fizyki, biochemiczne reguły, według których można by przewidzieć metaboliczną aktywację lub detoksykację nie zostały do tej pory sformułowane. W Tabeli I. przedstawiono kilka przykładów biomarkerów dawki wewnętrznej. Szybki rozwój nowoczesnych metod analitycznych spowodował, że możliwe jest wykrywanie bardzo niskich stężeń różnorodnych związków chemicznych. Oprócz stosowanych rutynowo krwi i moczu, do analizy można używać także inne media biologiczne, np. mleko matek karmiących, płyn nasienny mężczyzn czy tkankę pobraną przy pomocy biopsji. Niektóre z wymienionych biomarkerów są specyficzne, co oznacza, że określają narażenie na konkretny związek. Tabela I. Biomarkery ekspozycji - dawka wewnętrzna (przykłady) Substancja rakotwórcza Akrylonitryl Benzen Mieszaniny WWA Różne związki Substancja oznaczana Akrylonitryl w moczu Izotiocyjanina w moczu Fenol w moczu Benzen we krwi Benzen w wydychanym powietrzu 1-hydroksypiren w moczu Tioetery w moczu Kwas glukuronowy w moczu Efekt mutagenny w moczu Biomarkerami niespecyficznymi, czyli wskaźnikami narażenia na związki rakotwórcze o zróżnicowanej strukturze chemicznej jest, np. poziom tioeteru i kwasu glukuronowego w moczu, który wzrasta przy narażeniu na związki szkodliwe. Innym niespecyficznym biomarkerem narażenia populacji na szkodliwe związki chemiczne obecne w środowisku jest badanie właściwości mutagennych wydalin ludzi (głównie moczu). Metoda ta służy również do wykazania, że wchłonięte substancje są aktywowane do związków mutagennych, czyli potencjalnie rakotwórczych. Terminem dawka biologicznie skuteczna określa się tę ilość wchłoniętego ksenobiotyku, która faktycznie reaguje z takimi składnikami komórki jak białka czy kwasy nukleinowe, w tym DNA. Szczególnie przydatną metodą w określaniu dawki biologicznie efektywnej jest oznaczanie adduktów, jakie związki rakotwórcze (lub ich metabolity) tworzą z makrocząsteczkami komórkowymi, czyli białkami oraz DNA. U podstaw tej metody leży fakt, że większość związków rakotwórczych to związki elektrofilne lub ulegające transformacji do metabolitów o takich właściwościach. Elektrofilne związki rakotwórcze mogą wiązać się kowalencyjnie z miejscami nukleofilnymi w białkach lub DNA, tworząc odpowiednie addukty. Addukty łączące się z DNA pojawiają się bezpośrednio po ekspozycji. Uszkodzenia w DNA wywołane przez powstanie adduktu mają charakter przedmutacyjny i przeważnie są 73
6 rozpoznane oraz naprawione przez systemy reperacyjne. Jeżeli jednak addukty nie są usunięte z DNA, mogą zapoczątkować powstanie mutacji. Jako źródło DNA wykorzystuje się najczęściej komórki krwi, głównie limfocyty, czasem są to komórki złuszczone z płuc, pęcherza moczowego itd. oraz pochodzące z biopsji. Stwierdzono także przydatność wykrywania adduktów w albuminach z surowicy krwi, które są syntetyzowane w wątrobie, gdzie szereg związków rakotwórczych ulega przemianie w aktywne metabolity. Ponieważ należą one do białek o stosunkowo długim okresie półtrwania wynoszącym dni, dlatego addukty w nich wykrywane służą jako biomarkery opóźnionej ekspozycji. Poziom adduktów w hemoglobinie jest kilkakrotnie niższy niż adduktów z DNA, ponieważ dla większości substancji genotoksycznych nie jest to cząstka docelowa i nie występują w niej procesy aktywacji metabolicznej. Jednak ze względu na stosunkowo wysoką trwałość cząstki hemoglobiny i jej nośnika, czyli krwinek czerwonych (około 120 dni) oraz brak systemów naprawczych, addukty hemoglobiny są wykorzystywane w monitorowaniu narażonych populacji głównie jako biomarker narażenia skumulowanego. BIOMARKERY SKUTKÓW Termin skutki biologiczne oznacza zmiany funkcjonalne lub strukturalne spowodowane działaniem związków rakotwórczych, które są uznawane za etap w procesie powstawania nowotworu albo przyjmuje się, że pozostają w ścisłym związku z tym procesem. W tabeli II. przedstawiono kilka przykładów markerów wczesnych skutków biologicznych u ludzi narażonych na czynniki rakotwórcze. Tabela II. Biomarkery wczesnych skutków biologicznych (przykłady) Rodzaj skutku Przykłady Tkanki Zmiany cytogenetyczne aberracje chromosomowe (AC) limfocyty krwi obwodowej mikrojądra (MN) wymiany chromatyd siostrzanych (SCE) komórki nabłonkowe z jamy ustnej, tkanki płucnej lub pęcherza moczowego Uszkodzenia łańcucha DNA pęknięcia jedno- lub dwuniciowe komórki uzyskane z biopsji lub (test kometkowy) operacji (tkanki docelowe) Mutacje punktowe Hemoglobina HPRT krwinki czerwone, limfocyty Protoonkogeny FMS, SRC, MOS, SIS DNA z limfocytów krwi obwodowej Geny supresorowe p53, RB1, NF1 Markery nowotworowe CA, CEA, TPA, AFP krew, surowica, Jedne z obserwowanych skutków to uszkodzenia chromosomów często nazywane aberracjami, obserwowane głównie w chromosomach limfocytów krwi obwodowej ludzi (CA). Biomarker ten jest bardzo czuły i specyficzny w odniesieniu do ekspozycji na promieniowanie jonizacyjne. Natomiast w przypadku rakotwórczych substancji organicznych, których większość ulega przemianom metabolicznym, wyniki uzyskiwane in vitro i in vivo są często nieporównywalne. Biomarkerem wczesnych skutków biologicznych jest także powstawanie mikrojąder w komórkach. Są one tworzone przez kondensację acentrycznych fragmentów chromosomów lub całych chromosomów, które zostały pozostawione w czasie wędrówki w anafazie. Obecność mikrojąder świadczy o istniejących wcześniej aberracjach chromosomowych. 74
7 Używając hybrydyzacji in situ oraz odpowiednich metod, możemy zbadać, czy mikrojądro zawiera cały chromosom czy tylko jego część (sondy centromerowe), a także wykryć, który z chromosomów został usunięty do mikrojądra (sondy malujące). Mniej pracochłonnym i bardziej czułym miernikiem uszkodzeń chromosomów jest częstość wymian chromatyd siostrzanych (SCE), badana także w limfocytach krwi obwodowej. Mechanizm genetyczny warunkujący powstawanie SCE nie jest dobrze poznany, wiadomo natomiast, że odwracalność zmian tego typu jest szybsza niż aberracji chromosomowych. Powoduje to, że wyniki badań w tych samych populacjach z zastosowaniem obu metod często się różnią. W wyniku działania substancji genotoksycznych powstają uszkodzenia DNA, które są usuwane w wyniku uruchomienia mechanizmu naprawy poprzez wycinanie, a jej pierwszym etapem jest fragmentacja nici DNA. Zjawisko to wykorzystuje się w metodzie zwanej testem kometkowym (comet assay), która pozwala na wizualizację i ocenę stopnia uszkodzeń DNA. Uszkodzenia typu aberracji chromosomowych, pojawienia się mikrojądr czy SCE, są niespecyficzne, czyli odzwierciedlają całkowity efekt klastogenny substancji szkodliwych obecnych w środowisku. Należy mieć także na uwadze fakt, że na biomarkery cytogenetyczne ma wpływ wiek, płeć, częste infekcje wirusowe oraz palenie papierosów czy nadużywanie alkoholu. Bardzo ważnymi biomarkerami wczesnych skutków biologicznych jest także wykrywanie mutacji w protoonkogenach lub genach supresorowych oraz obserwacja ich efektów. Protoonkogeny są w szerokim zakresie konserwatywne ewolucyjnie, a ponad 100 zidentyfikowano jako część prawidłowego genomu komórek człowieka. Onkogenna teoria kancerogenezy opiera się na założeniu, że podstawowym procesem w transformacji komórek jest niewłaściwa aktywacja protoonkogenu, który ulega zmianie w onkogen. Onkogeny mogą ujawniać swój wpływ na komórkę albo zwiększając syntezę prawidłowej onkoproteiny albo syntetyzując zmutowaną formę tego białka. Do transformacji komórki normalnej w komórkę nowotworową konieczna jest zazwyczaj aktywacja więcej niż jednego onkogenu a uaktywniony onkogen ujawnia fenotyp w sposób dominujący na poziomie komórkowym. Onkoproteiny działają jako czynniki wzrostu lub receptory czynników wzrostu, czynniki transkrypcyjne regulujące ekspresją genów, przekazują sygnały z powierzchni komórki do jądra, a także odgrywają rolę w procesie fosforylacji białek. Geny supresorowe to prawidłowe geny, których zadaniem jest zapobieganie powstawaniu nowotworów. Są one identyfikowane na podstawie skutków ich nieobecności. Komórki nowotworowe powstają z komórek, w których oba prawidłowe alalle genu supresorowego zostały utracone lub inaktywowane. Geny supresorowe wykazują recesywny efekt działania na poziomie komórkowym. Na ogół każdy gen supresorowy jest zaangażowane w kontrolę rozwoju kilku różnych typów nowotworów. (np. locus Rb uczestniczy w rozwoju niektórych mięsaków kości i drobnokomórkowego raka płuc). Zastosowanie markerów nowotworowych jako biomarkerów wczesnych skutków biologicznych wynika z obserwacji, że pewne grupy substancji pojawiają się w organizmie 75
8 człowieka z przedklinicznym lub klinicznie wykrywalnym procesem nowotworowym. Większość markerów występuje w łatwo dostępnych mediach biologicznych, a zwłaszcza we krwi i w moczu. Pojawienie się zwiększonej ilości markerów nowotworowych może wynikać z wielu przyczyn, a jedną z nich może być odblokowanie, w wyniku transformacji nowotworowej, tzw. milczących genów i synteza białek zwanych kanceroembrionalnymi, wykrywanych przy pomocy przeciwciał (CEA). U osób ze zwiększonym stężeniem antygenów raka sutka (CA15.3) oraz raka jajnika (CA-125) zaobserwowano zwiększoną częstość występowania klinicznie jawnych postaci nowotworów. Jako skutek nasilonej proliferacji, w mediach biologicznych pojawiają się zwiększone ilości polipeptydowego antygenu tkankowego (TPA), który jest składnikiem cytoszkieletu komórkowego, czy zwiększony poziom alfafetoproteiny w surowicy (AFP) przy nowotworach wątroby. BIOMARKERY WRAŻLIWOŚCI Zarówno badania na zwierzętach, jak i badania epidemiologiczne wskazują wyraźnie, że istnieje wiele czynników, które mogą zmienić indywidualną odpowiedź na czynniki rakotwórcze. Mogą to być zarówno przebyte choroby, czynniki fizjologiczne lub żywnościowe jak i genetyczne. Związek między czynnikami środowiskowymi i genetycznymi określany jest terminem ekogenetyczność. Za powstawanie pewnych ludzkich nowotworów mogą być odpowiedzialne interakcje zachodzące między chemicznymi kancerogenami oraz wirusami obecnymi np. w wątrobie, nosogardzieli czy narządach płciowych. Wiadomo także, że pewne hormony odgrywają ważną rolę, jako czynnik ryzyka, w odniesieniu do raka piersi u kobiet, chociaż związek między hormonami sterydowymi i prolaktyną w powstawaniu raka piersi nie jest jednoznaczny. Wcześniejsza ekspozycja na substancje chemiczne indukująca odpowiedź immunologiczną może uwrażliwić daną osobę na kolejną ekspozycję, np. poprzez rozwinięcie się nadwrażliwości płucnej po ekspozycji na pył czy substancje chemiczne. Znaczenie predyspozycji genetycznej, jako czynnika wysokiego ryzyka zachorowania na nowotwory, zostało najlepiej udokumentowane w odniesieniu do czerniaka złośliwego rozwijającego się na podłożu zmian dysplastycznych, czy raka jelita grubego rozwijającego się na podłożu rodzinnej gruczulakowatej polipowatości jelita grubego. Osoby obciążone dziedzicznymi defektami genów, które są podłożem tych zachorowań, mają blisko 100% szans na rozwój nowotworu. U osób z dziedzicznie występującym nieprawidłowym mechanizmem naprawy DNA lub ze zwiększoną liczbą spontanicznych pęknięć chromosomów, choroba genetyczna ma charakterystyczne cechy fenotypowe, np. ataksja teleangientazja czy xeroderma pigmentosum. Mimo, że narażenie poszczególnych osób jest podobne, różnice genetyczne w metabolizmie mogą powodować wyraźne zróżnicowanie dawek docierających do miejsc docelowego działania oraz zróżnicowanie odpowiedzi biologicznej. Jest to np. związane z poliformizmem genowym, obejmującym różne enzymy zarówno I (cytochrom P-450) jak i II fazy biotransformacji ksenobiotyków (transferazy-s-glutationowe, acetylotransferazy). Liczne badania dowiodły, że poszczególne grupy etniczne różnią się częstością występowania genotypów polimorficznych. W populacji ludzkiej można wyróżnić osoby o wysokim, średnim i niskim stopniu zdolności indukcji enzymu CYP1A1, jednak ekspresja tego genu ulega znaczącemu nasileniu pod wpływem związków z grupy wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych 76
9 (WWA). Osoby posiadające w swoich komórkach białko receptorowe o wysokim powinowactwie do WWA (AHR-H) reagują zwiększoną syntezą enzymu CYP1A1 i metabolizują WWA z szybkością ponad 20 razy większą niż osobnicy mający białko AHR-L. Wykazano, że osobnicy rasy południowo-azjatyckiej o wysokiej indukowalności CYP1A1 stanowią 10% zdrowej populacji, ale już 30% - z rakiem płuc. Wyniki te nie zostały natomiast potwierdzone w populacji białej kaukaskiej oraz czarnej. W komórkach ludzkich wykazano występowanie licznych form transferazy S- glutationowej, których synteza jest kontrolowana przez cztery zespoły genów: GST A, GST M, GST P i GST T. Transferaza GST M1 katalizuje reakcję między epoksydowymi i diolepoksydowymi pochodnymi benzo(a)pirenu a glutationem. Około 50% populacji kaukaskiej wykazuje tzw. fenotyp zerowy, który charakteryzuje się bardzo niską aktywnością GST M1 i powoduje upośledzenie zdolności do dezaktywacji kancerogenów z grupy WWA. Wiąże się to ze zwiększonym ryzykiem zachorowania na raka płuc, żołądka czy jelita grubego. W polimorfizmie metabolicznym amin aromatycznych szczególną rolę odgrywa zróżnicowana aktywność komórkowej N-acetylotransferazy NAT2. Występowanie polimorfizmu w aktywności enzymu NAT2 jest przyczyną zróżnicowania populacji ludzkiej na tzw. wolnych i szybkich acetylatorów. Szybcy acetylatorzy mają przewagę O-acetylacji, która prowadzi do powstania mutagennego adduktu nad N-acetylacją, która zmniejsza potencjał rakotwórczy amin aromatycznych. W zwiększonym ryzyku zachorowania na nowotwór oprócz polimorfizmu genowego ma znaczenie rodzaj narażenia. W przypadku ekspozycji na heterocykliczne aminy aromatyczne, szybcy acetylatorzy zapadają na raka jelita grubego, natomiast przy ekspozycji na aminy homocykliczne, wolni acetylatorzy, zapadają na raka pęcherza moczowego ZASTOSOWANIE MONITORINGU BIOLOGICZNEGO Monitoring biologiczny ma obecnie głównie zastosowanie w ocenie narażenia na szkodliwe substancje na poziomie grupy. Mamy jednak nadzieję, że w przyszłości będzie on służył także do oceny narażenia na poziomie osobniczym. Jednak zasadniczym zadaniem monitoringu biologicznego, czyli badań z zastosowaniem biomarkerów, jest jednoznaczne powiązanie zależności ekspozycja dawka oraz dawka skutek zdrowotny. Określenie ilościowych zależności poszczególnych biomarkerów (ekspozycji, skutku czy wrażliwości) z konkretną jednostką chorobową pozwoli na realne szacowania ryzyka nowotworowego związanego z narażeniem na czynniki rakotwórcze. Badania biomonitoringowe będą miały wówczas charakter skriningu, czyli pozwolą na wykrycie zagrożenia rozwojem choroby na etapie umożliwiającym odpowiednie działania zapobiegawcze. PIŚMIENNICTWO 1. Ames B.N., Durston W.E., Yamasaki E., Lee F.D. 1973: Carcinogens are mutagens: a simple test system combining liver homogenate for activation and bacteria for detection Proc. Natl. Acad. Sci. 70, Ames B.N., McCann J., Yamasaki E.: Methods for detecting carcinogens and mutagens with the Salmonell /mammalian-microsome mutagenicity test. Mutation Res. 1975; 31, Biomarkery i ocena ryzyka. Pojęcia i zasady. Kryteria zdrowotne środowiska,1995: Wydawnictwo Naukowe Łódź. Tom Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. Załącznik do numeru 105, poz. 671 z dnia 10 września 1997 roku. Substancje chemiczne stwarzające zagrożenie dla zdrowia lub życia. 77
10 5. Motykiewicz G., Mańka G., Cimander B., Chorąży M. 1985: Mutagenic activity in air-borne particulate pollutants at industrial district of Silesia. Bulletin of the Polish Academy of Sciences, Biological Sciences, 1-6, Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia r. w sprawie dopuszczalnych wartości stężeń substancji zanieczyszczających w powietrzu [Dz. U. Nr 55, poz. 305] 7. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia r. w sprawie warunków jakim powinna odpowiadać woda do picia i na potrzeby gospodarcze [Dz. U. Nr 82, poz. 937] 78
CHOROBY NOWOTWOROWE. Twór składający się z patologicznych komórek
CHOROBY NOWOTWOROWE Twór składający się z patologicznych komórek Powstały w wyniku wielostopniowej przemiany zwanej onkogenezą lub karcinogenezą Morfologicznie ma strukturę zbliżoną do tkanki prawidłowej,
Bardziej szczegółowoSkładniki diety a stabilność struktury DNA
Składniki diety a stabilność struktury DNA 1 DNA jedyna makrocząsteczka, której synteza jest ściśle kontrolowana, a powstałe błędy są naprawiane DNA jedyna makrocząsteczka naprawiana in vivo Replikacja
Bardziej szczegółowoRozmnażanie i wzrost komórek sąściśle kontrolowane. Genetyczne podłoże nowotworzenia
Rozmnażanie i wzrost komórek sąściśle kontrolowane Genetyczne podłoże nowotworzenia Rozmnażanie i wzrost komórek sąściśle kontrolowane Rozmnażanie i wzrost komórek sąściśle kontrolowane Połączenia komórek
Bardziej szczegółowoWojewódzka Stacja Sanitarno Epidemiologiczna w Rzeszowie
Ciągłe monitorowanie czynników rakotwórczych i mutagennych występujących w środowisku pracy w ramach sprawowanego nadzoru Państwowej Inspekcji Sanitarnej nad warunkami pracy Agnieszka Rybka, starszy asystent
Bardziej szczegółowoWpływ zanieczyszczenia powietrza benzenem na występowanie niektórych nowotworów złośliwych w powiecie kędzierzyńsko-kozielskim
Wpływ zanieczyszczenia powietrza benzenem na występowanie niektórych nowotworów złośliwych w powiecie kędzierzyńsko-kozielskim Kędzierzyn-Koźle, 20 września 2012 Wojciech Redelbach C6H6 + KK = CA? Benzen
Bardziej szczegółowoWioletta Buczak-Zeuschner. Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Lublinie
Choroby zawodowe powstałe w następstwie działania czynników występujących w środowisku pracy uznanych za rakotwórcze u ludzi w aspekcie zmian wykazów substancji, mieszanin, czynników i procesów technologicznych
Bardziej szczegółowoWpływ alkoholu na ryzyko rozwoju nowotworów złośliwych
Wpływ alkoholu na ryzyko rozwoju nowotworów złośliwych Badania epidemiologiczne i eksperymentalne nie budzą wątpliwości spożywanie alkoholu zwiększa ryzyko rozwoju wielu nowotworów złośliwych, zwłaszcza
Bardziej szczegółowoEuropejski Tydzień Walki z Rakiem
1 Europejski Tydzień Walki z Rakiem 25-31 maj 2014 (http://www.kodekswalkizrakiem.pl/kodeks/) Od 25 do 31 maja obchodzimy Europejski Tydzień Walki z Rakiem. Jego celem jest edukacja społeczeństwa w zakresie
Bardziej szczegółowoMateriał i metody. Wyniki
Abstract in Polish Wprowadzenie Selen jest pierwiastkiem śladowym niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Selen jest wbudowywany do białek w postaci selenocysteiny tworząc selenobiałka (selenoproteiny).
Bardziej szczegółowoCzynniki chemiczne rakotwórcze
Czynniki chemiczne rakotwórcze Materiał szkoleniowo- dydaktyczny opracowała: Magdalena Kozik - starszy specjalista ds. BHP Czynniki chemiczne to pierwiastki chemiczne i ich związki w takim stanie, w jakim
Bardziej szczegółowoZWIĄZKI REHABILITACJI I PROFILAKTYKI CZY MOŻNA ZAPOBIEGAĆ RAKOWI CZYLI SŁÓW KILKA O PREWENCJI PIERWOTNEJ I WTÓRNEJ
ZWIĄZKI REHABILITACJI I PROFILAKTYKI CZY MOŻNA ZAPOBIEGAĆ RAKOWI CZYLI SŁÓW KILKA O PREWENCJI PIERWOTNEJ I WTÓRNEJ CELE ZADANIA REHABILITACJA PROFILAKTYKA METODY ŚRODKI WPŁYW RÓŻNYCH CZYNNIKÓW NA ZDROWIE
Bardziej szczegółowoRozwój metod dozymetrii biologicznej oraz biofizycznych markerów i indykatorów wpływu promieniowania na organizmy żywe
Rozwój metod dozymetrii biologicznej oraz biofizycznych markerów i indykatorów wpływu promieniowania na organizmy żywe Marcin Kruszewski Centrum Radiobiologii i Dozymetrii Biologicznej Instytut Chemii
Bardziej szczegółowoWYBRANE SKŁADNIKI POKARMOWE A GENY
WYBRANE SKŁADNIKI POKARMOWE A GENY d r i n ż. Magdalena Górnicka Zakład Oceny Żywienia Katedra Żywienia Człowieka WitaminyA, E i C oraz karotenoidy Selen Flawonoidy AKRYLOAMID Powstaje podczas przetwarzania
Bardziej szczegółowoZbiór założonych efekty kształcenia dla studiów podyplomowych: ŚRODOWISKOWE UWARUNKOWANIA ZDROWIA
Zbiór założonych efekty kształcenia dla studiów podyplomowych: ŚRODOWISKOWE UWARUNKOWANIA ZDROWIA Efekty kształcenia dla przedmiotu Słuchacz, który zaliczył przedmiot, ma wiedzę, umiejętności i kompetencje
Bardziej szczegółowostatystyka badania epidemiologiczne
statystyka badania epidemiologiczne Epidemiologia Epi = wśród Demos = lud Logos = nauka Epidemiologia to nauka zajmująca się badaniem rozprzestrzenienia i uwarunkowań chorób u ludzi, wykorzystująca tą
Bardziej szczegółowoZALECENIA DLA PRACODAWCÓW I SŁUŻB KONTROLNYCH
ZALECENIA DLA PRACODAWCÓW I SŁUŻB KONTROLNYCH Najczęściej zadawane pytania 1. Jak interpretować pojęcie KONTAKT NARAŻENIE? Instytut Medycyny Pracy w Łodzi stoi na stanowisku, że: Przez prace w kontakcie
Bardziej szczegółowoPakiet onkologiczny. w podstawowej opiece zdrowotnej
Pakiet onkologiczny w podstawowej opiece zdrowotnej Agnieszka Jankowska-Zduńczyk Specjalista medycyny rodzinnej Konsultant krajowy w dziedzinie medycyny rodzinnej Profilaktyka chorób nowotworowych Pakiet
Bardziej szczegółowoCzy żywność GMO jest bezpieczna?
Instytut Żywności i Żywienia dr n. med. Lucjan Szponar Czy żywność GMO jest bezpieczna? Warszawa, 21 marca 2005 r. Od ponad połowy ubiegłego wieku, jedną z rozpoznanych tajemnic życia biologicznego wszystkich
Bardziej szczegółowoOcena narażenia dzieci na zanieczyszczenia powietrza wewnętrznego -omówienie wyników projektu badawczego
Otwarte seminaria 2012 Ocena narażenia dzieci na zanieczyszczenia powietrza wewnętrznego -omówienie wyników projektu badawczego mgr Ewa Błaszczyk Zespół Mikrobiologii Środowiska Gdzie spędzamy większość
Bardziej szczegółowopaździernika 2013: Elementarz biologii molekularnej. Wykład nr 2 BIOINFORMATYKA rok II
10 października 2013: Elementarz biologii molekularnej www.bioalgorithms.info Wykład nr 2 BIOINFORMATYKA rok II Komórka: strukturalna i funkcjonalne jednostka organizmu żywego Jądro komórkowe: chroniona
Bardziej szczegółowoStrona 1 z 7 ZWIĄZKI REHABILITACJI I PROFILAKTYKI CZY MOŻNA ZAPOBIEGAĆ RAKOWI CZYLI SŁÓW KILKA O PREWENCJI PIERWOTNEJ I WTÓRNEJ
ZWIĄZKI REHABILITACJI I PROFILAKTYKI CZY MOŻNA ZAPOBIEGAĆ RAKOWI CZYLI SŁÓW KILKA O PREWENCJI PIERWOTNEJ I WTÓRNEJ CELE ZADANIA REHABILITACJA PROFILAKTYKA METODY ŚRODKI WPŁYW RÓŻNYCH CZYNNIKÓW NA ZDROWIE
Bardziej szczegółowoMAM HAKA NA CHŁONIAKA
MAM HAKA NA CHŁONIAKA CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA Chłoniaki są to choroby nowotworowe, w których następuje nieprawidłowy wzrost komórek układu limfatycznego (chłonnego). Podobnie jak inne nowotwory, chłoniaki
Bardziej szczegółowoSłużba Zdrowia nr 24-26 z 23 marca 2000. Znaczenie badań przesiewowych w zwalczaniu raka piersi. Zbigniew Wronkowski, Wiktor Chmielarczyk
Służba Zdrowia nr 24-26 z 23 marca 2000 Znaczenie badań przesiewowych w zwalczaniu raka piersi Zbigniew Wronkowski, Wiktor Chmielarczyk Korzystny wpływ skryningu na zmniejszenie umieralności z powodu raka
Bardziej szczegółowoDane mikromacierzowe. Mateusz Markowicz Marta Stańska
Dane mikromacierzowe Mateusz Markowicz Marta Stańska Mikromacierz Mikromacierz DNA (ang. DNA microarray) to szklana lub plastikowa płytka (o maksymalnych wymiarach 2,5 cm x 7,5 cm) z naniesionymi w regularnych
Bardziej szczegółowoInstrukcja do ćwiczeń laboratoryjnych
UNIWERSYTET GDAŃSKI WYDZIAŁ CHEMII Pracownia studencka Katedra Analizy Środowiska Instrukcja do ćwiczeń laboratoryjnych Ćwiczenie nr 4 i 5 OCENA EKOTOKSYCZNOŚCI TEORIA Chemia zanieczyszczeń środowiska
Bardziej szczegółowoGeny, a funkcjonowanie organizmu
Geny, a funkcjonowanie organizmu Wprowadzenie do genów letalnych Geny kodują Białka Kwasy rybonukleinowe 1 Geny Występują zwykle w 2 kopiach Kopia pochodząca od matki Kopia pochodząca od ojca Ekspresji
Bardziej szczegółowoGIMNAZJUM SPRAWDZIANY SUKCES W NAUCE
GIMNAZJUM SPRAWDZIANY BIOLOGIA klasa III SUKCES W NAUCE II GENETYKA CZŁOWIEKA Zadanie 1. Cechy organizmu są warunkowane przez allele dominujące i recesywne. Uzupełnij tabelę, wykorzystując poniższe określenia,
Bardziej szczegółowoMam Haka na Raka. Chłoniak
Mam Haka na Raka Chłoniak Nowotwór Pojęciem nowotwór określa się niekontrolowany rozrost nieprawidłowych komórek w organizmie człowieka. Nieprawidłowość komórek oznacza, że różnią się one od komórek otaczających
Bardziej szczegółowoCzy substancje zaburzające gospodarkę hormonalną stanowią szczególną grupę chemikaliów?
Czy substancje zaburzające gospodarkę hormonalną stanowią szczególną grupę chemikaliów? 4 KONGRES ŚWIATA PRZEMYSŁU KOSMETYCZNEGO Sopot, 2013 Dorota Wiaderna Biuro do spraw Substancji Chemicznych CO DETERMINUJE
Bardziej szczegółowoPROMOCJA ZDROWIA TO PROCES
STAROSTWO POWIATOWE W ŚWIDNICY WYDZIAŁ ZDROWIA 2007 r. Opracowała Barbara Świętek PROMOCJA ZDROWIA TO PROCES UMOŻLIWIAJĄCY JEDNOSTKOM, GRUPOM, SPOŁECZNOŚCIĄ ZWIĘKSZENIE KONTROLI NAD WŁASNYM ZROWIEM I JEGO
Bardziej szczegółowoBIOTECHNOLOGIA STUDIA I STOPNIA
BIOTECHNOLOGIA STUDIA I STOPNIA OPIS ZAKŁADANYCH EFEKTÓW KSZTAŁCENIA 1) Tabela odniesień kierunkowych efektów kształcenia (EKK) do obszarowych efektów kształcenia (EKO) SYMBOL EKK KIERUNKOWE EFEKTY KSZTAŁCENIA
Bardziej szczegółowoBiochemia zadymionych komórek
Biochemia zadymionych komórek Dariusz Latowski Uniwersytet Jagielloński Wydział Biochemii, Biofizyki i Biotechnologii Zakład Fizjologii i Biochemii Roślin Biochemia zadymionych komórek hemia życia zadymionych
Bardziej szczegółowoSpecjalność (studia II stopnia) Oczyszczanie i analiza produktów biotechnologicznych
Specjalność (studia II stopnia) Oczyszczanie i analiza produktów biotechnologicznych Studia magisterskie przedmioty specjalizacyjne Bioinformatyka w analizie genomu Diagnostyka molekularna Elementy biosyntezy
Bardziej szczegółowoKonspekt do zajęć z przedmiotu Genetyka dla kierunku Położnictwo dr Anna Skorczyk-Werner Katedra i Zakład Genetyki Medycznej
Seminarium 1 część 1 Konspekt do zajęć z przedmiotu Genetyka dla kierunku Położnictwo dr Anna Skorczyk-Werner Katedra i Zakład Genetyki Medycznej Genom człowieka Genomem nazywamy całkowitą ilość DNA jaka
Bardziej szczegółowoSTRESZCZENIE PRACY DOKTORSKIEJ
mgr Bartłomiej Rospond POSZUKIWANIE NEUROBIOLOGICZNEGO MECHANIZMU UZALEŻNIENIA OD POKARMU - WPŁYW CUKRÓW I TŁUSZCZÓW NA EKSPRESJĘ RECEPTORÓW DOPAMINOWYCH D 2 W GRZBIETOWYM PRĄŻKOWIU U SZCZURÓW STRESZCZENIE
Bardziej szczegółowoS YLABUS MODUŁU (PRZEDMIOTU) I nformacje ogólne. Nie dotyczy
S YLABUS MODUŁU (PRZEDMIOTU) I nformacje ogólne Nazwa modułu: Molekularne markery diagnostyczne w medycynie Rodzaj modułu/przedmiotu Wydział PUM Kierunek studiów Specjalność Poziom studiów Forma studiów
Bardziej szczegółowoKARTA KURSU TOKSYKOLOGIA KOMÓRKOWA. Kod Punktacja ECTS* 2. Poznanie sposobów oceny toksycznego działania czynników egzogennych na poziomie komórkowym.
Załącznik nr 4 do Zarządzenia Nr.. KARTA KURSU Nazwa Nazwa w j. ang. TOKSYKOLOGIA KOMÓRKOWA CELLULAR TOXICOLOGY Kod Punktacja ECTS* 2 Koordynator dr Anna Barbasz Zespół dydaktyczny dr Anna Barbasz dr Barbara
Bardziej szczegółowoMEDYCYNA ŚRODOWISKOWA
MEDYCYNA ŚRODOWISKOWA Lek. med. Maja Muszyńska Graca Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego, Sosnowiec Koncepcja medycyny środowiskowej jako nauki odnosi się do interdyscyplinarnych badań podstawowych
Bardziej szczegółowoWIEDZA. wskazuje lokalizacje przebiegu procesów komórkowych
Załącznik nr 7 do zarządzenia nr 12 Rektora UJ z 15 lutego 2012 r. Opis zakładanych efektów kształcenia na studiach podyplomowych Nazwa studiów: Medycyna Molekularna w Praktyce Klinicznej Typ studiów:
Bardziej szczegółowoPodział i oznakowanie substancji rakotwórczych i mutagennych zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1272/2008 (CLP)
Podział i oznakowanie substancji rakotwórczych i mutagennych zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1272/2008 (CLP) Materiał opracowany przez Oddział Higieny Pracy Działu Nadzoru Sanitarnego Wojewódzkiej Stacji
Bardziej szczegółowoŻywność ekologiczna najlepsza żywność funkcjonalna
Żywność ekologiczna najlepsza żywność funkcjonalna Prof. Dr hab. Ewa Solarska Pracownia Żywności Ekologicznej Wydział Nauk o Żywności i Biotechnologii Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Konferencja naukowa
Bardziej szczegółowoKarta modułu/przedmiotu
Karta modułu/przedmiotu Informacje ogólne o module/przedmiocie 2. Poziom : jednolite studia magisterskie 1. Kierunek studiów: Farmacja. Forma studiów: stacjonarne 4. Rok: V 5. Semestr: IX 6. Nazwa modułu/przedmiotu:
Bardziej szczegółowoKodeks Walki z Rakiem
Kodeks Walki z Rakiem 11 zasad Europejskiego Kodeksu Walki z Rakiem 1. Nie pal; jeśli już palisz, przestań. W krajach rozwiniętych 25-30% wszystkich zgonów z powodu nowotworów ma związek z paleniem tytoniu.
Bardziej szczegółowoEuropejski kodeks walki z rakiem
Europejski kodeks walki z rakiem Dlaczego walczymy z rakiem? Nowotwory są drugą przyczyną zgonów w Polsce zaraz po zawałach i wylewach. Liczba zachorowao na nowotwory złośliwe w Polsce to ponad 140,5 tys.
Bardziej szczegółowoStyl życia a nowotwory złośliwe w świetle Europejskiego Kodeksu Walki z Rakiem. Jadwiga Zapała
Styl życia a nowotwory złośliwe w świetle Europejskiego Kodeksu Walki z Rakiem Jadwiga Zapała CHOROBY CYWILIZACYJNE Nowotwory Choroby układu krążenia Choroby metaboliczne Schorzenia układu nerwowego EUROPEJSKI
Bardziej szczegółowoEuropejski Kodeks Walki z Rakiem
Europejski Kodeks Walki z Rakiem Europejski kodeks walki z rakiem powstał z inicjatywy Unii Europejskiej, która już w latach 80 uznała zmagania z rakiem w społeczeństwie Europejczyków za jeden z najważniejszych
Bardziej szczegółowoBank pytań na egzamin magisterski 2013/2014- kierunek Zdrowie Publiczne. Zdrowie środowiskowe
Bank pytań na egzamin magisterski 2013/2014- kierunek Zdrowie Publiczne Zdrowie środowiskowe 1. Podaj definicję ekologiczną zdrowia i definicję zdrowia środowiskowego. 2. Wymień znane Ci czynniki fizyczne
Bardziej szczegółowoFITOREMEDIACJA. Jest to proces polegający na wprowadzeniu roślin do określonego ekosystemu w celu asymilacji zanieczyszczeń poprzez korzenie i liście.
FITOREMEDIACJA Jest to proces polegający na wprowadzeniu roślin do określonego ekosystemu w celu asymilacji zanieczyszczeń poprzez korzenie i liście. Proces ten jest wykorzystywany do usuwania takich ksenobiotyków
Bardziej szczegółowoDziałania Państwowej Inspekcji Sanitarnej w zakresie oceny zagrożenia i ryzyka zawodowego pracowników narażonych na benzen.
Działania Państwowej Inspekcji Sanitarnej w zakresie oceny zagrożenia i ryzyka zawodowego pracowników narażonych na benzen. Monika Bobkiewicz Wojewódzka Stacja Sanitarno Epidemiologiczna w Opolu Podstawa
Bardziej szczegółowoKarta modułu/przedmiotu
Karta modułu/przedmiotu Informacje ogólne o module/przedmiocie. Poziom : jednolite studia magisterskie. Kierunek studiów: Analityka medyczna. Forma studiów: stacjonarne 4. Rok: IV 5. Semestr: VIII 6. Nazwa
Bardziej szczegółowomikrosatelitarne, minisatelitarne i polimorfizm liczby kopii
Zawartość 139371 1. Wstęp zarys historii genetyki, czyli od genetyki klasycznej do genomiki 2. Chromosomy i podziały jądra komórkowego 2.1. Budowa chromosomu 2.2. Barwienie prążkowe chromosomów 2.3. Mitoza
Bardziej szczegółowoMUTACJE GENETYCZNE. Wykonane przez Malwinę Krasnodębską kl III A
MUTACJE GENETYCZNE Wykonane przez Malwinę Krasnodębską kl III A Mutacje - rodzaje - opis Mutacje genowe powstają na skutek wymiany wypadnięcia lub dodatnia jednego albo kilku nukleotydów. Zmiany w liczbie
Bardziej szczegółowoPakiet konsultacji genetycznych zawierający spersonalizowane zalecenia żywieniowe dla pacjenta
Pakiet konsultacji genetycznych zawierający spersonalizowane zalecenia żywieniowe dla pacjenta CHOROBY DIETOZALEŻNE W POLSCE 2,150,000 osób w Polsce cierpi na cukrzycę typu II 7,500,000 osób w Polsce cierpi
Bardziej szczegółowoDr. habil. Anna Salek International Bio-Consulting 1 Germany
1 2 3 Drożdże są najprostszymi Eukariontami 4 Eucaryota Procaryota 5 6 Informacja genetyczna dla każdej komórki drożdży jest identyczna A zatem każda komórka koduje w DNA wszystkie swoje substancje 7 Przy
Bardziej szczegółowoKlub Honorowych Dawców Krwi PCK
O krwi Czym jest krew? Krew to płynna tkanka w skład której wchodzą: - Krwinki czerwone(erytrocyty) są to komórkowe składniki krwi nie zawierające jądra, zawierające barwnik krwi hemoglobinę, odpowiedzialne
Bardziej szczegółowoPamiętając o komplementarności zasad azotowych, dopisz sekwencję nukleotydów brakującej nici DNA. A C C G T G C C A A T C G A...
1. Zadanie (0 2 p. ) Porównaj mitozę i mejozę, wpisując do tabeli podane określenia oraz cyfry. ta sama co w komórce macierzystej, o połowę mniejsza niż w komórce macierzystej, gamety, komórki budujące
Bardziej szczegółowoWarszawa, dnia 3 sierpnia 2016 r. Poz. 1173
Warszawa, dnia 3 sierpnia 2016 r. Poz. 1173 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA 1) z dnia 18 lipca 2016 r. w sprawie określenia wzorów wniosków oraz zgłoszeń związanych z zamkniętym użyciem mikroorganizmów
Bardziej szczegółowomgr inż. Katarzyna Konieczko Zakład Bezpieczeństwa Chemicznego IMP Łódź
mgr inż. Katarzyna Konieczko Zakład Bezpieczeństwa Chemicznego IMP Łódź Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych
Bardziej szczegółowoPracownicy samodzielni: dr hab. Piotr Bębas Kierownik Zakładu prof. dr hab. Krystyna Skwarło-Sońta pracownik emerytowany
Pracownicy samodzielni: dr hab. Piotr Bębas Kierownik Zakładu prof. dr hab. Krystyna Skwarło-Sońta pracownik emerytowany Adiunkci: dr Jan Jabłonka dr Joanna Kotwica - Rolińska dr Paweł Majewski dr Magdalena
Bardziej szczegółowoSEMINARIUM 8:
SEMINARIUM 8: 24.11. 2016 Mikroelementy i pierwiastki śladowe, definicje, udział w metabolizmie ustroju reakcje biochemiczne zależne od aktywacji/inhibicji przy udziale mikroelementów i pierwiastków śladowych,
Bardziej szczegółowoZdrowo żyjesz - wygrywasz SZKOŁA PROMUJĄCA ZALECENIA EUROPEJSKIEGO KODEKSU WALKI Z RAKIEM
Zdrowo żyjesz - wygrywasz SZKOŁA PROMUJĄCA ZALECENIA EUROPEJSKIEGO KODEKSU WALKI Z RAKIEM Co wpływa na nasze zdrowie? OPIEKA ZDROWOTNA NASZE GENY STYL ŻYCIA 50% Jakie mogą być efekty naszego stylu życia?
Bardziej szczegółowoLek od pomysłu do wdrożenia
Lek od pomysłu do wdrożenia Lek od pomysłu do wdrożenia KRÓTKA HISTORIA LEKU KRÓTKA HISTORIA LEKU KRÓTKA HISTORIA LEKU KRÓTKA HISTORIA LEKU KRÓTKA HISTORIA LEKU KRÓTKA HISTORIA LEKU KRÓTKA HISTORIA LEKU
Bardziej szczegółowoMechanizmy chorób dziedzicznych
Mechanizmy chorób dziedzicznych Podział chorób dziedzicznych Choroby jednogenowe Autosomalne Dominujące achondroplazja, neurofibromatoza Recesywne fenyloketonuria, mukowiscydioza Sprzężone z płcią Dominujące
Bardziej szczegółowoDiagnostyka i leczenie nowotworów nerki, pęcherza moczowego i gruczołu krokowego. Zarys Projektu
Diagnostyka i leczenie nowotworów nerki, pęcherza moczowego i gruczołu krokowego Zarys Projektu Dr n. med. Roman Sosnowski Klinika Nowotworów Układu Moczowego, Centrum Onkologii Projekt współfinansowany
Bardziej szczegółowoFOCUS Plus - Silniejsza ryba radzi sobie lepiej w trudnych warunkach
FOCUS Plus - Silniejsza ryba radzi sobie lepiej w trudnych warunkach FOCUS Plus to dodatek dostępny dla standardowych pasz tuczowych BioMaru, dostosowany specjalnie do potrzeb ryb narażonych na trudne
Bardziej szczegółowoLEKI CHEMICZNE A LEKI BIOLOGICZNE
LEKI CHEMICZNE A LEKI BIOLOGICZNE PRODUKT LECZNICZY - DEFINICJA Art. 2 pkt.32 Ustawy - Prawo farmaceutyczne Substancja lub mieszanina substancji, przedstawiana jako posiadająca właściwości: zapobiegania
Bardziej szczegółowoBloki licencjackie i studia magisterskie na Kierunkach: Biotechnologia, specjalność Biotechnologia roślinna oraz Genetyka
Bloki licencjackie i studia magisterskie na Kierunkach: Biotechnologia, specjalność Biotechnologia roślinna oraz Genetyka INSTYTUT BIOLOGII EKSPERYMENTALNEJ W Katedrze Genetyki Ogólnej, Biologii Molekularnej
Bardziej szczegółowoProgram ćwiczeń z przedmiotu BIOLOGIA MOLEKULARNA I GENETYKA, część I dla kierunku Lekarskiego, rok I 2015/2016. Ćwiczenie nr 1 (06-07.10.
Program ćwiczeń z przedmiotu BIOLOGIA MOLEKULARNA I GENETYKA, część I dla kierunku Lekarskiego, rok I 2015/2016 Ćwiczenie nr 1 (06-07.10.2015) Temat: Wprowadzenie 1. Omówienie regulaminu zajęć Temat: Wprowadzenie
Bardziej szczegółowoPrzemiana materii i energii - Biologia.net.pl
Ogół przemian biochemicznych, które zachodzą w komórce składają się na jej metabolizm. Wyróżnia się dwa antagonistyczne procesy metabolizmu: anabolizm i katabolizm. Szlak metaboliczny w komórce, to szereg
Bardziej szczegółowoUniwersytet Łódzki, Instytut Biochemii
Życie jest procesem chemicznym. Jego podstawą są dwa rodzaje cząsteczek kwasy nukleinowe, jako nośniki informacji oraz białka, które tę informację wyrażają w postaci struktury i funkcji komórek. http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1959/press.html?print=1
Bardziej szczegółowoSkutki zdrowotne pożarów pod ziemią
Skutki zdrowotne pożarów pod ziemią Pożary w podziemnych zakładach górniczych wywołują szereg skutków, spośród których najistotniejsze to skutki zdrowotne. W tym zakresie najczęściej mowa jest o oparzeniach,
Bardziej szczegółowoJakie są dotychczasowe efekty prac Komisji Kodeksu Żywnościowego FAO/WHO w zakresie Genetycznie Modyfikowanych Organizmów (GMO)?
Jakie są dotychczasowe efekty prac Komisji Kodeksu Żywnościowego FAO/WHO w zakresie Genetycznie Modyfikowanych Organizmów (GMO)? W latach 2000-2007 kwestie związane z GMO omawiane były na forum, powołanej
Bardziej szczegółowoFARMAKOKINETYKA KLINICZNA
FARMAKOKINETYKA KLINICZNA FARMAKOKINETYKA wpływ organizmu na lek nauka o szybkości procesów wchłaniania, dystrybucji, metabolizmu i wydalania leków z organizmu Procesy farmakokinetyczne LADME UWALNIANIE
Bardziej szczegółowoDiagnostyka zakażeń EBV
Diagnostyka zakażeń EBV Jakie wyróżniamy główne konsekwencje kliniczne zakażenia EBV: 1) Mononukleoza zakaźna 2) Chłoniak Burkitta 3) Potransplantacyjny zespół limfoproliferacyjny Jakie są charakterystyczne
Bardziej szczegółowoWybrane techniki badania białek -proteomika funkcjonalna
Wybrane techniki badania białek -proteomika funkcjonalna Proteomika: umożliwia badanie zestawu wszystkich (lub prawie wszystkich) białek komórkowych Zalety analizy proteomu np. w porównaniu z analizą trankryptomu:
Bardziej szczegółowoMożliwości współczesnej inżynierii genetycznej w obszarze biotechnologii
Możliwości współczesnej inżynierii genetycznej w obszarze biotechnologii 1. Technologia rekombinowanego DNA jest podstawą uzyskiwania genetycznie zmodyfikowanych organizmów 2. Medycyna i ochrona zdrowia
Bardziej szczegółowoWitaminy rozpuszczalne w tłuszczach
Jaką rolę pełnią witaminy w organizmie? I dlaczego są niezbędnymi składnikami w żywieniu świń? Dowiedz się o roli poszczególnych witamin w żywieniu trzody chlewnej. Witaminy są niezbędne do prawidłowego
Bardziej szczegółowo2. Rozdział materiału genetycznego w czasie podziałów komórkowych - mitozy i mejozy
Program ćwiczeń z przedmiotu BIOLOGIA MOLEKULARNA I GENETYKA, część I (GENETYKA) dla kierunku Lekarskiego, rok I 2017/2018 Ćwiczenie nr 1 (09-10.10.2017) Temat: Wprowadzenie 1. Omówienie regulaminu zajęć
Bardziej szczegółowoA N E K S Nr 44 z dnia 28 grudnia 2015 roku
A N E K S Nr 44 z dnia 28 grudnia 2015 roku do ZARZĄDZENIA WEWNĘTRZNEGO Nr 10/98 Dyrektora Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi imienia prof. dra med. Jerzego Nofera z dnia 25 czerwca 1998 roku (tekst jednolity:
Bardziej szczegółowoJAK DZIAŁA WĄTROBA? Wątroba spełnia cztery funkcje. Najczęstsze przyczyny chorób wątroby. Objawy towarzyszące chorobom wątroby
SPIS TREŚCI JAK DZIAŁA WĄTROBA? Wątroba spełnia cztery funkcje Wątroba jest największym narządem wewnętrznym naszego organizmu. Wątroba jest kluczowym organem regulującym nasz metabolizm (każda substancja
Bardziej szczegółowoSEMINARIUM 2 15. 10. 2015
SEMINARIUM 2 15. 10. 2015 Od tłuszczu pokarmowego do lipoprotein osocza, metabolizm, budowa cząsteczek lipoprotein, apolipoproteiny, znaczenie biologiczne, enzymy biorące udział w metabolizmie lipoprotein,
Bardziej szczegółowoStudium podyplomowe ZARZĄDZANIE ZDROWIEM I BEZPIECZEŃSTWEM W MIEJSCU PRACY
Szkoła Zdrowia Publicznego Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera 90-950 Łódź, ul. Św. Teresy od Dzieciątka Jezus 8 Studium podyplomowe ZARZĄDZANIE ZDROWIEM I BEZPIECZEŃSTWEM W MIEJSCU PRACY Program
Bardziej szczegółowoBADANIA KONTROLNE CHORYCH NA NOWOTWORY ZŁOŚLIWE
BADANIA KONTROLNE CHORYCH NA NOWOTWORY ZŁOŚLIWE Marian Reinfuss CENTRUM ONKOLOGII ODDZIAŁ W KRAKOWIE OCENA WARTOŚCI CENTRUM ONKOLOGII ODDZIAŁ W KRAKOWIE PROWADZENIA BADAŃ KONTROLNYCH 1. długość przeŝycia
Bardziej szczegółowoNowotwory złośliwe w województwie pomorskim,
Nowotwory złośliwe w województwie pomorskim, ze szczególnym uwzględnieniem raka płuca Prof. Jan Skokowski - prezes Stowarzyszenia Walki z Rakiem Płuca Źródło: Pomorski Rejestr Nowotworów, Gdańsk 2014 Lista
Bardziej szczegółowoA N E K S Nr 48 z dnia 14 czerwca 2017 roku
A N E K S Nr 48 z dnia 14 czerwca 2017 roku do ZARZĄDZENIA WEWNĘTRZNEGO Nr 10/98 Dyrektora Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi imienia prof. dra med. Jerzego Nofera z dnia 25 czerwca 1998 roku (tekst jednolity:
Bardziej szczegółowoA. Ogólny opis przedmiotu
Załącznik do zarządzenia nr 166 Rektora UMK z dnia 21 grudnia 2015 r. Formularz opisu przedmiotu (formularz sylabusa) na studiach wyższych, doktoranckich, podyplomowych i kursach dokształcających A. Ogólny
Bardziej szczegółowoROZPORZĄDZENIE KOMISJI (UE) NR
16.3.2011 Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 69/7 ROZPORZĄDZENIE KOMISJI (UE) NR 253/2011 z dnia 15 marca 2011 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie
Bardziej szczegółowoLaboratorium 7. Testy na genotoksyczność
Test rewersji mutacji test Amesa Laboratorium 7 Testy na genotoksyczność Test Amesa jest testem bakteryjno-ssaczym. Organizmami testowymi są tutaj bakterie Salmonella typhimurium. W wyniku mutacji, celowo
Bardziej szczegółowoWymagania z biologii dla klasy VII. Kryteria sukcesu w języku uczniów (na podstawie szczegółowych treści nauczania z podstawy programowej):
Wymagania z biologii dla klasy VII Kryteria sukcesu w języku uczniów (na podstawie szczegółowych treści nauczania z podstawy programowej): Podstawowe (na ocenę dopuszczającą i dostateczną): I. Biologia
Bardziej szczegółowoA N E K S Nr 47 z dnia 15 grudnia 2016 roku
A N E K S Nr 47 z dnia 15 grudnia 2016 roku do ZARZĄDZENIA WEWNĘTRZNEGO Nr 10/98 Dyrektora Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi imienia prof. dra med. Jerzego Nofera z dnia 25 czerwca 1998 roku (tekst jednolity:
Bardziej szczegółowoVI.2 Podsumowanie planu zarządzania ryzykiem dla produktu Zanacodar Combi przeznaczone do publicznej wiadomości
VI.2 Podsumowanie planu zarządzania ryzykiem dla produktu Zanacodar Combi przeznaczone do publicznej wiadomości VI.2.1 Omówienie rozpowszechnienia choroby Szacuje się, że wysokie ciśnienie krwi jest przyczyną
Bardziej szczegółowoCENNIK DIAGNOSTYKA NIEPŁODNOŚCI MĘSKIEJ
CENNIK DIAGNOSTYKA NIEPŁODNOŚCI MĘSKIEJ AZOOSPERMIA badanie wykrywa delecje w regionie długiego ramienia chromosomu Y w fragmencie zwanym AZF, będące często przyczyną azoospermii lub oligospermii o podłożu
Bardziej szczegółowoWpływ zaprzestania palenia papierosów na zahamowanie agregacji płytek u chorych leczonych klopidogrelem
Wpływ zaprzestania palenia papierosów na zahamowanie agregacji płytek u chorych leczonych klopidogrelem Lek. med. Bogumił Ramotowski Klinika Kardiologii CMKP, Szpital Grochowski Promotor pracy Prof. dr
Bardziej szczegółowoI. Genetyka. Dział programu Lp. Temat konieczny podstawowy rozszerzający
I. Genetyka 1. Czym jest genetyka? wymienia cechy gatunkowe i indywidualne podanych organizmów wyjaśnia, że jego podobieństwo do rodziców jest wynikiem dziedziczenia cech definiuje pojęcia genetyka oraz
Bardziej szczegółowoDo moich badań wybrałam przede wszystkim linię kostniakomięsaka 143B ze względu na jej wysoki potencjał przerzutowania. Do wykonania pracy
Streszczenie Choroby nowotworowe stanowią bardzo ważny problem zdrowotny na świecie. Dlatego, medycyna dąży do znalezienia nowych skutecznych leków, ale również rozwiązań do walki z nowotworami. Głównym
Bardziej szczegółowoZmienność. środa, 23 listopada 11
Zmienność http://ggoralski.com Zmienność Zmienność - rodzaje Zmienność obserwuje się zarówno między poszczególnymi osobnikami jak i między populacjami. Różnice te mogą mieć jednak różne podłoże. Mogą one
Bardziej szczegółowoSzczegółowy harmonogram ćwiczeń Biologia medyczna w Zakładzie Biologii w roku akademickim 2017/2018 Analityka Medyczna I rok
Szczegółowy harmonogram ćwiczeń Biologia medyczna w Zakładzie Biologii w roku akademickim 2017/2018 Analityka Medyczna I rok Przedmiot Wykłady Ćwiczenia Poniedziałek 8.00 10.15 grupa V Wtorek 11.00 13.15
Bardziej szczegółowooporność odporność oporność odporność odporność oporność
oporność odporność odporność nieswoista bierna - niskie ph na powierzchni skóry (mydła!) - enzymy - lizozym, pepsyna, kwas solny żołądka, peptydy o działaniu antybakteryjnym - laktoferyna- przeciwciała
Bardziej szczegółowoPaństwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Sączu. Karta przedmiotu. obowiązuje w roku akademickim 2012/2013
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Sączu Instytut Zdrowia Karta przedmiotu obowiązuje w roku akademickim 2012/201 Kierunek studiów: Pielęgniarstwo Profil: Praktyczny Forma studiów: Stacjonarne Kod
Bardziej szczegółowoTemat 6: Genetyczne uwarunkowania płci. Cechy sprzężone z płcią.
Temat 6: Genetyczne uwarunkowania płci. Cechy sprzężone z płcią. 1. Kariotyp człowieka. 2. Determinacja płci u człowieka. 3. Warunkowanie płci u innych organizmów. 4. Cechy związane z płcią. 5. Cechy sprzężone
Bardziej szczegółowo