Zatrzymanie penitencjarne

Transkrypt

1 Szkoła Policji w Katowicach Nauki Prawne i Taktyka Kryminalna Zatrzymanie penitencjarne Opracowanie: nadkom. Krzysztof Majeran Zakład Prawa i Taktyki Kryminalistycznej SZKOŁA POLICJI Wydawnictwo Szkoły Policji w Katowicach 2006

2 2 Wszelkie prawa zastrzeżone Szkoła Policji w Katowicach 2006 Książki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezależnie od zastosowanej techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez pisemnej zgody Wydawcy. Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach

3 3 SPIS TREŚCI Wstęp 5 1. Zatrzymanie 7 2. Rodzaje zatrzymań 8 3. Zatrzymanie penitencjarne Podstawy zatrzymania penitencjarnego Zezwolenie na opuszczenie zakładu karnego (aresztu śledczego) Zażalenie na zatrzymanie penitencjarne Odszkodowanie 19 Literatura 21

4 4

5 5 WSTĘP Publikacja dotycząca zatrzymania penitencjarnego rozpoczyna cyklu skryptów, dotyczących instytucji zatrzymania. Zaletą niniejszej publikacji jest fakt, że w jej treści nie ograniczono się tylko do suchej interpretacji podniesionego zagadnienia, lecz uwzględniono także orzecznictwo sądowe. W świetle problemów związanych z interpretacją przepisów prawa, które w tym względzie nie są jednoznaczne, publikacja ta jest istotnym czynnikiem wspomagającym realizację procesu dydaktycznego, zwłaszcza w odniesieniu do słuchaczy kursu podstawowego. Funkcjonariusz policji w trakcie wykonywania obowiązków służbowych wielokrotnie będzie zmuszony do ograniczenia wolności człowieka, stosując instytucję zatrzymania. Jednym z jego rodzajów jest zatrzymanie penitencjarne, dotyczące osób umieszczonych w zakładach karnych lub aresztach śledczych, które to we wskazanym terminie nie powróciły do wymienionych placówek lub samowolnie się z nich oddaliły. Osoba stosująca instytucję zatrzymania penitencjarnego, powinna być zorientowana co do jego istoty, gdyż takie wymogi stawia policjantowi codzienna praktyka. Wychodząc naprzeciw potrzebom płynącym z treści programowych szkolenia policyjnego, publikacja ta umożliwia czytelnikowi zdobycie i utrwalenie podstawowej wiedzy w zakresie prawa policyjnego.

6 6

7 7 1. ZATRZYMANIE Rozpoczynając zagadnienie dotyczące zatrzymania penitencjarnego, należy bezwzględnie w pierwszej kolejności odnieść się do zwrotu zatrzymanie. W literaturze powszechnie uznaje się, że zatrzymanie jest formą przymusu polegającą na krótkotrwałym pozbawieniu wolności. Stanowi ono niewątpliwie bardzo drastyczną ingerencję w wolność osobistą człowieka, dlatego też stosuje się w tej kwestii gwarancje unormowane w konstytucji (art. 41) oraz w umowach międzynarodowych odnoszących się do ochrony praw człowieka, przede wszystkim w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (art. 5) i Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych. Wymienione akty ustanawiają szereg standardów, do których przestrzegania zobowiązane są władze publiczne. Należy tu wymienić kontrolę sądową zatrzymania oraz prawo do odszkodowania w razie niesłusznego zatrzymania. Konstytucja stanowi, iż każdy pozbawiony wolności nie na podstawie wyroku sądowego ma prawo odwołania się do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności tego pozbawienia (at. 41 ust. 2), a każdy bezprawnie pozbawiony wolności ma prawo do odszkodowania (art. 41 ust. 5). W kontekście konstytucji czy wspomnianych umów międzynarodowych słowo zatrzymanie rozumiane jest szeroko. Ustalając konstytucyjną definicję tego pojęcia, w literaturze 1 odwołano się do odpowiednich przepisów ustawy z dnia 9 maja 1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora (Dz. U. Nr 73, poz. 350 z późn. zm.). Należy przyjąć, że ma ono charakter autonomiczny, niezależny od znaczenia nadawanego mu przez przepisy ustawowe. Odnotujmy jedynie, że może się zdarzyć, iż jakiś środek przymusu, choć przez ustawę nie nazywany zatrzymaniem, ze względu na swój charakter polegający na krótkotrwałym pozbawieniu wolności, będzie zatrzymaniem w rozumieniu konstytucji, oczywiście z gwarancyjnymi konsekwencjami, jak np. sądowa kontrola, które z tego wynikają 2. Instytucja zatrzymania z natury rzeczy należy przede wszystkim do domeny działalności policji. Zaznaczyć trzeba, że ustawa dnia 6 kwietnia 1990 r. o policji 1 Dudek D., Konstytucyjna wolność człowieka a tymczasowe aresztowanie, Lubelskie Wydawnictwa Prawnicze, Lublin Hołda Z., Zatrzymanie penitencjarne (wybrane zagadnienia) Wydawnictwo Instytutu Ekspertyz Sadowych - Kraków 2001, s. 213.

8 8 (Dz.U. Nr 30, poz. 179, z późn. zm.), dalej Ustawa o policji, uwzględnia problematykę ochrony praw człowieka. T. Hanausek pisze: Bardzo silnie podkreślano w ustawie ciążący na policjantach w toku wykonywania czynności służbowych obowiązek respektowania godności obywateli oraz przestrzegania i ochrony praw człowieka. Prócz deklaracji w tym względzie, wymienionej w art. 14 ust.3 ustawa w dalszych przepisach (art. 15 ust. 2, 3, 5, 6, 7) precyzuje prawa osób zatrzymanych przez policję. 3. Także ustawa z dnia 26 kwietnia 1996 r. o służbie więziennej (Dz. U. Nr 61, poz. 283, z późn. zm.), dalej Ustawa o służbie więziennej, stanowi, że do podstawowych zadań służby więziennej należy między innymi zapewnienie osobom skazanym na kary pozbawienia wolności lub tymczasowo aresztowanym przestrzegania ich praw, a zwłaszcza humanitarnych warunków, poszanowania godności (art. 1 ust. 3 pkt 4). Dodajmy, iż k.p.k. prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia odnosi nie tylko do niesłusznego skazania tymczasowego aresztowania, lecz również do niesłusznego zatrzymania (552 i n.). Tak więc przepisy konstytucji, k.p.k. i Ustawy o policji regulują instytucję zatrzymania w sposób odpowiedni. Regulacje te są zgodne ze standardami wynikającymi z umów międzynarodowych. Problemem jest fakt, iż przepisy znają różne rodzaje zatrzymania i do stosowania tejże instytucji uprawniają szereg rozmaitych organów. Instytucja ta określona jest nie tylko w Ustawie o policji i k.p.k., ale także w wielu innych ustawach. O ile regulacje zawarte w k.p.k. są w zasadzie pełne i właściwe, to regulacje zawarte w innych ustawach są fragmentaryczne i ułomne. Tak też wygląda unormowanie tzw. zatrzymania penitencjarnego, zawartego w Ustawie o policji i w Ustawie o służbie więziennej. 2. RODZAJE ZATRZYMAŃ Ze względu na cel, jaki ma spełniać, w literaturze wyróżnia się następujące rodzaje zatrzymania: procesowe, porządkowe (prewencyjne), penitencjarne oraz 3 Hanausek T., Wybrane zagadnienia prawa policyjnego, [w:] Prawo policyjne. Komentarz, t. I, Hanausek T., Abramski A., Leśniewski Z., [i in., red.], Biuro Wydawnictw Prawniczych Polbud, Katowice 1992.

9 9 administracyjne 4. Zatrzymanie procesowe dotyczy osoby podejrzanego oraz oskarżonego i ma zapewnić prawidłowy tok postępowania karnego (art. 243, 244 1, art k.p.k.). Zatrzymanie tego rodzaju znane jest również przepisom postępowania w sprawach o wykroczenia (art. 72, art. 141 k.p.w.), czy postępowania w sprawach nieletnich (art. 40 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich). Zatrzymanie porządkowe (prewencyjne) dotyczy osób stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także dla mienia, i ma na celu ochronę porządku i bezpieczeństwa publicznego (art. 15 ust. 1 pkt 3 Ustawy o policji ). Zatrzymanie penitencjarne ma na celu doprowadzenie do zakładu karnego lub aresztu śledczego osób, które na podstawie zezwolenia opuściły taki zakład czy areszt i w wyznaczonym terminie nie powróciły (art. 15 ust. 1 pkt 2 a Ustawy o policji, art. 18 ust. 1 pkt 5 ustawy o służbie więziennej ) lub też dokonały ucieczki z takiej jednostki (art. 18 ust. 1 pkt 5 ustawy o służbie więziennej ). Zatrzymanie administracyjne ma na celu umieszczenie osoby w izbie wytrzeźwień (art. 40 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, Dz. U. Nr 35, poz. 230, z późn. zm.) czy w szpitalu psychiatrycznym (art. 32 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, Dz. U. Nr 111, poz. 535). Unormowane w k.p.k. zatrzymanie procesowe występuje w trzech postaciach, czyli w postaci tzw. ujęcia obywatelskiego (art. 243), zatrzymania sensu stricto (art. 244) i zatrzymania na zarządzenie sądu lub prokuratora (art. 247). Należy pamiętać, że o zatrzymaniu (czy ujęciu) traktuje wiele innych ustaw, przy czym czasami sformułowania są dalekie od precyzji 5. Dla przykładu art. 18 ust. 1 pkt 3 ustawy o służbie więziennej stanowi, że funkcjonariusze służby więziennej mają m.in. prawo zatrzymania na terenie jednostki organizacyjnej, celem niezwłocznego przekazania policji, osób, co do których istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary. Wydaje się, że chodzi tu w istocie nie o zatrzymanie sensu stricto, lecz o ujęcie. 4 Gostyński Z. [red.], Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1998, s Bulenda T., Hołda Z., Rzepliński A., Prawa człowieka a zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie w polskim prawie i praktyce jego zastosowania, Archiwum kryminologii 1992, t. XVIII, s. 109 i n.

10 10 Niezależnie od odmiennych celów, wszystkie rodzaje zatrzymania mają jednakową naturę, polegają bowiem na krótkotrwałym pozbawieniu wolności. Konstytucyjny okres to najwyżej 48 godzin oraz w razie zatrzymania procesowego 24 godziny od chwili przekazania zatrzymanego do dyspozycji sądu (art. 41 ust. 3 konstytucji, art i 2 k.p.k.). R. A. Stefański wspomina, iż w piśmiennictwie podaje się różne definicje zatrzymania, a następnie stwierdza: Ogólnie określa się je jako formę przymusu polegającą na krótkotrwałym pozbawieniu wolności określonej osoby. Wskazuje się przy tym, że chodzi tu o odebranie jej prawa swobodnego poruszania się, porozumiewania się z innymi oraz o zakaz przyjmowania i przekazywania bez zezwolenia organu jakichkolwiek przedmiotów oraz podporządkowania jego poleceniom, a także umieszczenie jej z reguły w miejscu odosobnienia. Osoba zatrzymana nie może swobodnie dysponować swoją osobą, jak też podejmować działań zgodnie ze swoją wolą 6. Zatrzymanie (każdego rodzaju) jest w istocie tzw. czynnością realną (przepis art. 18 ust. 4 ustawy o służbie więziennej wprost nazywa zatrzymanie czynnością ). Dla swojego bytu nie musi być oparte na wydanej w tej sprawie decyzji. Gdy zaś na takiej decyzji się opiera (np. zatrzymanie na zarządzenie sądu lub prokuratora art. 247 k.p.k.), decyzja owa nie stanowi elementu zatrzymania 7. W literaturze spotykamy się z poglądem, że nie jest zatrzymaniem krótkotrwałe pozbawienie swobody osoby nie łączące się z rzeczywistym pozbawieniem wolności, polegające nawet na doprowadzeniu osoby do jednostki policji w celu dokonania czynności wyjaśniającej, np. ustalenie tożsamości albo określonej czynności dowodowej, np. pobrania próbki krwi. Taki sam pogląd wypowiedział Sąd Najwyższy (uchwała SN z dnia 21 czerwca 1995 r., OSNKM 1995, 9-10, poz. 50). Nie są także uznawane za zatrzymanie takie formy czasowego ograniczenia swobody oskarżonego (podejrzanego) i innych uczestników postępowania, jak: przymusowe sprowadzenie podejrzanego czy oskarżonego (art k.p.k.), 6 Stefański R. A., Zatrzymanie według nowego kodeksu postępowania karnego, Prokuratura i Prawo 1997, nr 10, s Gostyński Z., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1998, s. 631, 635; Grzegorczyk T., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Wydawnictwo Zakamycze, Kraków 1998, s. 486.

11 11 przymusowe doprowadzenie świadka, biegłego, tłumacza lub specjalisty (art. 285 par. 2 k.p.k.), natychmiastowe doprowadzenie oskarżonego na rozprawę (art. 382 k.p.k.), uniemożliwienie oskarżonemu wydalenia się z sądu (art. 374 par. 2 k.p.k.), wydalenie oskarżonego z sali rozpraw (art. 375 par. 1 k.p.k.), przymusowe doprowadzenie oskarżonego na rozprawę (art. 376 par. 1 k.p.k.). R. A. Stefański mówi, że są to inne niż zatrzymanie formy czasowego ograniczenia swobody, polegające na zmuszaniu danej osoby do udziału w określonych czynnościach 8. Podobnie uważa Sąd Najwyższy (uchwała SN z dnia 21 czerwca 1995 r., OSNKW 1995, 9-10, poz. 50). Niemniej jednak odróżnienie zatrzymania od innych środków przymusu, zawierających owo czasowe ograniczenie swobody, może czasami nastręczać trudności, tym bardziej, że przepisy nie zawsze są tu dostatecznie precyzyjne. W każdym razie trzeba pamiętać, iż w rozumieniu konstytucji (a także Europejskiej Konwencji Praw Człowieka czy Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych) zatrzymanie należy rozumieć szeroko, niezależnie od określenia tego pojęcia w przepisach ustawowych. 3. ZATRZYMANIE PENITECJARNE Jak wcześniej podkreślano, zatrzymanie penitencjarne nie zostało niestety, unormowane w sposób doskonały. Zarówno ustawa o policji, jak i ustawa o służbie więziennej, obarczone są istotnymi brakami. Nie było też ono jak dotąd przedmiotem dostatecznego zainteresowania w literaturze, choć z pewnością na takie zasługuje. Skazany na karę pozbawienia wolności czy też tymczasowo aresztowany, od chwili osadzenia w zakładzie karnym lub areszcie śledczym jest pozbawiony wolności. Z natury rzeczy nie może więc być równocześnie pozbawiony wolności w postaci zatrzymania. Stosowane wobec osób pozbawionych wolności środki przymusu, choćby zawierały czasowe ograniczenie swobody, jedynie nakładają dodatkowe restrykcje. Możliwość zastosowania zatrzymania pojawia się dopiero w przypadku przerwania w sposób zgodny z prawem (zezwolenie na opuszczenie zakładu, jak np. 8 Stefański R. A., op. cit., s. 36.

12 12 przepustka) lub z prawem niezgodny (ucieczka) izolacji penitencjarnej skazanego (tymczasowo aresztowanego). Wydaje się, że zatrzymanie penitencjarne można uznać za instytucję uzupełniającą w stosunku do innych rodzajów zatrzymania, w szczególności zatrzymania procesowego (w tym również ujęcia) i zatrzymania porządkowego (prewencyjnego). Można je uznać za instytucję uzupełniającą w stosunku do instytucji doprowadzenia do zakładu karnego. Zatrzymanie penitencjarne jest zarazem uzupełnieniem środków przymusu, przewidzianych w ustawie o służbie więziennej. Jak wspomniano wcześniej, w świetle ustawy o policji policjanci mają m.in. prawo zatrzymywania osób pozbawionych wolności, które na podstawie zezwolenia właściwego organu opuściły areszt śledczy albo zakład karny i w wyznaczonym terminie nie powróciły do niego (art. 15 ust. 1, pkt 2 a). Natomiast w świetle ustawy o służbie więziennej funkcjonariusze służby więziennej mają prawo zatrzymania osób pozbawionych wolności, które dokonały ucieczki z aresztu śledczego lub zakładu karnego, a także które na podstawie zezwolenia właściwego organu opuściły areszt śledczy albo zakład karny i nie powróciły do niego w wyznaczonym terminie (art. 18 ust. 1, pkt 5). Należy przyjąć, że przepisy te statuują samoistne podstawy zatrzymania, niezależnie od podstaw zatrzymania procesowego i porządkowego, określonych w k.p.k. i ustawie o policji. 4. PODSTAWY ZATRZYMANIA PENITENCJARNEGO Pierwszą z podstaw jest fakt poniechania powrotu do zakładu osoby, która uprzednio w sposób legalny przerwała izolację penitencjarną. Ta podstawa odnosi się zarówno do zatrzymania dokonanego przez funkcjonariuszy policji, jak też funkcjonariuszy służby więziennej. Należy podnieść, że nie ma znaczenia czy owo poniechanie powrotu było usprawiedliwione, nie ma też znaczenia czas trwania owego niepowrotu. Drugą z podstaw jest fakt dokonania przez osobę pozbawioną wolności ucieczki, a więc nielegalne przerwanie przez nią izolacji penitencjarnej poprzez

13 13 opuszczenie miejsca zamknięcia lub uwolnienia się z dozoru straży 9. Ta podstawa, jako że określona w ustawie o służbie więziennej, odnosi się tyko do zatrzymania penitencjarnego dokonywanego przez funkcjonariuszy służby więziennej. Wynika z tego, że osobę zbiegłą z zakładu karnego czy aresztu śledczego funkcjonariusze policji mogą zatrzymać, ale już na ogólnych podstawach, określonych w k.p.k. (zatrzymanie procesowe) czy w Ustawie o policji (zatrzymanie porządkowe). Należy wspomnieć w tym miejscu, że samouwolnienie jest występkiem stypizowanym w art k.k. (podobnie jak poniechanie powrotu z przepustki czy z przerwy - odpowiednio art i 3 k.k.). 5. ZEZWOLENIA NA OPUSZCZENIE ZAKŁADU KARNEGO (ARESZTU ŚLEDCZEGO) Zezwolenie właściwego organu na opuszczenie zakładu karnego (aresztu śledczego) jest unormowane w przepisach k.k.w. W odniesieniu do skazanego, odbywającego karę pozbawienia wolności, przepisy te przewidują kilka form takich przepustek. Przepisy te zresztą nasuwają wiele wątpliwości 10. Zgodnie z art. 91 pkt 7 i art. 92 pkt 9 k.k.w. skazanym, którzy odbywają karę odpowiednio w zakładzie karnym typu półotwartego i typu otwartego można udzielać przepustek, nie częściej niż, odpowiednio, raz na dwa miesiące czy raz w miesiącu, łącznie na okres nie przekraczający 14 czy 28 dni w roku. W katalogu nagród przewidziane są zezwolenie na widzenie bez dozoru poza obrębem zakładu karnego z osobą najbliższą lub osobą godną zaufania, na okres nie przekraczający jednorazowo 30 godzin (art pkt 7 k.k.w.) oraz zezwolenie na opuszczenie zakładu karnego bez dozoru, na okres nie przekraczający jednorazowo 14 dni (art pkt 8 k.k.w.). Zgodnie z art k.k.w. (i art. 93 k.k.w.) skazany korzystający z wyżej wymienionych zezwoleń i nagród ma obowiązek zgłoszenia się do właściwej jednostki 9 Dadak W., Przestępstwo tzw. niepowrotu do zakładu karnego lub aresztu śledczego (art. 242 par. 2 k.k.), Przegląd Więziennictwa Polskiego 1999, nr 24-25, s Lelental S., W sprawie wykładni znamion przestępstwa tzw. niepowrotu do zakładu karnego lub aresztu śledczego (art k.k.), Przegląd Więziennictwa Polskiego 1999, nr 24-25, s

14 14 policji, celem potwierdzenia miejsca pobytu. Może być także zobowiązany przez dyrektora zakładu karnego do częstszego zgłaszania się do jednostki policji. W okresie przygotowania do zwolnienia skazanemu można zezwolić na opuszczenie zakładu karnego, łącznie na czas do 14 dni, zwłaszcza w celu podejmowania starań o uzyskanie po zwolnieniu odpowiednich możliwości zamieszkania i pracy (art k.k.w.). Oprócz tych zezwoleń i nagród przepisy k.k.w. przewidują inne jeszcze formy zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego. Chodzi tu o rozmaite przypadki wykonywania przez skazanego zadań czy czynności poza obrębem zakładu karnego. W zakładach karnych typu półotwartego skazani mogą być zatrudniani poza terenem zakładu karnego w systemie zmniejszonego konwojowania lub bez konwojenta, w tym również na pojedynczych stanowiskach pracy i można im zezwalać na uczestniczenie w nauczaniu, szkoleniu oraz zajęciach terapeutycznych organizowanych poza terenem zakładu (art. 91 pkt 2 i 3 k.k.w.). Natomiast w zakładach karnych typu otwartego skazanych zatrudnia się przede wszystkim poza terenem zakładu karnego, bez konwojenta, na pojedynczych stanowiskach pracy, skazanym można zezwalać na uczestniczenie w nauczaniu, szkoleniu oraz zajęciach terapeutycznych organizowanych poza terenem zakładu, skazanym można zezwalać na udział w zajęciach i imprezach kulturalno-oświatowych lub sportowych organizowanych poza terenem zakładu karnego (art. 92 pkt 2, 3, 5 k.k.w.). Zgodnie z art k.k.w. Skazanego zatrudnia się na podstawie skierowania do pracy albo umożliwia się skazanemu wykonywanie pracy zarobkowej w ramach umowy o pracę, umowy zlecenia, umowy o dzieło, umowy o pracę nakładczą lub na innej podstawie prawnej. Natomiast zgodnie z art i 2 k.k.w. dyrektor zakładu może zezwolić skazanemu na pobieranie nauki w szkole poza zakładem karnym oraz na udział w konsultacjach i zdawanie egzaminów poza zakładem karnym. Wypada przyjąć, że we wszystkich wymienionych przypadkach osoba pozbawiona wolności może na podstawie zezwolenia właściwego organu opuścić areszt śledczy albo zakład karny, jak tego wymaga art. 15 ust. 1 pkt 2 a Ustawy o policji i art. 18 ust. 1 pkt 5 Ustawy o służbie więziennej. Wówczas w razie

15 15 poniechania powrotu w wyznaczonym terminie, skazany może być zatrzymany w ramach zatrzymania penitencjarnego (a więc na ww. samoistnych podstawach). Izolacja penitencjarna może być w legalny sposób przerwana w trybie orzekanej przez sąd penitencjarny przerwy w wykonaniu kary pozbawienia wolności (art. 153 i n. k.k.w.). Czy również w tym wypadku skazany na podstawie zezwolenia właściwego organu opuszcza zakład karny? Czy - w razie poniechania powrotu do zakładu w wyznaczonym terminie - zachodzi tutaj przesłanka zatrzymania penitencjarnego? Warto przede wszystkim odnotować, że na gruncie przepisów k.k.w. przerwa w karze nie jest traktowana jako jedna z postaci opuszczenia zakładu karnego na podstawie zezwolenia. W celu odpowiedzi na powyższe pytanie należy odwołać się do sformułowań art i 3 k.k. Według art k.k. podlega karze, kto, korzystając z zezwolenia na czasowe opuszczenie zakładu karnego lub aresztu śledczego bez dozoru, bez usprawiedliwionej przyczyny nie powróci najpóźniej w ciągu 3 dni po upływie wyznaczonego terminu. Natomiast według art k.k. podlega karze, ten kto, korzystając z przerwy w odbywaniu kary pozbawienia wolności, bez usprawiedliwionej przyczyn nie powróci do zakładu karnego najpóźniej w ciągu 3 dni po upływie wyznaczonego terminu. Nie ulega więc wątpliwości, że (...) również na gruncie kodeksu karnego przerwa w karze nie jest traktowana jako jeden z rodzajów opuszczenia zakładu karnego na podstawie zezwolenia, lecz występuje jako odrębna instytucja. W świetle powyższego można więc stwierdzić, że fakt poniechania powrotu do zakładu karnego (aresztu śledczego) osoby, która opuściła zakład w ramach przerwy w odbywaniu kary, nie stanowi podstawy zatrzymania penitencjarnego. Wchodzi tu więc jedynie w grę zatrzymanie procesowe czy, ewentualnie, zatrzymanie porządkowe - o ile oczywiście zaistnieją wymagane tam podstawy. Drugą z podstaw zatrzymania penitencjarnego jest dokonanie ucieczki z aresztu śledczego lub zakładu karnego (art. 18, ust. 1 pkt 5 Ustawy o służbie więziennej ). Owej ucieczki może oczywiście dopuścić się zarówno tymczasowo aresztowany, jak też skazany odbywający karę pozbawienia wolności. Ucieczka, jak wiadomo, polega na nielegalnym przerwaniu izolacji penitencjarnej, poprzez opuszczenie miejsca zamknięcia lub uwolnienie się od dozoru straży.

16 16 Omawiana tu podstawa zatrzymania penitencjarnego istnieje niezależnie od okoliczności zachodzących przed, w trakcie i po ucieczce, a więc także niezależnie od bytu przestępstwa określonego w art i 4 k.k. Jak wspomniano zatrzymanie polega na krótkotrwałym pozbawieniu wolności i z reguły obejmuje umieszczenie osoby zatrzymanej w miejscu odosobnienia. Jak ta kwestia przedstawia się w przypadku zatrzymania penitencjarnego? Należy odróżnić tutaj dwie sytuacje. Pierwsza - to zatrzymanie dokonywane przez funkcjonariuszy policji, druga - zatrzymanie dokonywane przez funkcjonariuszy służby więziennej. Zgodnie z art. 15 ust. 10 Ustawy o policji, dla osób zatrzymanych przeznaczone są odpowiednie pomieszczenia w jednostkach organizacyjnych policji; warunki, jakim powinny one odpowiadać określa Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji. Warunki owe są również określone w samej Ustawie o służbie więziennej (jak choćby obowiązek respektowania godności ludzkiej - art. 14 ust. 3, obowiązek udzielania pomocy medycznej - art.15 ust. 5). Osoba zatrzymana w trybie zatrzymania penitencjarnego może być umieszczona w takim pomieszczeniu, ale tylko w razie konieczności. W zasadzie powinna być niezwłocznie doprowadzona do zakładu karnego lub aresztu śledczego; w każdym razie winno to nastąpić najpóźniej w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania. Zgodnie bowiem z przepisami k.k.w. karę pozbawienia wolności wykonuje się w zakładach karnych, a tymczasowe aresztowanie - w aresztach śledczych (art. 69, art k.k.w.). Czynności te leżą w zakresie uprawnień służby więziennej (art. 78 k.k.w., art. 1 Ustawy o służbie więziennej). Tymczasowo aresztowany lub skazany może być umieszczony w pomieszczeniu policji przeznaczonym dla osób zatrzymanych jedynie wyjątkowo, w trybie art. 251 k.k.w. lub art. 253 k.k.w. Zawsze jednak okres zatrzymania zalicza się na poczet kary pozbawienia wolności (art k.k.) i na poczet tymczasowego aresztowania (art. 265 k.p.k.). Dotyczy to oczywiście również zatrzymania penitencjarnego przez funkcjonariuszy policji. W przypadku zatrzymania penitencjarnego dokonanego przez funkcjonariuszy służby więziennej owo miejsce odosobnienia, w którym umieszcza się osobę zatrzymaną, znajduje się w jednostkach organizacyjnych służby więziennej, a więc

17 17 w zakładzie karnym lub areszcie śledczym. Po prostu z chwilą zatrzymania skazany czy tymczasowo aresztowany wraca do stanu pozbawienia wolności, czyli jest w ustawowo przewidzianym miejscu zamknięcia i/lub pod dozorem straży, sprawowanej przez funkcjonariuszy służby więziennej. W tym przypadku odpada ten element zatrzymania, który określa się jako umieszczenie w miejscu odosobnienia. Można zauważyć, iż zatrzymanie penitencjarne dokonane przez funkcjonariuszy służby więziennej zbliża się do ujęcia osoby, a nawet do stosowania środków przymusu (według art. 19 Ustawy o służbie więziennej ) ZAŻALENIE NA ZARZYMANIE PENITENCJARNE Jak wspomniano wyżej, zażalenie na zatrzymanie zostało wyczerpująco unormowane w k.p.k., szczególnie w art k.p.k. zatrzymanemu przysługuje zażalenie, w którym może on domagać się zbadania zasadności i legalności zatrzymania oraz prawidłowości jego wykonania. Rozpoznanie zażalenia leży w gestii sądu rejonowego miejsca zatrzymania lub prowadzenia postępowania (art k.p.k.). W razie uznania bezzasadności lub nielegalności zatrzymania sąd zarządza natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego (art k.p.k.) 12. Zasadnie podkreśla się, że kodeksowa regulacja sądowej kontroli zatrzymania spełnia standardy wynikające z przepisów konstytucji oraz przepisów Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Jak wynika bezpośrednio z przepisów k.p.k., zażalenie unormowane w tymże kodeksie służy na tzw. zatrzymanie właściwe (art k.p.k.), a także na zatrzymanie na zarządzenie prokuratora (art. 247 k.p.k.). Nie wspomina się tu jednak o zażaleniu na ujęcie osoby (art. 243 k.p.k.). Zgodnie z art. 15 ust. 2 Ustawy o policji osobie zatrzymanej w trybie zatrzymania porządkowego przysługują uprawnienia przewidziane w k.p.k., w tym 11 Hołda Z., Zatrzymanie penitencjarne (wybrane zagadnienia) Wydawnictwo Instytutu Ekspertyz Sadowych, Kraków Problematyka ta omówiona jest szczegółowo w literaturze podanej w publikacji.

18 18 ujęte w art. 246 k.p.k. zażalenie do sądu rejonowego. Nie odnosi się to jednak do zatrzymania penitencjarnego, określonego w art. 15 ust. 1 pkt 2 a Ustawy o policji. Natomiast według art. 18 ust. 4 Ustawy o służbie więziennej, na zatrzymanie penitencjarne, czyli na sposób prowadzenia czynności określonej w art. 18 ust. 1 pkt 5 tejże ustawy, służy zażalenie do właściwego sądu penitencjarnego, zaś na sposób prowadzenia czynności zatrzymania osoby celem niezwłocznego przekazania policji (art. 18, ust. 1, pkt 3) - zażalenie do miejscowo właściwego sądu rejonowego. Przewidziane w art k.p.k. ujęcie może być dokonane przez każdego, tj. przez osobę prywatną lub przez osobę urzędową, jednak z wyjątkiem policjanta ( osobę ujętą należy niezwłocznie oddać w ręce policji - art k.p.k.) Zresztą niektóre ustawy wyraźnie mówią o takim urzędowym ujęciu. W przypadku takiego właśnie ujęcia należy, zgodnie z odnośnymi przepisami konstytucji i umów międzynarodowych, umożliwić ujętemu złożenie zażalenia do sądu na takich samych zasadach, jak zażalenie na zatrzymanie właściwe. Należy sądzić, że de lege lata trzeba odnieść się, w drodze analogii, do odpowiedniego stosowania art. 246 k.p.k. Można odnieść wrażenie, że pominięcie w art. 15 ust. 2 Ustawy o policji zatrzymania penitencjarnego jest po prostu wynikiem przeoczenia. Jak wiadomo, przepis art. 15, ust. 1, pkt 2 a Ustawy o policji dodany został nowelą. Wygląda na to, że zapomniano o stosownym uzupełnieniu sformułowań art. 15 ust. 2 Ustawy o policji. De lege lata, z braku wyraźnych przepisów ustawowych trzeba oprzeć się bezpośrednio na przepisach konstytucji, a co do kwestii nie uregulowanych w konstytucji zastosować, w drodze analogii, odpowiednie przepisy, jednak najlepiej k.p.k. (z art. 246 na czele). W przypadku zatrzymania penitencjarnego unormowanego przepisami "Ustawy o służbie więziennej", przepisy nie pomijają sądowej kontroli. Jednak regulacje dotyczące zażalenia są bardzo fragmentaryczne. Należy zauważyć, że według art. 18 ust. 4 "Ustawy o służbie więziennej" na "czynności" obejmujące zatrzymanie penitencjarne "przysługuje zażalenie do właściwego sądu penitencjarnego". Jest to unormowanie niezwykle lakoniczne i w efekcie niewystarczające. Wymieniony przepis nie reguluje szeregu zasadniczych kwestii. Trzeba więc odwołać się do przepisów innych ustaw.

19 19 Trudność polega na tym, że "Ustawa o służbie więziennej" nie zawiera przepisu, w myśl którego w kwestiach w niej nie uregulowanych można by stosować przepisy innej ustawy czy innych ustaw, jak choćby k.k.w. czy też k.p.k. Wyznacznikiem może być fakt, że analizowany przepis mówi o zażaleniu oraz o sądzie penitencjarnym. Co więcej, od momentu zatrzymania przez funkcjonariuszy służby więziennej osoba pozbawiona wolności (skazany, tymczasowo aresztowany) trafia do postępowania wykonawczego, a więc stosuje się tu przepisy k.k.w. (a zgodnie z art. 1 2 k.k.w. w kwestiach nie uregulowanych w tym kodeksie - odpowiednio przepisy k.p.k.). Także więc w tych przypadkach nie pozostaje nic innego, jak zastosować, odpowiednio, przepisy k.p.k. (a przede wszystkim art. 246). 7. ODSZKODOWANIE Obok kontroli sądowej do podstawowych standardów unormowania instytucji zatrzymania należy prawo do odszkodowania za niesłuszne zatrzymanie. Odszkodowanie takie przewidziane jest w przepisach k.p.k. (art ). Przepisy owe dotyczą oczywiście zatrzymania przewidzianego w tymże kodeksie (za wyjątkiem ujęcia). Dotyczą one również zatrzymania porządkowego określonego w art. 15 ust. 1 pkt 3 "Ustawy o policji" - o czym stanowi wyraźnie art. 15 ust. 2 cytowanej ustawy. Inaczej jest jednak w przedmiocie zatrzymania penitencjarnego, tak przewidzianego w "Ustawie o policji" (art. 15, ust. 1, pkt 2 a), jak i przewidzianego w "Ustawie o służbie więziennej" (art. 18, ust. 1, pkt 5). W odniesieniu do tego rodzaju zatrzymania przepisy nie odsyłają do art k.p.k. Przepisy owe nie zawierają zarazem własnych regulacji dotyczących odszkodowana za niesłuszne zatrzymanie. W takiej sytuacji osobie niesłusznie zatrzymanej w trybie zatrzymania penitencjarnego służy roszczenie o odszkodowanie i zadośćuczynienie, ale na zasadach ogólnych, określonych przepisami k.c. Jest to rozwiązanie mniej korzystne dla osoby zatrzymanej, niż przewidziane w k.p.k. Dlatego należy postulować odpowiednie zmiany przepisów i rozciągnięcie odnośnych regulacji k.p.k. na wszystkie rodzaje zatrzymania.

20 20

21 21 LITERATURA 8. Bardach J., Historia państwa i prawa Polski, t. II, PWN, Warszawa Bulenda T., Hołda Z., Rzepliński A., Prawa człowieka a zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie w polskim prawie i praktyce jego stosowania, Archiwum kryminologii 1992, t. XVIII, s Dunkel F., Vagg J. [red.], Untersuchungshaft und Untersuchungshaftvollzug, t. I- II, Max-Planck-Institut für auslanddisches und internationales Strafrecht, Freiburg i Br Dadak W., Niektóre sytuacje i podmiotowe uwarunkowania ucieczek skazanych odbywających karę pozbawienia wolności, Przegląd Więziennictwa Polskiego 1995, nr 9, s Dadak W., Przestępstwo tzw. niepowrotu do zakładu karnego lub aresztu śledczego (art k.k.), Przegląd Więziennictwa Polskiego 1999, nr 24-25, s Dudek D., Konstytucyjna wolność człowieka a tymczasowe aresztowanie, Lubelskie Wydawnictwa Prawnicze, Lublin Gostyński Z. [red.] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I-II, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa Gronowska B., Wolność i bezpieczeństwo osobiste w spawach karnych w świetle standardów Rady Europy, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa "Dom Organizatora", Toruń Górnik O., Hoc S., Przyjemski S., Kodeks karny. Komentarz, t. III, Arche, Gdańsk Grzegorczyk T., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Wydawnictwo Zakamycze, Kraków Grzegorczyk T., Tylman J., Polskie postępowanie karne, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa Hanausek T., Wybrane zagadnienia prawa policyjnego, [w:] Prawo policyjne. Komentarz, t. I, Hanausek T., Abramski A., Leśniewski Z., [i in., red.], Biuro Wydawnictw Prawniczych Polbud, Katowice 1992.

22 Hofmański P. [red.], Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I-II, C. H. Beck, Warszawa Hołda Z., Rzepliński A. [red.], Zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie a prawa człowieka, Wydawnictwo UMCS, Lublin Lelental S., W sprawie wykładni niektórych znamion przestępstwa tzw. niepowrotu do zakładu karnego lub aresztu śledczego (art k.k.), Przegląd Więziennictwa Polskiego 1999, nr 24-25, s Michalska A., Komitet Praw Człowieka. Kompetencje, funkcjonowanie, orzecznictwo, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa Nowicki M A., Wokół Konwencji Europejskiej. Krótki komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Wydawnictwo Zakamycze, Kraków Pietrzykowski K. [red.], Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, C. H. Beck, Warszawa Pyrcak J., Organizacja i zadania więziennictwa w nowej ustawie o Służbie Więziennej, Przegląd Więziennictwa Polskiego 1996, nr 12-13, s Stefański R. A., Zatrzymanie według nowego kodeksu postępowania karnego, Prokuratura i Prawo 1997, nr 10, s Waltoś S., Proces karny. Zarys systemu, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa Zoll A., [red.], Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, t. II Wydawnictwo Zakamycze, Kraków 1999.