w postępowaniu przygotowawczym

Transkrypt

1 Jerzy Skorupka Stosowanie i przedłużanie tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym I. Podstawową funkcją tymczasowego aresztowania jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania. Środki zapobiegawcze, w tym tymczasowe aresztowanie, stosuje się wszak właśnie w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. Zasadniczo, tymczasowe aresztowanie spełnia zatem funkcję zabezpieczającą (zabezpiecza, chroni postępowanie karne), a zarazem funkcję prewencyjną 1 (uniemożliwia bezprawny wpływ na prawidłowy tok postępowania). Funkcją akcesoryjną tymczasowego aresztowania jest funkcja ochronna 2, mająca na celu zapobiegnięcie popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa. Spełniając tą funkcję, tymczasowe aresztowanie ma na celu ochronę społeczeństwa przed popełnieniem przez podejrzanego nowego, ciężkiego przestępstwa. Żadnych innych funkcji tymczasowe aresztowanie nie spełnia 3. Niedopuszczalne jest zwłaszcza spełnianie przez tymczasowe aresztowanie funkcji restrykcyjnych w stosunku do oskarżonego odmawiającego przyznania się do winy, odmawiającego składania wyjaśnień lub składającego wyjaśnienia sprzeczne z wersją śledczą 4. Stosowanie tymczasowego aresztowania w odwecie za nie przyznanie się do winy, za odmowę złożenia wyjaśnień, czy złożenie wyjaśnień sprzecznych z założoną wersją śledczą nie znajduje żadnej podstawy prawnej. Podobnie niedopuszczalne jest tymczasowe aresztowanie w celu wywarcia presji na podejrzanego do przyznania się do popełnienia zarzuconego mu czynu zabronionego, złożenia wyjaśnień, ujawnienia współsprawców 5 i współdziałających w popełnieniu czynu. Takie pojmowanie funkcji tymczasowego aresztowania jest głębokim nieporozumieniem i w każdym wypadku musi być kategorycznie odrzucone 6. 1 Zob. S. W a l t o ś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2005, s Zob. S. W a l t o ś, op. cit., s Odnośnie do spełniania przez tymczasowe aresztowanie funkcji pozaprocesowych zob. J. T y l m a n, (w:) Polskie postępowanie karne, Warszawa 2005, s Por. postanowienie SA we Wrocławiu z dnia 19 października 2005 r., II AKz 453/05, OSA 2006, nr 3, poz Zob. postanowienie SA w Katowicach z dnia 28 grudnia 2005 r., II AKz 777/05, OSA 2006, nr 1, poz Zob. postanowienie SA we Wrocławiu z dnia 19 października 2005 r., II AKz 453/05, op. cit. i Prawo 12,

2 J. Skorupka Spełnianie przez tymczasowe aresztowanie wyłącznie obu wymienionych funkcji zostało podkreślone w art. 5 ust. 1 lit. c Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności 7. Stosownie do tego przepisu, tymczasowe aresztowanie stosuje się w celu postawienia przed właściwym organem lub uniemożliwienia ucieczki po dokonaniu czynu zagrożonego karą lub jeśli jest to konieczne, w celu zapobieżenia popełnieniu takiego czynu. II. Warunkiem zastosowania tymczasowego aresztowania spełniającego funkcję zabezpieczającą (prewencyjną) jest istnienie przesłanek pozytywnych i brak przesłanek negatywnych. Pozytywne przesłanki zastosowania tymczasowego aresztowania wyrażone zostały w art in fine k.p.k. oraz w art i 2 k.p.k. i podzielić można je na ogólną i szczególną. Pozytywną ogólną przesłanką są zebrane w sprawie dowody wskazujące na duże prawdopodobieństwo, że podejrzany popełnił zarzucane mu przestępstwo 8, zaś przesłanką szczególną obawa (ryzyko) bezprawnego utrudniania przez podejrzanego postępowania karnego 9. Natomiast brak dowodów wskazujących na popełnienie przez podejrzanego przestępstwa oraz brak obawy bezprawnego utrudniania postępowania karnego stanowią przesłanki negatywne stosowania tymczasowego aresztowania (odpowiednio negatywną ogólną i negatywną szczególną). Ryzyko (obawa) bezprawnego utrudniania przez podejrzanego postępowania musi być uzasadnione 10. Na powyższy stan muszą wskazywać konkretne okoliczności ujawnione w sprawie (art k.p.k.). Okoliczności te muszą więc wskazywać, że jest wielce prawdopodobna ucieczka lub ukrycie się podejrzanego, że jest wielce prawdopodobne, że będzie on nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie. Innymi słowy, organ wnioskujący o zastosowanie tymczasowego aresztowania i organ stosujący ten środek, powołując się np. na obawę matactwa, czy ucieczki podejrzanego obowiązane są wskazać, na jakich to konkretnych okolicznościach opierają swe twierdzenia o istnieniu zagrożenia dla prawidłowego toku postępowania 11. Powoływanie się przez organ wnioskujący i stosujący tymczasowe aresztowanie na ryzyko bezprawnego utrudniania przez podejrzanego postępowania karnego, bez 7 Dz. U. z 1993 r., Nr 61, poz. 284 ze zm. 8 Zob. J. G r a j e w s k i, Przebieg procesu karnego, Warszawa 2004, s. 113; J. T y l m a n, op. cit., s. 521; S. W a l t o ś, op. cit., s Zob. J. G r a j e w s k i, op. cit., s. 116; J. T y l m a n, op. cit., s. 521; S. W a l t o ś, op. cit., s Por. J. G r a j e w s k i, op. cit., s. 116; J. T y l m a n, op. cit., s. 526; P. H o f m a ń ski, E. Sad z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 1, Warszawa 2004, s Zob. pkt 60 wyroku ETPCz z dnia 13 września 2005 r. w sprawie 44165/98, Skrobol przeciwko Polsce, i Prawo 12, 2006

3 wskazania okoliczności, na których oparte jest to przekonanie, nie spełnia wymogów określonych w art k.p.k., a tym samym wymogów szczególnej pozytywnej przesłanki zastosowania tymczasowego aresztowania (art k.p.k.) 12. Dlatego sąd stosujący lub przedłużający czas trwania tymczasowego aresztowania ( ) musi wykazać, że tymczasowe aresztowanie jest w danych okolicznościach środkiem koniecznym dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania i jego zastąpienie innymi środkami zapobiegawczymi nie byłoby wystarczające (i warunku tego nigdy nie spełni jednozdaniowe autorytarne stwierdzenie, że zachodzi obawa nakłaniania przez oskarżonego do składania przez innych uczestników postępowania fałszywych wyjaśnień i zeznań, czy ewentualnie obawa jego ukrycia się) 13. Należy dodać, że zebrane w sprawie dowody muszą wskazywać na duże prawdopodobieństwo popełnienia przez podejrzanego przestępstwa, które zostało mu zarzucone (art k.p.k.), a nie jakiegokolwiek innego przestępstwa. Ponadto, tymczasowe aresztowanie ma chronić prawidłowy tok postępowania, które aktualnie jest prowadzone przeciwko podejrzanemu, a nie prawidłowy tok postępowania, które może być albo nawet będzie dopiero prowadzone. Zatem, jeżeli w sprawie zebrano dowody wskazujące na popełnienie przez podejrzanego innego przestępstwa, niż to, które zostało mu zarzucone, nie stanowią one pozytywnej ogólnej przesłanki zastosowania tymczasowego aresztowania. Pozytywnej szczególnej przesłanki zastosowania tymczasowego aresztowania nie stanowi również obawa ewentualnego bezprawnego utrudniania postępowania karnego przez podejrzanego w przyszłości 14, przy czym chodzi tu zarówno o inne (odrębne) postępowania, jak i o dalszy etap aktualnego postępowania. W orzecznictwie sądów apelacyjnych trafnie przyjmuje się, że nie mogą stanowić podstawy zastosowania tymczasowego aresztowania tzw. rozwo- 12 Krytycznie należy odnieść się do stanowiska SA w Krakowie wyrażonego w wyroku z dnia 23 czerwca 2005 r., II AKz 240/05, KZS 2005, nr 6, poz. 45, że w przypadku osób podejrzanych o kierowanie zorganizowaną grupą przestępczą matactwo z art pkt 2 k.p.k. nabiera realnych kształtów z racji podporządkowania sobie w ramach wewnętrznej struktury organizacyjnej grupy innych jej członków, a tym samym możliwości sterowania nimi w sposób dowolny i niezorganizowany także na użytek procesu. W takim wypadku nie trzeba nawet wskazywać konkretnych dowodów przemawiających za podejmowaniem przez nich działań stanowiących bezprawne utrudnianie postępowania, co jest zwykle wymagane przy przesłance z art pkt 2 k.p.k.. 13 Zob. postanowienie SA we Wrocławiu z dnia 19 października 2005 r., II AKz 453/05, OSA 2006, nr 3, poz Chodzi o taki stan postępowania, w którym dotychczas przeprowadzone dowody nie uzasadniają obawy bezprawnego utrudniania postępowania przez oskarżonego, natomiast po przeprowadzeniu przez organy postępowania zaplanowanych czynności i uzyskaniu oczekiwanych dowodów wytworzy się sytuacja uzasadniająca obawę bezprawnego wpływu na prawidłowy tok postępowania. 1

4 J. Skorupka jowy charakter sprawy 15 oraz tzw. wielowątkowość sprawy 16. Wymienione okoliczności, w żadnej mierze, nie wskazują na ryzyko bezprawnego utrudniania przez podejrzanego postępowania karnego, o którym mowa w art i 2 k.p.k., a zatem nie odpowiadają ustawowym szczególnym pozytywnym przesłankom zastosowania tymczasowego aresztowania. Odnośnie do wymienionych okoliczności wystarczy powiedzieć, że takich przesłanek zastosowania tego środka zapobiegawczego nie przewiduje ustawa procesowa. Poza tym, w gruncie rzeczy, każda sprawa, niezależnie od wagi przedstawionych w niej podejrzanemu zarzutów, zwłaszcza gdy znajduje się w początkowym stadium, ma rozwojowy charakter. W końcu, to, czy planowane do przeprowadzenia dowody ujawnią znacznie szerszy zakres bezprawnej działalności podejrzanego oraz będą ewentualnie miały wpływ na niekorzystną dla niego ocenę jego przestępnego zachowania się jest, niczym innym, jak wróżeniem z fusów. Nie można wszak stosować tymczasowego aresztowania na tej podstawie, że w przyszłości zostaną ujawnione dowody uzasadniające podejrzenie przez podejrzanego nowych (kolejnych) przestępstw. W tym względzie, ustawa procesowa w art in fine jasno stanowi, że środki zapobiegawcze można stosować tylko wtedy, gdy już zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że podejrzany popełnił przestępstwo. Zasadność podejrzenia popełnienia przez podejrzanego przestępstwa stanowi wszak podstawowy warunek ochrony przed arbitralnym zastosowaniem tymczasowego aresztowania 17. Nie można również stosować tymczasowego aresztowania na tej podstawie, że nowe dowody mogą mieć wpływ na niekorzystną ocenę zachowania podejrzanego. I w tym wypadku ustawa procesowa jasno określa pozytywne szczególne przesłanki zastosowania tego środka, przesądzając, że chodzi o takie okoliczności uzasadniające ryzyko bezprawnego wpływania przez podejrzanego na prawidłowy tok postępowania, które zostały już ujawnione. W literaturze przedmiotu oraz orzecznictwie Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych wypowiadane są niejednolite poglądy odnośnie do przesłanki tymczasowego aresztowania określonej w art k.p.k. Rozbieżności poglądów dotyczą kwestii, czy wymieniony przepis określa samoistną przesłankę tymczasowego aresztowania, która spełniona jest zawsze wtedy, i już wtedy, gdy czyn stanowi zbrodnię lub występek zagrożony karą pozba- 15 Zob. postanowienie SA we Wrocławiu z dnia 19 października 2005 r., II AKz 453/05, OSA 2006, nr 3, poz Zob. postanowienie SA w Katowicach z dnia 28 grudnia 2005 r., II AKz 777/05, OSA 2006, nr 1, poz Por. decyzja ETPCz z dnia 11 grudnia 2001 r., Bogulak przeciwko Polsce, sprawa 33866/96, LEX nr 49862; decyzja ETPCz z dnia 15 stycznia 2002 r., Skrobol przeciwko Polsce, sprawa 44165/98, LEX nr 50240; decyzja ETPCz z 5 grudnia 2002 r., Węgrzyn przeciwko Polsce, sprawa 39251/98, LEX nr oraz decyzja ETPCz z dnia 27 maja 2003 r., Wedler przeciwko Polsce, sprawa 44115/98, LEX nr i Prawo 12, 2006

5 wienia wolności o górnej granicy nie niższej od lat 8 18, czy też przesłankę, która jest spełniona wtedy, gdy z prognozowania co do sądowego wymiaru kary wynika, że oskarżonemu grozi surowa kara (zostanie orzeczona surowa kara) 19. Zostało już wcześniej powiedziane, że podstawową funkcją tymczasowego aresztowania jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania. Funkcja ta została też wyraźnie wyartykułowana w treści 2 art. 258 k.p.k. 20. Zatem, określona w cytowanym przepisie przesłanka stosowania tymczasowego aresztowania aktualizuje się dopiero i wyłącznie wtedy, gdy zachodzi obawa bezprawnego wpływania przez podejrzanego na prawidłowy tok postępowania. Wymieniony przepis wprowadza zaś domniemanie, że prawidłowy tok postępowania może być w sposób bezprawny zakłócony przez podejrzanego, gdy grozi mu surowa kara. Aby ograniczyć możliwość stosowania tymczasowego aresztowania z powołaniem się na obawę bezprawnego wpływania na prawidłowy tok postępowania, której źródłem jest grożąca oskarżonemu surowa kara, ustawodawca przesądził, że powyższa okoliczność może stanowić przesłankę tymczasowego aresztowania wyłącznie wtedy, gdy oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi, co najmniej 8 lat. W taki sposób art k.p.k. określa swoisty katalog spraw, w których dopuszczalne jest zastosowanie tymczasowego aresztowania z powodu grożącej oskarżonemu surowej kary 21. W tym stanie rzeczy, określoną w art k.p.k. przesłanką stosowania tymczasowego aresztowania jest uzasadniona obawa bezprawnego wpływania przez podejrzanego na prawidłowy tok postępowania wynikająca z przewidywania wymierzenia mu w postępowaniu głównym surowej kary 22. Z faktu grożącej podejrzanemu surowej kary ma wynikać obawa bezprawnego wpływania przez niego na prawidłowy tok postępowania 23. Zatem, gdy podejrzanemu in concreto nie grozi surowa kara, art k.p.k. nie może stanowić podstawy tymczasowego aresztowania Zob. postanowienie SA we Wrocławiu z dnia 19 października 2005 r., II AKz 453/05, OSA 2006, nr 3, poz Ibidem. 20 Prewencyjny charakter tymczasowego aresztowania podkreślony został w art. 5 ust. 1 lit. c Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Przepis ten nie przewiduje jednak stosowania tymczasowego aresztowania na tej podstawie, że oskarżonemu zarzucono czyn zagrożony surową karą. 21 Por. jednak w tej kwestii Uzasadnienie rządowego projektu kodeksu postępowania karnego, (w:) Nowe kodeksy karne z dnia 1997 r. z uzasadnieniami, Warszawa 1997, s Por. Z. Ś w i d a, Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego a stosowanie zatrzymania i tymczasowego aresztowania w procesie karnym, (w:) Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, Warszawa 2002, s Por. S. W a l t o ś, op. cit., s Por. J. T y l m a n, op. cit., s Odmiennie P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, op. cit., s Zob. też postanowienie SN z dnia 19 listopada 1996 r., IV KZ 119/96, OSP 3

6 J. Skorupka Do powyższego wniosku prowadzi także porównanie brzmienia przepisów art i art k.p.k. Ten ostatni przepis nakazuje odstąpienie od stosowania tymczasowego aresztowania (uchylenia aresztu już stosowanego), jeśli można przewidywać, że względem podejrzanego zostanie orzeczona kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub łagodniejsza albo że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia (z wyjątkami określonymi w art k.p.k.). Zatem, stosowanie tymczasowego aresztowania na podstawie art k.p.k. wymaga sformułowania prognozy co do kary, jaka może zostać orzeczona wobec podejrzanego. Osobnym problemem jest sposób pojmowania surowej kary, którego to pojęcia ustawodawca nie objaśnia. Wydaje się, że problemu tego nie rozwiąże odwołanie się do brzmienia art oraz 3 k.p.k. i przyjęcie, że skoro nie stosuje się tymczasowego aresztowania, gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą, a także, gdy przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nie przekraczającą 1 roku, to surową karą, o której mowa w art k.p.k., jest kara, o której mowa w art i 3 k.p.k. W tych ostatnich przepisach określone zostały tzw. zakazy stosowania tymczasowego aresztowania. Zatem zawsze, gdy w sprawie wystąpią okoliczności, o których mowa w cytowanych przepisach, tymczasowe aresztowanie jest niedopuszczalne. Inną kwestią jest jednak niedopuszczalność stosowania tymczasowego aresztowania z uwagi na brak prognozy co do orzeczenia w stosunku do podejrzanego surowej kary. Pojęcie surowa kara musi więc oznaczać coś więcej niż karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą oraz karę pozbawienia wolności nie przekraczającą 1 roku. Przyjęcie poglądu, że przepis art k.p.k. stanowi samoistną podstawę stosowania tymczasowego aresztowania, gdy podejrzanemu zarzucono popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, oznaczałoby zaś akceptowanie funkcji pozaprocesowych tymczasowego aresztowania, a zwłaszcza 1997, nr 4, poz. 74 z krytyczną glosą R. A. S t e f a ń s k i e g o; postanowienie SA w Krakowie z dnia 27 lipca 2005 r., II AKz 293/2005, KZS 2005, nr 7 8, poz. 88; postanowienie SA we Wrocławiu z dnia 9 marca 2005 r., II AKz 94/05, OSA 2005, nr 11, poz. 78; postanowienie SA w Katowicach z dnia 12 maja 2004 r., II AKz 344/04, KZS 2004, nr 9, poz. 78; postanowienie SA w Katowicach z dnia 15 maja 2002 r., II AKz 453/2002 oraz II AKz 454/2002, KZS 2002, nr 10, poz. 97; postanowienie SA w Krakowie z dnia 23 maja 2002 r., II AKz 178/2002, KZS 2002, nr 5, poz i Prawo 12, 2006

7 funkcji represyjnej oraz stanowiska, że stanowi ono antycypację kary pozbawienia wolności. Przesłanka ogólna i szczególna zastosowania tymczasowego aresztowania muszą wystąpić łącznie, co sprawia, że zebrane w sprawie dowody muszą wskazywać na duże prawdopodobieństwo popełnienia przez podejrzanego zarzucanego mu przestępstwa i jednocześnie musi zachodzić uzasadniona obawa, że będzie on bezprawnie wpływał na prawidłowy tok postępowania. Brak którejkolwiek przesłanki pozytywnej (zaistnienie przesłanki negatywnej) czyni niemożliwym zastosowanie tymczasowego aresztowania. Trafnie więc przyjmuje się, że ujawnienie dowodów potwierdzających duże prawdopodobieństwo popełnienia przez podejrzanego zarzuconego mu czynu zabronionego nie wystarcza do stosowania względem niego tymczasowego aresztowania. Konieczne jest jeszcze ustalenie, że zachodzi obawa, że będzie on w bezprawny sposób określony w art. 258 k.p.k. utrudniał prawidłowy tok postępowania 25. W wypadku stosowania tymczasowego aresztowania, w celu realizowania funkcji ochronnej, ogólna pozytywna i negatywna przesłanka jest taka sama, jak w wypadku stosowania tego środka dla realizowania funkcji zabezpieczającej (prewencyjnej), zaś szczególna pozytywna przesłanka została wyrażona w art k.p.k. III. Okres, na jaki stosuje się tymczasowe aresztowanie, jest uzależniony od występowania pozytywnych przesłanek stosowania tego środka zapobiegawczego. Innymi słowy, tymczasowe aresztowanie może być stosowane tak długo, dopóki występują jego pozytywne przesłanki. W razie zaistnienia negatywnych przesłanek (ogólnej i szczególnej), stosowanie tymczasowego aresztowania jest już niemożliwe. Jednocześnie, w razie występowania w sprawie pozytywnych przesłanek stosowania tymczasowego aresztowania okres, na jaki stosuje się ten środek, winien być tak krótki, jak to jest niezbędne do przeprowadzenia wskazanych przez wnioskującego dowodów (i zarazem mobilizujący do ich sprawnego przeprowadzenia) i potwierdzenia zasadności podejrzenia co do zakresu i stopnia bezprawności zawinionego przez podejrzanego działania 26. Organ wnioskujący o zastosowanie tymczasowego aresztowania winien przedstawić zakres planowanych do przeprowadzenia czynności dowodowych, a organ stosujący ten środek wnikliwie to ocenić, a następnie oznaczyć czas i termin stosowania tymczasowego aresztowania, skorelowany z zakresem planowanych czynności dowodowych. Ponadto, czas trwania tymczasowego aresztowania powinien być tak oznaczony, aby mobilizować organy postępowania karnego do sprawnego 25 Zob. postanowienie SA we Wrocławiu z dnia 19 października 2005 r., II AKz 453/05, OSA 2006, nr 3, poz Ibidem. 5

8 J. Skorupka przeprowadzenia zaplanowanych czynności dowodowych. Dodać należy, że podejrzany nie może ponosić skutków złej organizacji postępowania 27. Zatem nawet znaczne obciążenie sprawami organu postępowania karnego, trudności kadrowe, lokalowe, finansowe, zła organizacja, czy dyscyplina pracy i inne tego typu powody, nie mogą pociągać za sobą niekorzystnych dla podejrzanego konsekwencji prawnych, wyrażających się m.in. w bezzasadnym przedłużaniu okresu tymczasowego aresztowania 28. Należy dodać, że przepis art. 5 ust. 3 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności stanowi, że każdy aresztowany powinien zostać niezwłocznie postawiony przed sędzią ( ) i ma prawo być sądzony w rozsądnym terminie albo zwolniony na czas postępowania. Cytowany przepis wprowadza zasadę, że po aresztowaniu sprawa podejrzanego powinna być niezwłocznie przekazana do sądu z aktem oskarżenia (innym wnioskiem). Wymieniony przepis wprowadza zatem wymóg, aby w postępowaniu przygotowawczym okres tymczasowego aresztowania był stosunkowo krótki, niezbędny do wniesienia oskarżenia (innego wniosku) do właściwego sądu. Jeżeli zaś okres niezbędny do wniesienia sprawy do sądu miałby trwać dłużej niż jest to potrzebne do niezwłocznego wniesienia oskarżenia do sądu, tymczasowo aresztowany winien być zwolniony. W takim wypadku wolno zastosować w stosunku do podejrzanego wolnościowy środek zapobiegawczy, ale wyłącznie w celu zapewnienia jego stawiennictwa na rozprawę, zatem, w celu realizowania funkcji zabezpieczającej. Rozsądny termin, o którym mowa w art. 5 ust. 3 cytowanej Konwencji, zaczyna biec w chwili, gdy osoba zostaje postawiona w stan oskarżenia 29, a zatem dotyczy stadium postępowania przygotowawczego i głównego. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych 30 w art. 9 ust. 1 stanowi, że aresztowanie osoby oczekującej na rozprawę nie powinno stanowić zasady, albowiem stawiennictwo takiej osoby na rozprawę może być zagwarantowane w inny sposób. W tym samym duchu wypowiada się Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdzając, że art. 5 ust. 3 cytowanej wyżej Konwencji zakłada, że utrzymywanie aresztu tymczasowego może być usprawiedliwione jedynie szczególnymi przesłankami interesu publicznego, który w tych wypadkach przeważa nad zasadą domniemania niewinności i poszanowania wolności aresztowanego 31. Trybunał Praw Człowieka doda- 27 Por. postanowienie SA w Krakowie z dnia 11 lipca 2001 r., II Akz 203/01, KZS 2001, nr 7 8, poz Zob. M. N o w i c k i, Wokół konwencji europejskiej, Warszawa 1992, s Por. M. N o w i c k i, Rzetelny proces w rozsądnym terminie w prawie europejskim, Studia Europejskie 1997, nr 2, poz Dz. U. z 1977 r., Nr 38, poz Zob. decyzja z dnia 15 lutego 2001 r. w sprawie 34052/96 Olstowski przeciwko Polsce, LEX nr Naruszenie art. 5 ust. 3 Konwencji z powodu zbyt długotrwałego, nieuzasadnione- 116 i Prawo 12, 2006

9 je przy tym, że, co prawda, utrzymywanie uzasadnionego podejrzenia, że aresztowany popełnił przestępstwo, stanowi warunek sine qua non stosowania tymczasowego aresztowania, lecz po upływie pewnego czasu nie jest to już wystarczające 32. Dlatego sąd, przedłużając tymczasowe aresztowanie na dalszy czas oznaczony, obowiązany jest ustalić, czy w dalszym ciągu występują szczególne pozytywne przesłanki tymczasowego aresztowania, a także wziąć pod uwagę możliwość zastosowania wolnościowych środków zapobiegawczych, tym bardziej, że wymieniony obowiązek przewidziany został w art oraz art in fine k.p.k. IV. Warto zwrócić uwagę, że od 1994 r. do 12 listopada 2005 r. na ogólną liczbę 686 skarg przekazanych Polsce przez Trybunał Praw Człowieka do ustosunkowania się, w 133 skargach podniesiony został zarzut przewlekłości tymczasowego aresztowania 33. Na 133 zakomunikowane skargi, postępowanie zakończyło się w 50 sprawach, przy czym w 24 sprawach Trybunał stwierdził naruszenie art. 5 ust. 3 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności 34. Z treści tych wyroków wynika, że praktyka stosowania i przedłużania tymczasowego aresztowania w Polsce oceniana jest krytycznie z punktu widzenia standardów określonych w art. 5 ust. Konwencji. Najczęściej powtarzają się w tych wyrokach następujące zarzuty wobec sądów: pozbawione merytorycznej treści, mało konkretne uzasadnianie postanowień o przedłużeniu tymczasowego aresztowania (pomimo jednoznacznego wymogu wykazania, dlaczego nie uznano za wystarczające zastosowanie innego środka zapobiegawczego, wynikającego z art in fine k.p.k.) 35, go stosowania tymczasowego aresztowania Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził także w wyrokach z 4 października 2005 r. sprawa 28904/02, Górski przeciwko Polsce, sprawa 17732/03, Krawczak przeciwko Polsce, sprawa 10268/03, Kankowski przeciwko Polsce, sprawa 15479/02, Jarzyński przeciwko Polsce; w wyroku z dnia 11 października 2005 r., sprawa 37444/97, Bagiński przeciwko Polsce oraz w wyroku z dnia 13 grudnia 2005 r., sprawa 31575/03, Kozłowski przeciwko Polsce, (w:) Przegląd orzecznictwa europejskiego dotyczącego spraw karnych 2005, nr 4, s Zob. wyrok ETPCz z dnia 11 lipca 2000 r. w sprawie 25792/94, Trzaska przeciwko Polsce, LEX nr 40798; wyrok ETPCz z dnia 26 lipca 2001 r. w sprawie 34097/96, Kreps przeciwko Polsce, LEX nr 48327; wyrok ETPCz z dnia 28 marca 2002 r. w sprawie 25415/94, Klamecki przeciwko Polsce, LEX nr 51414; decyzja ETPCz z dnia 21 stycznia 2003 r. w sprawie 30865/96, Jasiński przeciwko Polsce, LEX nr Zob. M. W ą sek-wiaderek, (w:) Przegląd orzecznictwa europejskiego dotyczącego spraw karnych 2005, nr 3, s Ibidem, s Zob. przykładowo wyrok ETPCz z dnia 13 września 2005 r. w sprawie 44165/98, Skrobol przeciwko Polsce, 7

10 J. Skorupka długotrwałe stosowanie tymczasowego aresztowania przy braku przesłanek stricte procesowych, czyli głównie na podstawie art k.p.k. 36, brak rzetelnego badania, czy zastosowanie innego, nieizalacyjnego środka zapobiegawczego byłoby w sprawie wystarczające do zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania 37. V. Z faktu, że podstawową funkcją tymczasowego aresztowania jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania karnego wynika wniosek, że wymieniony środek zapobiegawczy może być stosowany tak długo, dopóki spełnia funkcję zabezpieczenia procesu karnego. Zatem, jeżeli w czasie wykonywania tymczasowego aresztowania ujawni się brak podstaw do uzasadnionej obawy, że proces nie będzie toczył się prawidłowo (pojawi się negatywna przesłanka), dalsze stosowanie tymczasowego aresztowania jest niedopuszczalne. W tym kontekście zwrócić należy uwagę na ważną rolę prokuratora apelacyjnego w procesie kontroli stosowania tymczasowego aresztowania. Przepis art k.p.k. nakłada na wymienionego prokuratora obowiązek zbadania, czy w postępowaniu przygotowawczym, w którym łączny okres stosowania tymczasowego aresztowania przekroczył 12 miesięcy albo 2 lata, w dalszym ciągu zachodzi uzasadniona obawa bezprawnego wpływania przez podejrzanego na prawidłowy tok postępowania. Wypełnienie powyższego obowiązku nie może być zatem zastąpione bezkrytyczną aprobatą stanowiska prokuratora prowadzącego bądź nadzorującego postępowanie przygotowawcze co do konieczności przedłużenia tymczasowego aresztowania na dalszy czas oznaczony, lecz polegać na wnikliwej ocenie materiału aktowego pod kątem ustalenia, czy w dalszym ciągu zachodzą pozytywne przesłanki tymczasowego aresztowania. W razie ustalenia, że w sprawie występują pozytywne przesłanki dalszego stosowania tymczasowego aresztowania, obowiązkiem prokuratora apelacyjnego jest wskazanie wszystkich tych okoliczności sądowi apelacyjnemu. Prokurator apelacyjny obowiązany jest także do zbadania, czy na tak zaawansowanym etapie postępowania przygotowawczego, tymczasowe aresztowanie jest konieczne dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, czy też wystarczający jest inny środek zapobiegawczy (art k.p.k.). Natomiast, w razie ustalenia, że w sprawie występują negatywne przesłanki tymczasowego aresztowania, wystąpienie na podstawie art k.p.k. z wnioskiem o przedłużenie tymczasowego aresztowania jest niedopuszczalne. Można 36 Zob. przykładowo wyrok ETPCz z dnia 26 lipca 2001 r. w sprawie 34097/96, Kreps przeciwko Polsce, LEX nr 48327; wyrok ETPCz z dnia 28 marca 2002 r. w sprawie 25415, Klamecki przeciwko Polsce, LEX nr 51414; decyzja ETPCz z dnia 21 marca 2003 r. w sprawie 30865/96, Jasiński przeciwko Polsce. 37 M. W ą sek-wiaderek, op. cit., s i Prawo 12, 2006

11 więc powiedzieć, że prokurator apelacyjny stoi na straży przestrzegania praw tymczasowo aresztowanego w związku z przedłużaniem stosowania tego środka na okres przekraczający terminy określone w art i 3 k.p.k.; spełnia on zatem funkcję gwarancyjną. Wymienione obowiązki prokuratora apelacyjnego są na tyle doniosłe, że kwestii przedłużania tymczasowego aresztowania na okres przekraczający terminy określone w art i 3 k.p.k. nie można pozostawić w gestii prokuratora prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze. Pozbawienie wolności podejrzanego jest kwestią o tak zasadniczym znaczeniu, że należy postępować zgodnie z zasadą dwóch par oczu, a zatem najpierw prokurator prowadzący lub nadzorujący postępowanie przygotowawczego bada, czy w dalszym ciągu występują pozytywne przesłanki stosowania tymczasowego aresztowania, a dokonane ustalenia i wyprowadzone na ich podstawie wnioski kontrolowane są przez prokuratora apelacyjnego. VI. W związku z problematyką przedłużania tymczasowego aresztowania, zgłosić należy wątpliwość co do zbyt szeroko zakreślonych w art k.p.k. okoliczności warunkujących przedłużenie tego środka na dalszy okres oznaczony. Wymieniony przepis uzależnia możliwość przedłużenia tymczasowego aresztowania od ocennych i nieostrych przesłanek, a mianowicie wykonywania czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości albo od innych istotnych przeszkód, których usunięcie było niemożliwe. Jeżeli więc, przykładowo, w sprawie wykonywane są przesłuchania drugorzędnych świadków na okoliczności małoistotne lub peryferyjne, może to stanowić podstawę do przedłużenia tymczasowego aresztowania na podstawie art k.p.k. Poza tym, cytowany przepis nie wskazuje kryteriów uznania sprawy za szczególnie zawiłą. Nie wiadomo więc, czy dla uznania sprawy za szczególnie zawiłą przesądzająca ma być ilość albo rodzaj wykonanych czynności dowodowych, liczba wyodrębnionych wątków, liczba podejrzanych, czy też inne okoliczności. Poza tym, dla początkującego asesora prokuratorskiego horyzont spraw szczególnie zawiłych jest znacznie szerszy niż dla doświadczonego prokuratora. Z kolei, pod pojęcie istotnych przeszkód, których usunięcie było niemożliwe mogą podpadać niedostatki organizacyjne bądź niedomogi kadrowe prokuratury, czy wręcz nieumiejętne albo nieudolne prowadzenie postępowania przygotowawczego. Tymczasem, tymczasowo aresztowany nie może ponosić skutków wadliwej organizacji pracy prokuratury, czy błędów prokuratora popełnionych w postępowaniu przygotowawczym. 9

12 J. Skorupka VII. Przechodząc do dalszych kwestii, należy powiedzieć, że w wyroku z dnia 25 czerwca 2002 r., w sprawie Migoń przeciwko Polsce 38, Trybunał Praw Człowieka, powołując się na zasadę równości broni między stronami, tj. prokuratorem i osobą aresztowaną, podkreślił, że podejrzany tymczasowo aresztowany powinien być świadomy istnienia dowodów niekorzystnych dla niego i mieć rzeczywistą możliwość odniesienia się do nich. Dlatego, informacje ważne z punktu widzenia oceny zgodności z prawem aresztowania danej osoby należy udostępnić we właściwy sposób obrońcy podejrzanemu. W wymienionym wyroku Trybunał stwierdził, że ograniczony dostęp do akt sprawy w zakresie, jaki potrzebny jest do zagwarantowania aresztowanemu możliwość skutecznego zakwestionowania dowodu, na którym oparta była decyzja o zastosowaniu aresztu tymczasowego, może być w pewnych przypadkach przewidziany w postępowaniu dotyczącym kontroli przez sąd zgodności z prawem aresztu. Niemniej, ze względu na istotny ujemny wpływ pozbawienia wolności na fundamentalne prawa jednostki, postępowanie prowadzone na podstawie art. 5 ust. 4 Konwencji ( ) powinno w zasadzie odpowiadać, w najszerszym, jak to jest tylko możliwe, zakresie wyznaczonym przez okoliczności toczącego się śledztwa, podstawowym wymogom rzetelnego procesu, takim jak prawo do procesu kontradyktoryjnego. Trybunał stwierdził także, że z potrzeby zagwarantowania przeprowadzenia skutecznego śledztwa może wynikać konieczność utrzymania w tajemnicy części zebranych podczas śledztwa informacji w celu zapobieżenia wpływaniu na dowody przez podejrzanych i zakłócaniu przebiegu procesu. Jednakże, ów słuszny skądinąd cel nie może zostać osiągnięty kosztem istotnych ograniczeń prawa do obrony. W literaturze przedmiotu podkreśla się, że sens gwarancji równości broni, mającej zastosowanie w każdym postępowaniu przed sądem, niezależnie od stadium, w jakim postępowanie się toczy, polega na tym, że żadna ze stron nie może być w sytuacji wyraźnie gorszej niż strona przeciwna, gdy chodzi o możliwość przedstawiania swoich argumentów 39. Prawo do kontradyktoryjnego procesu oznacza w sprawach karnych, że zarówno oskarżenie, jak i obrona muszą mieć zagwarantowaną możliwość dowiedzenia się, a następnie ustosunkowania do twierdzeń oraz dowodów przedstawionych przez stronę przeciwną. Podkreślając tą kardynalną zasadę, Trybunał Praw Czło- 38 Wyrok ETPC z dnia 25 czerwca 2002 r., sprawa 24244/94, Migoń v. Polska, LEX nr 53649; Zob. też B. G r o n o w s k a, Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu z dnia 25 czerwca 2002 r. w sprawie Migoń przeciwko Polsce (dot. gwarancji procesowych dla osoby tymczasowo aresztowanej), Prok. i Pr. 2002, nr 12, poz Zob. P. H o f m a ń ski, S. Zabłocki, Glosa do wyroku Trybunału Praw Człowieka z dnia 25 marca 1998 r., nr 45/19997/829/1035, w sprawie Belziuk przeciwko Polsce, Palestra 1998, nr 7 8, poz. 6; C. N o w a k, Zasada równości broni w europejskim i polskim postępowaniu karnym, PiP 1999, nr 3, poz i Prawo 12, 2006

13 wieka w innym orzeczeniu stwierdził jednak, że uprawnienie do wyjawienia wszystkich dowodów nie jest prawem absolutnym. W każdym postępowaniu karnym mogą pojawić się konkurujące (z wymienionym wyżej uprawnieniem) interesy, takie jak bezpieczeństwo narodowe, potrzeba ochrony świadków przed ryzykiem odwetu bądź utrzymania w tajemnicy policyjnych metod prowadzenia śledztwa, które to interesy muszą zostać przeciwstawione prawom oskarżonego. Dlatego, w niektórych sprawach niezbędnym może okazać się odmowa udzielenia dostępu obronie do pewnej części materiału dowodowego, ażeby chronić podstawowe prawa innej jednostki lub ważny interes publiczny. Jednakże tylko takie środki ograniczające prawa obrony, które są bezwzględnie konieczne, są dozwolone w myśl art. 6 ust. 1 cytowanej Konwencji 40. Przedstawione wyżej orzeczenia, dają podstawę do ostrożnej konstatacji, że Trybunał Praw Człowieka nie stawia wymogu udostępnienia tymczasowo aresztowanemu całości materiałów postępowania przygotowawczego. Jednak podejrzany i jego obrońca powinien mieć dostęp do akt tego postępowania w zakresie niezbędnym do efektywnego podważenia zasadności i legalności aresztowania 41. Stanowisko to znajduje uzasadnienie w wyroku Trybunału w sprawie Lamy przeciwko Belgii 42, w którym stwierdzono, że umożliwienie skutecznego kwestionowania twierdzeń lub poglądów, które oskarżenie opiera na dokumentach znajdujących się w aktach sprawy, w niektórych przypadkach może wymagać tego, żeby obronie został zagwarantowany dostęp do tych dokumentów 43. Również w sprawach Garcia Alva przeciwko Niemcom 44, Lietzow przeciwko Niemcom 45 i Schöps przeciwko Niemcom 46, Trybunał przyjął, że nie gwarantuje równości broni postępowanie, w którym obrońca aresztowanego nie ma dostępu do tych dokumentów w aktach sprawy, które mają istotne znaczenie dla efektywnego podważania zasadności tymczasowego aresztowania podejrzanego 47. Zagadnienie dostępu podejrzanego tymczasowo aresztowanego do akt postępowania przygotowawczego rozpatrywane przez pryzmat standardu 40 Zob. wyrok ETPCz z dnia 16 lutego 2000 r., nr 27052/95, w sprawie Jasper v. Wielka Brytania, LEX nr oraz wyrok ETPC z dnia 16 lutego 2000 r., nr 28901/95, w sprawie Rowe i Davis v. Wielka Brytania, LEX nr Por. M. W ą sek-wiaderek, Zasada równości stron w polskim procesie karnym w perspektywie porównawczej, Kraków 2003, s Wyrok ETPCz z dnia 30 marca 1989 r., nr 10444/83, Lamy v. Belgium, org/ eu/cases/echr/1989/5.html 43 Podobnie, wyrok ETPCz z dnia 22 czerwca 2004 r., nr 29687/96, Wesołowski v. Polska, Biuletyn Biura Informacji Rady Europy 2004/3/ Wyrok ETPCz z dnia 13 lutego 2001 r., nr 23541/ Wyrok ETPCz z dnia 13 lutego 2001 r., nr 24479/ Wyrok ETPCz z dnia 13 lutego 2001 r., nr 25116/ Zob. M. W ą s e k - W i a d e r e k, Zasada, s

14 J. Skorupka określonego w art. 5 ust. 4 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności obejmuje również kwestię udostępnienia podejrzanemu wniosku prokuratora o zastosowanie bądź przedłużenie tymczasowego aresztowania. W polskich przepisach prawa dotyczących postępowania karnego powyższa kwestia nie została dotychczas uregulowana. Natomiast, jest podnoszona w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. W sprawie Osvath przeciwko Węgrom 48 Trybunał stwierdził naruszenie art. 5 ust. 4 Konwencji, albowiem nawet jeśli [aresztowany] miał możliwość osobistego udziału w posiedzeniach sądu w przedmiocie przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania lub mógł być na nich reprezentowany przez obrońcę, okoliczność ta nie była wystarczająca dla zapewnienia mu odpowiedniej możliwości skomentowania argumentów prokuratora, ( ) gdyż tymczasowe aresztowanie ( ) było kilkakrotnie przedłużane bez uprzedniego doręczenia mu kopii wniosku prokuratora w tym zakresie. ( ) W tych okolicznościach Trybunał jest przekonany, że skarżącemu nie zagwarantowano rzeczywiście kontradyktoryjnej procedury [rozpatrywania wniosków o przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania] (por. Nikolova v. Bułgaria, skarga nr 31195/96, ECHR 1999 II, 63; Niedbała v. Polska, skarga nr 27915, wyrok z dnia 4 lipca 2000 r.; Ilijkov v. Bułgaria, skarga nr 33977/96, wyrok z dnia 26 lipca 2001 r.). Dla jasności omawianego orzeczenia należy przytoczyć, że zgodnie z art. 379A 4 węgierskiego kodeksu postępowania karnego, prokurator występuje do sądu z wnioskiem o przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania nie później niż 5 dni przed upływem terminu stosowania tego środka zapobiegawczego. Wniosek oskarżonego i jego obrońcy o uchylenie stosowania tymczasowego aresztowania przekazuje się do sądu właściwego za pośrednictwem prokuratora. Przed podjęciem decyzji w przedmiocie wniosku sąd wysłuchuje oskarżonego, jeżeli powołano się w nim na nowe okoliczności. W przeciwnym razie wydaje postanowienie bez wysłuchania stron. Wydaje się, że intencją Trybunału w cytowanym wyroku było stwierdzenie, iż doręczanie tymczasowo aresztowanemu oskarżonemu i jego obrońcy wniosków prokuratora o przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania jest niezbędnym elementem standardu rzetelnej procedury określonego w art. 5 ust. 4 Konwencji Wyrok Drugiej Izby ETPCz z dnia 5 lipca 2005 r., nr 20723/02, (w:) Przegląd orzecznictwa europejskiego dotyczącego spraw karnych 2005, nr 3, poz Por. M. W ą s e k - W i a d e r e k, (w:) Przegląd orzecznictwa europejskiego dotyczącego spraw karnych 2005, nr 3, poz. 11. W sprawie Łaszkiewicz przeciwko Polsce (częściowa decyzja Czwartej Izby ETPCz w przedmiocie dopuszczalności skargi nr 28481/03 z dnia 22 listopada 2005 r.) skarżąca powołuje się na to, że jej obrońcy odmówiono dostępu do akt sprawy i możliwości zapoznania się z treścią kolejnych wniosków prokuratora o przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania. Decyzją z dnia 22 listopada 2005 r. Trybunał postanowił odroczyć wydanie decyzji w przedmiocie dopuszczalności ww. zarzutów skarżącej i przekazał je Rządowi do ustosunkowania się. Sprawa jest w toku. 122 i Prawo 12, 2006

15 VIII. Wydaje się, że kwestia udostępniania podejrzanemu wniosku prokuratora o zastosowanie i przedłużenie tymczasowego aresztowania winna zostać poddana dyskusji, a następnie uregulowana w ustawie procesowej. Kierunek regulacji został wskazany przez Trybunał Praw Człowieka. W razie przyjęcia regulacji nakazującej prokuratorowi udostępnienie (doręczenie) podejrzanemu odpisu wniosku o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania, ustawa winna określać również termin, w jakim odpisy wymienionych wniosków winny być doręczane podejrzanemu, zaś w akcie podustawowym (tzw. regulaminie prokuratorskim) należałoby rozstrzygnąć kwestię sposobu informowania sądu stosującego lub przedłużającego tymczasowe aresztowanie o planowanych względem aresztanta czynnościach dowodowych. Chodzi o to, aby o planowanych do przeprowadzenia czynnościach dowodowych podejrzany, względem którego wystąpiono z jednym z powyższych wniosków, nie był informowany w takim wniosku. 3