Dysfunkcjonalne korzystanie z internetu przegl d bada

Transkrypt

1 Psychologia Spo eczna 2014 tom 9 4 (31) ISSN doi: / Dysfunkcjonalne korzystanie z internetu przegl d bada Agata B achnio 1, Aneta Przepiórka 1, Tomasz Rowi ski 2 1 Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Paw a II 2 Uniwersytet Kardyna a Stefana Wyszy skiego w Warszawie Artyku zawiera przegl d bada z lat dotycz cych dysfunkcjonalnego u ytkowania internetu. Dokonano przegl du koncepcji wyja niaj cych to zjawisko oraz omówiono obraz kliniczny uzale nienia od internetu, kryteria diagnostyczne, odniesienie do innych zaburze, biologiczne i psychospo eczne czynniki wp ywaj ce na uzale nienie od internetu. Ponadto przedstawiono w a ciwo ci psychometryczne narz dzia do pomiaru zjawiska. S owa kluczowe: psychologia internetu, uzale nienie od internetu, patologiczne korzystanie z internetu, dysfunkcjonalne u ywanie internetu Na negatywne konsekwencje utraty kontroli nad czasem sp dzanym w sieci po raz pierwszy zwróci uwag ameryka ski psychiatra Ivan Goldberg (1995). W po owie lat 90. w charakterze artu opisa na pewnej li cie dyskusyjnej internaut, który mia taki problem. Obecnie zjawisko to jest traktowane powa nie, jednak nie ma zgodno ci co do terminu; u ywa si wielu poj do jego opisu (Jakubik, Pop awska, 2003; Johnson, 2009). W literaturze mo na wyró ni uzale nienie od internetu (Internet addiction; Grohol, 1999), zale no od internetu (Internet dependency; Anderson, 1998), zespó uzale nienia od internetu (ZUI, Internet addiction syndrome; Jakubik, Pop awska 2003), problematyczne u ywanie internetu (problematic Internet use; Davis, Gordon, Flett, Besser, 2002). Pojawia si te termin patologiczne u ywanie internetu (pathological Internet use; Goldberg, 1995, 2002), Agata B achnio, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Paw a II, Katedra Psychologii Emocji i Motywacji, al. Rac awickie 14, Lublin, gatta@kul.pl Aneta Przepiórka, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Paw a II, Katedra Psychologii Emocji i Motywacji, al. Rac awickie 14, Lublin, aneta.przepiorka@kul.pl Tomasz Rowi ski, Uniwersytet Kardyna a Stefana Wyszy skiego w Warszawie, ul. Wóycickiego 1/3, bud. 14, Warszawa, t.rowinski@uksw.edu.pl Korespondencj w sprawie artyku u prosimy kierowa na adres: gatta@kul.pl Prace trzeciego Autora zosta y sfinansowane w ramach grantu MNiSW nr NN które jest paralel do patologicznego hazardu; nadu ywanie internetu (Internet abuse; Morahan-Martin, 2005), kompulsywne u ywanie in ternetu (compulsive Internet use; Meerkerk, Van Den Eijnden, Garretsen, 2006), zaburzenie kontroli impulsów (impulse-control disorder; Treur, Fabian, Furedi, 2001), nadmierne korzystanie z internetu (Kaliszewska, 2007) oraz dysfunkcjonalne korzystanie z internetu (Rowi ski, 2008). Ka de z tych poj zwraca uwag na inny aspekt uzale nienia od internetu: na kwesti kontroli swojego zachowania, nadmiernej ilo- ci czasu sp dzanego w internecie, szkodliwego oddzia- ywania uzale nienia na funkcjonowanie osoby czy dysfunkcjonalno zachowania. Poj cia podkre laj zespo owy charakter objawów uzale nienia. Goldberg (1995) wskazuje, e w patologicznym u ywaniu internetu wyst puje dystres, który ma znacz cy wp yw na funkcjonowanie osoby w sferze fizycznej, psychicznej, interpersonalnej, spo ecznej, rodzinnej i ekonomicznej. Kimberly Young (1998, 2004, 2011) konsekwentnie u ywa poj cia uzale nienie od internetu, które rozumie jako zaburzenie kontroli impulsów niepowoduj ce intoksykacji. Uzale nienie definiuje, odwo- uj c si do kryteriów diagnostycznych patologicznego hazardu. Wymienia pi typów uzale nienia zwi zanego z komputerem: erotomania internetowa (cybersexual addiction), czyli potrzeba ogl dania i ci gania stron pornograficznych; uzale nienie od internetowych kontaktów spo ecznych (cyber-relationship addiction), 378 Copyright 2014 Psychologia Spo eczna

2 DYSFUNKCJONALNE KORZYSTANIE Z INTERNETU PRZEGL D BADA 379 przejawiaj ce si cz stym sprawdzaniem poczty, kontaktowaniem si ze znajomymi wy cznie przez komunikatory; uzale nienie od sieci internetowej (net compulsions), czyli obsesyjny hazard online, robienie zakupów online i branie udzia u w aukcjach internetowych; przeci enie informacyjne, a mianowicie przymus pobierania informacji (information overload), a tak e uzale nienie od komputera w ogóle (computer addiction), czyli kompulsywne u ywanie komputera. Warto zaznaczy, e uzale nienie od internetu dotyczy nie medium, lecz tre ci, z której osoba korzysta (por. Meerkerk i in., 2006). Zauwa alny jest brak zgody w ród badaczy co do nazwy syndromu i jego natury, a w konsekwencji brak zgodno ci co do liczby internautów przejawiaj cych dysfunkcjonalne korzystanie z sieci. Badacze zorientowani klinicznie zwracaj uwag na wska niki jako ciowe i ilo ciowe klasyfikacji uzale niony nieuzale niony. Dlatego b d oni w wi kszym stopniu uwypukla kliniczne aspekty uzale nienia i charakteryzowa jego natur w sposób kategorialny. Inni badacze, zorientowani spo ecznie czy interdyscyplinarnie, b d zwraca uwag na dysfunkcjonalny charakter tego syndromu. W tej perspektywie dysfunkcjonalne/patologiczne/nadmierne korzystanie z internetu mo na umie ci na kontinuum zaburze zwi zanych z utrat kontroli nad czasem online. Autorzy prezentowanego artyku u w swoich analizach przyjmuj drug propozycj jako wyj ciow. G ównym powodem jest brak jasnych kryteriów dystynktywnych dla ewentualnie nowej jednostki zaburze w aktualnym DSM-5. W dalszej cz ci pracy b d omawiane najwa niejsze podej cia. EPIDEMIOLOGIA ZJAWISKA Uwzgl dniaj c zarówno sposób badania, jak i wyniki, mo na powiedzie o wyst powaniu w literaturze wiatowej wyra nej ró nicy mi dzy zachodni a wschodni cywilizacj (Chiny, Korea, Tajwan) w diagnozowaniu internautów i poziomie dysfunkcjonalnego korzystania z internetu. Morahan-Martin (2005) szacuje, e w populacji internautów odsetek uzale nionych od sieci waha si od 6 do 13%. Pomija z powodów b dów metodologicznych pierwsze badania Young (1996), w których odsetek uzale nionych wyniós ponad 80% (!). W Korei szacuje si, e oko o 2% osób w wieku 6 19 lat jest uzale nionych od internetu, na Tajwanie jest uzale nionych 6% studentów college u (Chou, Hsiao, 2000), w Chinach za prawie 14% nastolatków zdiagnozowano w ten sposób. W Finlandii nieca e 2% m odzie y w wieku mi dzy 12 a 18 lat jest uzale nione od internetu (Kaltiala- -Heino, Lintonen, Rimpela, 2004). Azjatycka m odzie cz sto korzysta z internetu w kawiarenkach internetowych, natomiast m odzi Amerykanie w domu, co powoduje, e definiowanie tego fenomenu jest trudniejsze (Block, 2008). W badaniach studentów przeprowadzonych przez Morahan-Martin i Schumachera (1997) okaza o si, e ponad 8% z 277 badanych to osoby patologicznie korzystaj ce z internetu. Scherer i Bost (1997, za: Griffiths, 1998) przebadali 531 studentów, z czego 13% zaklasyfikowali jako uzale nionych od internetu. Leung (2004) w losowo dobranej grupie 699 internautów jako uzale nionych zdiagnozowa (za pomoc testu Young, 1998) ponad 38% z nich. W badaniach Coopera i zespo u (Cooper, Morahan-Martin, Mathy, Maheu, 2002) blisko 10% respondentów zdiagnozowa o siebie jako uzale nionych od internetu. Z bada Poprawy (2011b) na próbie 3925 badanych w wieku od 11. do 65. roku ycia wynika, e w ród m odych internautów do 24. roku ycia nieco ponad 13% uzyskuje wysokie wyniki i nale y do grupy ryzyka patologicznego u ywania internetu. Natomiast oko o 2% uzyskuje wyniki bardzo wysokie, co mo e wskazywa, e ich korzystanie z internetu jest patologiczne. Podobne wyniki otrzymano w grupie osób powy ej 24. roku ycia: w grupie ryzyka jest ponad 12%, a w grupie wyników bardzo wysokich prawie 2% przebadanych Polaków. Z innych bada dotycz cych uzale nienia przeprowadzonych w ród m odzie y na próbie prawie 2000 ucz niów w wieku lat (Juczy ski, Chodkiewicz, Pi sarski, 2004), przy uwzgl dnieniu kryteriów z testu Kimberly Young, wynika, e 7% m odzie y mo e by uzale nione od internetu, natomiast ponad 5% jest nara one na uzale nienie i nadu ywa internetu. Najwi kszy odsetek uzale nionych stanowi ch opcy w wieku 14 i 16 lat. Warto doda, e ponad 44% badanej m odzie y przyznaje si do tego, e nie kontroluje czasu sp dzanego w internecie i cz ciej korzystaj z niego d u ej ni wcze niej zak adali. Z bada Pó torak (2004) na polskich studentach wynika, e 4 10% osób (w zale no ci od wieku) otrzyma- o wysokie wyniki w te cie mierz cym uzale nienie od sieci. Wyniki bada przeprowadzonych w ramach mi dzynarodowego projektu EU Kids Online ( z udzia em 25 krajów nale cych do Unii Europejskiej pokaza y niepokoj c skal zjawiska uzale nienia od internetu. W badaniach na polskiej próbie 805 dzieci w wieku lat (Kirwil, 2011) wykazano, e u 9% badanych dzieci wyst pi y wszystkie wymienione objawy uzale nienia, czyli niejedzenie i niespanie, nieudane próby kontroli czasu sp dzanego w internecie, uczucie braku przy niemo liwo ci korzystania z internetu, brak czasu dla rodziny i znajomych oraz zaniedbywanie obowi zków, bezcelowe surfowanie po internecie.

3 380 AGATA B ACHNIO, ANETA PRZEPIÓRKA, TOMASZ ROWI SKI Natomiast wyst powanie pojedynczych symptomów zg osi o od 18 do 38% z przewag ch opców. 41% dzieci nie wskaza o u siebie adnych z podanych objawów uzale nienia od internetu. W porównaniu z Europ, gdzie rednio 30% badanych dzieci wskazywa o wyst powanie u siebie pojedynczych lub wi cej symptomów uzale nienia, w Polsce odsetek tych osób wyniós 23%. We W oszech odsetek ten wyniós 17% i by najni szy w ród badanych krajów, najwy szy za odnotowano w Portugalii (49%) i w Estonii (50%). Jak pokazuj badania z raportu EU Kids Online (Kirwil, 2011) przeprowadzone w 2010 roku na próbie dzieci w wieku 9 16 lat, z internetu zaczynaj korzysta coraz m odsze dzieci pierwsze logowanie odnotowano mi dzy 7. a 11. rokiem ycia. W Polsce wiek ten wyniós 9 lat. Badania te wskazuj jednoznacznie, e internet staje si coraz bardziej dost pny, a korzystanie z niego jest wpisane w codzienn aktywno, st d problem uzale nienia od internetu mo e narasta, zw aszcza je li ze strony rodziców brakuje kontroli, w jaki sposób i jak d ugo dziecko korzysta z internetu. Jak wida, temat uzale nienia od internetu pojawia si te w polskich opracowaniach (Kaliszewska, 2007; Kirwil, 2011; Poprawa, 2011a; Py alski, 2009), aczkolwiek brakuje wci danych pokazuj cych rzeczywist skal problemu. Na podstawie powy szych danych trudno szacowa rzetelnie odsetek uzale nionych i okre li problem na poziomie spo ecze stw. Wydaje si, e jednym z powodów takiej rozbie no ci mog by ró nice w wielko ciach prób badawczych, sposobie zbierania danych (online vs. offline), brak randomizacji i/lub brak reprezentatywno ci. Oprócz tego wraz z rozwojem spo ecze stwa informacyjnego redni czas online wzrasta (Batorski, 2007, 2011), co pozbawia kryterium czasu jakiejkolwiek mocy dyskryminacyjnej. Ilo sp dzanego czasu online mo e nie by dobr miar tego syndromu. Jednak g ównym winowajc rozbie no ci w rezultatach s metoda badawcza i przyj ta definicja uzale nienia. KRYTERIA DYSFUNKCJONALNEGO KORZYSTANIA Z INTERNETU Dysfunkcjonalne korzystanie z internetu per se nie zosta o wpisane do adnej klasyfikacji chorób (Yellowless, Marks, 2007; Young, 2004). Ameryka skie Towarzystwo Psychiatryczne (APA) planowa o w czenie tego zaburzenia do klasyfikacji DSM-5 (Augustynek, 2008; Block, 2008). Ostatecznie w Sekcji III DSM-5 zamieszczono (do dalszych bada ) zaburzenie zwi zane z graniem online (Internet gaming disorder), ale rozumianym jako gry, np. MMORGP, nie jako hazard (APA, 2013, s ). Zaproponowano dziewi ogólnych kryteriów, które pokrywaj si z tymi wyró nionymi przez Young (1998), tj. (1) zaabsorbowanie grami sieciowymi; (2) wyst pienie symptomów odstawienia, gdy nie ma dost pu do gier online; (3) tolerancja, czyli potrzeba sp dzania coraz wi kszej ilo ci czasu, graj c online; (4) bezskuteczne próby kontroli zaanga owania w gry online; (5) utrata zainteresowa wcze niejszymi hobby i rozrywkami, z wyj tkiem gier online; (6) kontynuowanie gry online pomimo wiedzy o psychospo ecznych problemach tym spowodowanych; (7) oszukiwanie bliskich osób co do ilo ci czasu po wi canego grom sieciowym; (8) korzystanie z gier internetowych w celu ucieczki od problemów lub radzenia sobie z negatywnym nastrojem; (9) ryzykowanie utrat lub utrata wa nych relacji spo ecznych, pracy lub szko y z powodu gier online. Block wymienia cztery komponenty uzale nienia od internetu: (1) nadmierne u ywanie cz sto zwi zane z brakiem poczucia up ywu czasu i z zaniedbywaniem podstawowych obowi zków; (2) wycofanie po czone ze z o ci i napi ciem i/lub depresj w sytuacji, gdy komputer jest niedost pny; (3) tolerancja jest zwi zana z wyd u- eniem czasu sp dzanego przed komputerem i potrzeb udoskonalania sprz tu, aby osi gn satysfakcj : tre ci stopniowo trac swoj pocz tkow warto nagradzaj c i potrzebna jest silniejsza i d u sza dawka; (4) negatywne reperkusje w postaci sprzeczek, k ótni, niskich osi gni, spo ecznej izolacji i zm czenia (Block, 2008). W literaturze pojawi y si próby ustalenia kryteriów dia gnostycznych dla uzale nienia od internetu na wzór kry teriów uzale nienia od hazardu zapisanych w DSM-IV i ICD-10 (Augustynek, 2008; Woronowicz, 2001; Young, 1999, 2011). W obu kryteriach podstaw do zdiagnozowania uzale nienia jest konieczno korzystania z internetu i wyst powania objawów przynajmniej przez rok. Jedn z propozycji, zbie n z powy sz ide, jest definicja uzale nienia autorstwa Piesa (2009). Podejmuje on kwesti wydzielenia uzale nienia od internetu jako odr bnej jednostki nozologicznej. Autor wskazuje na zamieszanie terminologiczne i powi zanie uzale nienia z zachowaniami kompulsywnymi czy impulsywnymi. Aby uzale nienie od internetu zosta o wyodr bnione jako odr bna jednostka chorobowa w DSM-5, potrzebne s wyra ne kryteria diagnostyczne, a tak e wiele bada przeprowadzonych na wi kszych próbach i z u yciem metod psychofizjologicznych, które mog yby potwierdzi wskazywane symptomy odstawienia, np. zmiany ci nienia krwi, pulsu. Wed ug Piesa (2009), pod etykiet uzale nienia od internetu mie ci si wiele objawów klinicznych. W ród argumentów przemawiaj cych za w czeniem uzale nienia

4 DYSFUNKCJONALNE KORZYSTANIE Z INTERNETU PRZEGL D BADA 381 od internetu do klasyfikacji DSM-5 jako odr bnej jednostki jest mi dzy innymi swoisty wzorzec symptomów, wymienia on te komponent opiatowy jak przy innych rodzajach uzale nienia. Argumentom tym przeciwstawia przede wszystkim brak bada potwierdzaj cych fizjologiczne objawy zespo u odstawienia i tolerancji organizmu, czy te wskazuje potrzeb dok adniejszych bada przy u yciu metod neuroobrazowania mózgu. Autor twierdzi, e uzale nienie od internetu mo e by w czone do istniej cej klasyfikacji zaburze obsesyjno-kompulsywnych. Wydzielenie odr bnej kategorii uzale nienia od internetu mo e da impuls dla powstania kategorii uzale nie od innych urz dze technicznych, co podejmuje Griffiths (1998), tworz c szersz kategori uzale nie technologicznych. Kratzer i Hegerl (2008), jak i Morahan-Martin (2010), wskazuj, e wyst powanie u osób zaklasyfikowanych do grupy z patologicznym u ytkowaniem internetu symptomów innych chorób, mi dzy innymi zaburze l kowych u 27 osób na 30 badanych stwierdzono zaburzenie tego typu mo e by argumentem przeciw wyodr bnianiu uzale nienia od internetu jako odr bnej jednostki chorobowej. Odnosz c si do kryteriów z DSM-IV, wyst pienie przy najmniej trzech z wymienionych w tabeli 1 objawów mo e wiadczy o uzale nieniu od internetu (Griffiths, 1998). Beard i Wolf (2001), opieraj c si na kryteriach Young (1998), na nowo definiuj sposób diagnozy internautów. Wed ug autorów musi jednocze nie wyst pi pi objawów (kryteriów) uzale nienia od internetu: zaanga owanie w internet, potrzeba coraz d u szego korzystania z niego, aby osi gn podobny poziom satysfakcji, nieudane próby kontroli i ograniczenia czasu sp dzanego w internecie, wyst powanie niepokoju, irytacji i obni onego nastroju w razie ograniczania czasu sp dzanego w internecie, sp dzanie wi kszej ilo ci czasu w internecie ni si pierwotnie planowa o. Ponadto musi zaistnie przynajmniej jeden objaw (kryterium) z trzech ni ej wymienionych: z powodu internetu osoba ryzykuje utrat znacz cych relacji, pracy, mo liwo ci nauki, rozwoju kariery; ok amywanie cz onków rodziny, terapeutów i innych osób odno nie do stopnia zaanga owania w internet oraz u ywanie go jako sposobu na ucieczk od problemów lub agodzenia nastroju dysforycznego. Goldberg (2002), nawi zuj c do kryteriów diagnostycznych uzale nie wg ICD-10, które s cz sto przytaczane przez innych badaczy (Shapira i in., 2003; Woronowicz, 2001), w swojej klasyfikacji podaje nast puj ce kryteria: I. Tolerancja na bod ce dostarczane przez internet jest definiowana jako: A. potrzeba coraz d u szego korzystania z internetu w celu uzyskania odpowiedniej satysfakcji; B. wyra ne obni enie poziomu satysfakcji przy niezmiennej, tej samej ilo ci czasu przebywania w sieci. II. Zespó abstynencyjny manifestuj cy si jako A lub B: A. charakterystyczne syndromy odstawienia spe niaj ce poni sze kryteria 1, 2 lub 3: 1. mia o miejsce znaczne i d ugotrwa e ograniczenie czasu korzystania z internetu; 2. w ci gu kilku dni od ograniczenia z kryterium 1. pojawiaj si dwa lub wi cej objawów: pobudzenie psychoruchowe, l k, obsesyjne my lenie o tym, co si dzieje w sieci, fantazjowanie i marzenie o internecie, dowolne lub mimowolne poruszanie palcami w sposób, w jaki pisze si na klawiaturze. Tabela 1 Sze kryteriów operacjonalizuj cych poj cie uzale nienia wg Grif thsa 1. Dominacja dane zachowanie staje si dla osoby najwa niejsze w codziennym funkcjonowaniu i dominuje w jej my lach, uczuciach i zachowaniu. Nawet gdy nie jest zaj ta aktualnie tym zaj ciem, my li o nim i o chwili, kiedy b dzie mog a to robi. 2. Zmiany nastroju szybkie zmiany uczu zwi zane z danym zachowaniem, np. przyjemne pobudzenie. 3. Tolerancja coraz wi cej czasu i zaanga owania jest potrzebne, aby móc osi gn ten sam stopie satysfakcji czy pobudzenia. 4. Symptomy odstawienia nieprzyjemne stany emocjonalne jako reakcja na przerwan aktywno lub brak kontynuacji danego zachowania. 5. Kon ikt odnosi si do kon iktu pomi dzy uzale nionym a najbli szym otoczeniem, pomi dzy ró nymi obowi zkami uzale nionego, np. prac, obowi zkami domowymi oraz kon ikty intrapsychiczne zwi zane z uzale nieniem. 6. Nawroty tendencja do popadania w ten sam na óg, nawet po d u szych okresach abstynencji.

5 382 AGATA B ACHNIO, ANETA PRZEPIÓRKA, TOMASZ ROWI SKI 3. objawy z kryterium 2 znacznie zaburzaj funkcjonowanie spo eczne, zawodowe oraz w innych sferach funkcjonowania. B. korzystanie z sieci w celu unikni cia przykrych objawów odstawienia. III. Brak kontroli nad czasem korzystania z sieci. IV. Pojawiaj si nieudane próby kontrolowania lub zaprzestania korzystania z internetu. V. Wyszukiwanie zaj zwi zanych z internetem (np. kupowanie ksi ek na temat sieci, testowanie nowych przegl darek stron www, porz dkowanie ci gni tych z internetu materia ów). VI. Z powodu nadmiernego korzystania z internetu ogranicza si czas po wi cony innym aktywno ciom o charakterze spo ecznym, zawodowym, rekreacyjnym. VII. U ywanie internetu, mimo e ma si wiadomo wynikaj cych z tego problemów natury somatycznej, psychologicznej lub spo ecznej. DYSFUNKCJONALNE KORZYSTANIE Z INTERNETU A INNE ZABURZENIA Badania wskazuj, e dysfunkcjonalne korzystanie z internetu cz sto wspó wyst puje z innymi zaburzeniami, takimi jak depresja, samotno czy zaburzenia seksualne (Armstrong, Phillips, Saling, 2000; Cooper i in., 2002; Morahan-Martin, 2010; Young, Rodgers, 1998). Young (1997) twierdzi, e osoby depresyjne, cechuj ce si niskim poczuciem w asnej warto ci, obawiaj ce si odrzucenia, o niskiej motywacji i odznaczaj ce si du potrzeb akceptacji przez innych, s bardziej nara one na dysfunkcjonalne korzystanie z internetu. Równie w badaniach prowadzonych przez Yu i Zhao (2004, za: Augustynek, 2008) okaza o si, e uzale nienie od internetu wspó istnia o z innymi problemami psychicznymi pacjentów, takimi jak depresja, l k spo eczny, a tak- e wspó wyst powa o z innymi na ogami, g ównie alkoholizmem. Rezultaty dotychczasowych bada nie pozwalaj jednak ostatecznie stwierdzi, co jest przyczyn, a co skutkiem. Do ciekawe pod tym wzgl dem s badania Caplana (2007), który za pomoc analizy cie ek próbuje ustali najwa niejsze zmienne dla tego syndromu. Trudno rozstrzygn, czy pojawienie si depresji poprzedza szkodliwe u ytkowanie internetu, czy te depresja pojawia si jako efekt nadmiernego korzystania z internetu g ównie przez to, e prowadzi do izolacji spo ecznej (Young, Rodgers, 1998). W badaniach przeprowadzonych na grupie 1890 uczniów, gdzie rednia wieku wynosi a 16,26 roku ± 1 rok, testowano zale no mi dzy uzale nieniem od internetu a depresj, symptomami ADHD, fobi spo eczn i wrogo ci wobec rówie ników (Yen, Ko, Yen, Wu, Yang, 2007). Jak si okaza o, dysfunkcjonalne u ytkowanie internetu wspó wyst powa o z wy szym poziomem depresji oraz objawami ADHD. Ponadto w grupie ch opców zosta wykryty zwi zek mi dzy wrogo ci a uzale nieniem od internetu. Wydaje si, e internet daje mo liwo roz adowania pojawiaj cego si napi cia i negatywnych emocji, cho oczywi- cie poczucie bezkarno ci i anonimowo ci w internecie mo e nasila t spiral. Osoby uzale nione od internetu cechowa równie wy szy poziom fobii spo ecznej, jednak w analizie regresji fobia spo eczna nie okaza a si istotnym predyktorem. Na fali krytyki koncepcji kryteriów uzale nienia od internetu (Morahan-Martin, 2007) powsta o pytanie o mo liwo diagnozy tego syndromu. Cooper, Putman, Plan chon i Boies (1999) wskazuj, e uzale nienie od seksu online to nic innego, jak kompulsywne zachowania seksualne, które przejawiaj si w tej postaci. W ramach tego podej cia skupianie si na symptomach uzale nienia nie jest w a ciwe i powinno si raczej stawia diagnoz w kierunku rzeczywistego problemu. Istnieje te inne podej cie, np. diateza stres, w którym uzale nienie od internetu rozwija si ze wzgl du na pewn dyspozycj osoby oraz specyficzn charakterystyk aplikacji online, np. komunikatory czy platformy spo eczno ci wirtualnych, np. Facebook (B achnio, Przepiórka, Rudnicka, 2013; Morahan-Martin, 2007). Jednym z badaczy, który próbowa okre li zaburzenia wyst puj ce przed diagnoz dysfunkcjonalnego korzystania z internetu, by Shapira (2000, za: Morahan- -Martin, 2007). Z dwudziestoma pacjentami, którzy zg osili si z powodu negatywnych skutków utraty kontroli nad internetem, przeprowadzono wywiad w kierunku identyfikacji wcze niejszych problemów. Okaza o si, e prawie 2/3 badanych by o wcze niej zdiagnozowanych jako pacjenci z chorob dwubiegunow afektywn, ponad 80% przechodzi o wcze niej psychoterapi z ró nych powodów, a 75% z nich by o leczonych rodkami psychotropowymi. Wydaje si, e internauci przejawiaj cy specyficzne uzale nienie od internetu (Davis, 2001) mog wcze niej do wiadcza zaburze zachowania, a dysfunkcja zwi zana z aktywno ci online maskuje rzeczywisty problem (Shaffer i in., 2000, za: Morahan- -Martin, 2007). ETIOLOGIA DYSFUNKCJONALNEGO KORZYSTANIA Z INTERNETU Poszukiwanie mechanizmów powstawania dysfunkcjonalnego korzystania z internetu ma na celu rozwi zanie podstawowego problemu: czy internet powoduje

6 DYSFUNKCJONALNE KORZYSTANIE Z INTERNETU PRZEGL D BADA 383 pewne zaburzenia, czy te wcze niej istniej ce problemy uaktywniaj si w kontakcie z internetem. Jak podaje Morahan-Martin (2007, 2010), obie hipotezy maj swoje potwierdzenie w badaniach. Jednak wi e si to z zupe nie innym pojmowaniem dysfunkcji. W podej ciu klinicznym si podkre la, e uzale nienie od internetu mo e by zwi zane z wcze niej istniej cymi zaburzeniami, np. brakiem kontroli impulsów (Orzack, 1999). Wydaje si zatem, e internet sam w sobie nie jest uzale niaj cy (Joinson, 2003; Young, 1998). Jednak inni autorzy wskazuj na zupe nie inn etiologi tego zaburzenia. Niektóre przypadki opisane w literaturze (Griffiths, 2000; Young, 1996) wskazuj, e uzale nieniu od internetu mog sprzyja nie tyle okre lone wcze niej istniej ce zaburzenia, ile potrzeba kontaktu, rozmowy, poczucia przynale no ci czy prze ycia przygody. Spo eczny aspekt komunikacji przez internet jest czasami tak stymuluj cy, e internauci mog traci kontrol nad czasem sp dzanym online, a tym samym do wiadcza negatywnych skutków utraty kontroli (Griffiths, 2000; King, Moreggi, 1998). Oba stanowiska próbuje integrowa w swej teorii poznawczo-behawioralnej Shapira (Shapira, Goldsmith, Keck, Khosla, McElroy, 2000), a za nim Caplan (2002, 2005). Wcze niej w psychologii pojawi y si próby okre lenia kryteriów diagnostycznych dla tego syndromu. Psychologowie poszukuj przyczyn uzale nienia w czyn nikach biologicznych, wybranych korelatach osobowo ciowych lub innych zaburzeniach, stanowi cych pewn dyspozycj, która le y u pod o a uzale nienia. W sytuacji gdy zadzia a odpowiednio silny stresor w krytycznym dla jednostki czasie, z du ym prawdopodobie stwem mo na za o y, e dysfunkcja si rozwinie (por. Sue, Sue, Sue, 1994). Istotn rol mo e odgrywa tak e temperament. Ro - wi ski (2006), w ramach bada prowadzonych z wykorzystaniem Regulacyjnej Teorii Temperamentu Stre laua, wskaza na zwi zki pomi dzy dysfunkcj a wawo ci i perseweratywno ci oraz reaktywno ci i aktywno ci. Uk ad wspó zale no ci wskazuje na struktur temperamentu wiadcz c o mniejszej mo liwo ci przetwarzania informacji przez system nerwowy. Najwy szy wynik osi gn y osoby, które maj zharmonizowan struktur temperamentu w zakresie charakterystyki czasowej zachowania (CCZ), wskazuj c na tendencj do roz adowywania wysokiego poziomu zwyczajowego pobudzenia. W przypadku energetycznego poziomu zachowania (EPZ) najwy szy poziom dysfunkcji przejawiaj osoby z niezharmonizowan struktur, tzn. przy ma ej mo liwo ci przetwarzania stymulacji osoby te s bardzo aktywne. Bior c pod uwag mo liwo- ci stymulacji, jakie niesie ze sob internet, taki uk ad cech temperamentu mo na traktowa jako swego rodzaju dyspozycj. Wed ug McLuhana (2004) tzw. gor ce mass media silnie oddzia uj na jeden zmys, znosz c rodzaj stymulacji zwi zany z innymi zmys ami. Pozwalaj tak- e na ca kowit kontrol wszelkich bod ców natury fizycznej czy spo ecznej. Jednak sama przestrze internetu niesie ze sob do du stymulacj, np. poprzez gry MMORPG czy mo liwo prowadzenia rozmów z kilkoma osobami jednocze nie. Oprócz temperamentu badacze wskazuj na inne czynniki, które mog sprzyja rozwojowi dysfunkcji. Beard i Wolf (2001) w ród czynników predysponuj cych do uzale nienia od internetu wymieniaj : samotno (spo eczn izolacj ), zafascynowanie technologi komputerow i mo liwo ciami internetu oraz introwertyzm. Jak wynika z bada, introwertycy i neurotycy w internecie umiejscawiaj swoje Ja realne. W zwi zku z tym preferuj kontakty zapo redniczone przez komputer (Amichai-Hamburger, Wainpel, Fox, 2002). Podobnie Koch i Pratarelli (2004) zauwa yli, e osoby bardziej introwertyczne cz ciej by y szcz liwe z powodu bycia online, bardziej ceni y sobie znajomo ci, przewa nie dwukrotnie wy ej ocenia y warto i wa no rozmów online ni ekstrawertycy i przywi zywa y do nich wi ksz wag. Autorzy t umacz t tendencj w ród introwertyków tym, e internet eliminuje l k przed byciem zak opotanym, odrzuconym czy te poddanym spo ecznej krytyce (Griffiths bardziej przypisuje to poczuciu bezpiecze stwa i klimatowi cyberprzestrzeni zach caj cemu do otwarto ci emocjonalnej). Z drugiej strony McKenna (2007) podaje, e ujawnianie Ja prawdziwego online (w rozumieniu Rogersa) jest zwi zane z samym internetem jako takim i jest charakterystyczne dla CMC. Interakcja czynnika osobowo ciowego i cech komunikacji CMC mo e wzmaga efekt zwi zany z ujawnianiem prawdziwego Ja w sieci. Ponadto w badaniach istotna okaza a si otwarto emocjonalna (Leung, 2004). Cecha ta oraz korzystanie z funkcji internetowych pozwalaj cych na interakcj pomi dzy internautami (ICQ, gry online, fora dyskusyjne) s g ównym predyktorem uzale nienia od internetu. Osoby uzale nione deklarowa y wi ksz samotno (Morahan-Martin, Schumacher, 2000), cho i w tym przypadku nie jest jeszcze znany kierunek zale no ci czy uzale nienie nasila samotno, czy to samotno zwi ksza prawdopodobie stwo uzale nienia. Z bada Landersa i Lounsbury (2006) wynika, e ugodowo i sumienno negatywnie koreluj z korzystaniem z internetu. Osoby mniej ugodowe i mniej sumienne preferuj komunikacj sieciow. A zatem cechy te wraz z innymi zmiennymi mog predysponowa

7 384 AGATA B ACHNIO, ANETA PRZEPIÓRKA, TOMASZ ROWI SKI do bardziej dysfunkcjonalnego korzystania z internetu. Równie Hamburger i Ben-Artzi (2000) stwierdzili, e pewne cechy osobowo ci, jak na przyk ad zewn trzsterowno, mog sprzyja dysfunkcjonalnemu korzystaniu z internetu i tym samym prowadzi do uzale nienia od internetu. Osoby zewn trzsterowne przejawiaj trudno ci w kontrolowaniu czasu u ytkowania internetu, cz sto wyd u aj zaplanowany czas korzystania, nara aj c si w ten sposób na pogorszenie relacji spo ecznych, utrat pracy czy niewykorzystanie swoich mo liwo ci. Lavoie i Pychyl (2001) podaj, e dysfunkcjonalne korzystanie z internetu mo e mie przyczyn w traktowaniu go jako strategii radzenia sobie z problemami. Odk adanie obowi zków na pó niej z powodu internetu (Internet procrastination) jest zwi zane z traktowaniem tego medium jako formy rozrywki oraz ucieczki od sytuacji stresowych. Davis z zespo em (2002) podaj, e mo e by to niekonstruktywna forma radzenia sobie, która w konsekwencji prowadzi do dysfunkcjonalnego korzystania z sieci oraz do zwi kszenia poziomu stresu w yciu osoby. Lavin, Marvin, McLarney, Nola i Scott (1999) sprawdzali na grupie ameryka skich studentów, czy poszukiwanie wra e (sensation seeking) w teorii Zuckermana cechuje osoby uzale nione od internetu. Jak si okaza- o, osoby odznaczaj ce si patologicznym korzystaniem z internetu uzyska y ni sze wyniki, je li chodzi o wymiar poszukiwania wra e ni jego pozostali u ytkownicy. Przeciwne wyniki uzyskali Tsai i Lin (2003), w badaniach których grupa uczniów na Tajwanie uzale niona od internetu mia a wy szy poziom cechy okre lanej jako poszukiwanie wra e. Tak sprzeczne wyniki mo - Tabela 2 Cechy sprzyjaj ce uzale nieniu i nadmiernemu korzystaniu z internetu przegl d literatury Cechy sprzyjaj ce uzale nieniu od internetu Pozycja M ody wiek Juczy ski i in., 2004; Rowi ski, 2006, 2007, 2008 M czy ni, ch opcy Juczy ski i in., 2004; Niemz, Gri ths, Banyard, 2005 Kobiety inteligentne, po 40., szukaj ce w sieci romantycznych przygód Young, 1996 Zewn trzsterowno B achnio, Gózik, 2007; Hamburger, Ben-Artzi, 2000 Wewn trzsterowno Wallace, 2001 Niskie poczucie warto ci Orzack, 1999 Samotno Anolli, Villani, Riva, 2005; McKenna, 2007; McKenna, Bargh, 1999; Morahan-Mar n, 1999, 2007; Morahan-Mar n, Schumacher, 2000; Niemz, Gri ths, Banyard, 2005 Kobiety: uleg o w kontaktach z innymi Chak, Leung, 2004 Niezaspokojone potrzeby: wsparcia i przynale no ci Suler, 1996 L k spo eczny Anolli i in., 2005; Caplan, 2002, 2005, 2007; McKenna, Bargh, 1999; Morahan-Mar n, 2007; Yang, Tung, 2007 Nie mia o Caplan, 2005; Chak, Leung 2004; Yuen, Lavin, 2004 Otwarto w kontaktach online, dominacja komunikacji online Caplan, 2010, Niemz, Gri ths, Banyard, 2005 Cechy sprzyjaj ce nadu ywaniu internetu Pozycja Nie mia o Chak, Leung, 2004 Niski poziom kompetencji spo ecznych Caplan 2002, 2005, 2007; Henne, 2003 Niski poziom inteligencji emocjonalnej Henne, 2003 Neurotyzm B achnio, Gózik, 2007; B achnio, Przepiórka, 2007; Rowi ski, 2006, 2007 Introwertyzm Kraut, Kiesler, Boneva, Cummings, Helgeson, Crawford (2002) Typ osobowo ci: niedostateczna kontrola (niska sumienno, wysoka neurotyczno ) Rowi ski, 2006, 2007 Samotno i nastawienie na rozwi zanie tego problemu w sieci Caplan, 2002; Rowi ski, 2006

8 DYSFUNKCJONALNE KORZYSTANIE Z INTERNETU PRZEGL D BADA 385 na t umaczy ró nicami kulturowymi i wiekiem badanych oraz rodzajem aktywno ci online. W przypadku uczniów z Tajwanu mog to by g ównie bardzo stymuluj ce gry online. Douglas i wspó pracownicy (2008) w wyniku metaanalizy opartej na 10 badaniach z tematyki uzale nienia od internetu przeprowadzonych w latach wskazali, e moderatorem dla relacji mi dzy motywami wewn trznymi (push factors) korzystania z internetu a negatywnymi skutkami nadmiernego korzystania z tego medium s motywy zewn trzne (pull factors), dla których osoba korzysta z internetu, czyli jego dost pno, ród o informacji, mo liwo komunikacji, ró norodno aplikacji, czy mo liwo zast powania tradycyjnych mediów. W tabeli 2 zestawili my badania odpowiadaj ce na pytanie, kto jest nara ony na uzale nienie od internetu. Przegl daj c literatur, mo na powiedzie, e s to osoby m ode, cz ciej ch opcy, osoby sfrustrowane, zagubione, potrzebuj ce dowarto ciowania, cierpi ce na zaburzenia emocjonalne, z trudno ciami nawi zywania kontaktów interpersonalnych, introwertyczne, uzale nione od czego innego, osoby bez sta ego zaj cia, z nisk samoocen, samotne, nie mia e, z niskim poziomem kompetencji spo ecznych i inteligencji emocjonalnej. KONCEPCJE WYJA NIAJ CE DYSFUNKCJONALNE U YWANIE INTERNETU Koncepcja poznawczo-behawioralna patologicznego korzystania z internetu Davisa Koncepcja Davisa (2001) odwo uje si do poznawczej etiologii depresji. Wed ug niego w przypadku patologicznego korzystania z internetu (PIU) dzia aj mechanizmy oparte na tej samej zasadzie. Wyró ni on dwa rodzaje uzale nienia: specyficzne ( , cyberseks itp.) oraz zgeneralizowane (kompulsywne korzystanie z sieci). Specyficzne, patologiczne korzystanie z internetu, zwi zane z wcze niejszymi problemami u ytkownika, odnosi si do jednej funkcji internetowej, pomijaj c ca y wachlarz mo liwo ci. Natomiast zgeneralizowane patologiczne korzystanie z internetu jest nast pstwem spo- ecznej izolacji i wi e si z potrzeb kontaktu spo ecznego. W swojej koncepcji autor korzysta z modelu diateza stres, w którym wcze niejsze czynniki (dalsze przyczyny) mog prowadzi do powstania PIU. Davis (1999) traktuje t diatez jako warunek sine qua non powstania syndromu (rysunek 1). Jednak dopiero stres oraz specyficzny sposób my lenia (maladaptive cognition) o sobie i wiecie powoduj pojawienie si symptomu patologicznego korzystania z sieci. Do wiadczenia ycia codziennego mog spowodowa, i dochodzi do skojarzenia danej aktywno ci w internecie z lepszym samopoczuciem, co prowadzi do nieprzystosowawczych schematów poznawczych. Davis (2001) porównuje objawy patologicznego korzystania z internetu do objawów opisanych przez Young (1996) w wymiarze zachowa traktowanych jako syndrom psychiatryczny ale g ówny nacisk k adzie na aspekt poznawczy. Koncepcja zgeneralizowanego patologicznego korzystania z internetu Caplana Caplan w swoich badaniach (2002, 2005, 2007) zmodyfikowa koncepcj Davisa (2001). Dotyczy to g ównie roli samotno ci w rozwoju zgeneralizowanego patologicznego korzystania z internetu (gpiu). Przeprowadzona analiza cie ek wskazuje, e l k spo eczny jest predyktorem Rysunek 1. Poznawczo-behawioralny model patologicznego korzystania z internetu Davisa.

9 386 AGATA B ACHNIO, ANETA PRZEPIÓRKA, TOMASZ ROWI SKI preferencji kontaktów online, co w efekcie mo e prowadzi do negatywnych skutków w postaci gpiu. Poczucie samotno ci nie odgrywa tak istotnej roli w genezie gpiu. Wydaje si, e l k spo eczny prowadzi do poczucia samotno ci, jak i zgeneralizowanego patologicznego korzystania z internetu. Wed ug Caplana (2005, 2007) kluczow rol w mechanizmie powstawania uzale nienia odgrywaj umiej tno ci spo eczne. Caplan wymienia tu umiej tno autoprezentacji oraz samokontrol (identity management). L k spo eczny wi za by si z nieumiej tno ci prezentowania siebie w obecno ci innych. Internet jest adekwatnym rodowiskiem dla komunikacji interpersonalnej, bo l k spo eczny mo e by tam zredukowany do minimum. Oprócz tego daje subiektywne poczucie kontroli nad prezentowaniem informacji o sobie i pozwala unikn niepo danego wra enia na innych. Efekt ten jest nadal istotny przy w czeniu do analizy sposobu korzystania z internetu. Poza tym teoria poznawczo-behawioralna w wyja nianiu genezy patologicznego korzystania z internetu (Davis, 2001) pozwala na analiz kontekstu, w jakim zachodzi komunikacja online, a nie tylko specyficznych funkcji sieciowych. Dodatkowo postawy wobec komunikacji online i twarz w twarz mog odgrywa rol moderatora mi dzy l kiem spo ecznym, preferencj komunikacji online i gpiu (Caplan, 2007). Koncepcje neurobiologiczne Uzale nienie od internetu wed ug genetyczno-neuroprzeka nikowego modelu jest rozumiane jako zaburzenie równowagi mi dzy dwoma uk adami neuroprzeka nikowymi uk adem nagrody, za który odpowiada uk ad dopaminergiczny w mózgu, i uk ad kary, za który odpowiada uk ad serotoninergiczny (Augustynek, 2008). Najpro ciej mówi c, u osób uzale nionych maleje wp yw uk adu kary, a ro nie wp yw nagrody. Czynno korzystania z internetu staje si w tym przypadku ród- em natychmiastowej gratyfikacji. Przyjemno, jak daje u ytkowanie internetu, oddzia uje na uk ad nagrody. Logowanie si do internetu jest rodzajem nagrody, tak jak wszelkie znajdowane w nim informacje, zakupy, gry komputerowe, które daj poczucie zadowolenia. W przypadku braku dost pu do internetu osoba uzale niona do wiadcza zespo u abstynencji. W miar up ywu czasu nast puj zmiany w neuronach, tym samym uzale niony internauta, chc c odczuwa przyjemno tak samo siln, jak na pocz tku, potrzebuje silniejszych dawek, a wi c oznacza to sp dzanie wi kszej ilo ci czasu w sieci i poszukiwanie tam stymulacji. Na internetowe uzale nienie szczególnie podatne s osoby z zespo em niedoboru nagradzania (Augustynek, 2008). Zaburzenie to uniemo liwia odczuwanie przyjem- Rysunek 2. Model neuropsychologiczny uzale nienia od internetu ( ród o: Young, Yue, Ying, 2011).

10 DYSFUNKCJONALNE KORZYSTANIE Z INTERNETU PRZEGL D BADA 387 no ci w yciu, w poszukiwaniu której uciekaj w wiat wirtualny. Ka dorazowe wej cie do internetu uruchamia u nich neuroprzeka niki o dzia aniu podobnym do opioidów, co podwy sza poziom dopaminy i daje poczucie zadowolenia. W ramach tej koncepcji mo na odwo a si równie do neuropsychologicznego modelu uzale nienia od internetu, zaproponowanego przez zespó chi skich naukowców (Young, Yue, Ying, 2011). Model ten zosta przedstawiony na rysunku 2. Etapy uzale nienia s umieszczone na a cuchu, którego ogniwa przechodz z jednego do drugiego. Poszczególne ogniwa to: prymitywny pop d (primitive drive), czyli potrzeba d enia do przyjemno ci i unikanie bólu, co powoduje impuls do korzystania z internetu. Nast pnie do wiadczenie przyjemno ci (euphoric experience), gdy osoba korzysta z internetu stymulowany jest CUN, co powoduje uczucie rado ci i zadowolenia. Kolejny etap to tolerancja (tolerance): konieczno wyd u enia czasu sp dzanego w internecie w celu uzyskania pocz tkowej satysfakcji. Dalej s reakcje odstawienia (abstinence reaction), czyli skutki psychologiczne i fizyczne po odstawieniu lub ograniczeniu korzystania z internetu, tj. dysforia, bezsenno czy chwiejno emocjonalna. Nast pnie pojawiaj si bierne strategie radzenia sobie (passive coping), niemo no dostosowania si do rodowiska, przejawianie zachowa agresywnych i ucieczkowych. Cykl zamyka efekt lawiny (avalanche effect), który nast puje po tolerancji i reakcji odstawienia. Autorzy sugeruj, e kluczow rol w uzale nieniu od internetu odgrywaj zmiany neuroprzeka nikowe w mózgu, szczególnie dopaminy. Koncepcja emocjonalno-motywacyjnych determinantów uzale nienia Gasiula Wielu autorów zwraca uwag na dominuj cy relacyjny charakter internetu (Joinson, 2003; Morahan-Martin, Schumacher, 2000; Peris i in., 2002; Wallace, 2001; Young, 1996). Aspekt relacyjny mo e by szans realizacji pewnych mo liwo ci czy te motywów, których nie mo na osi ga w realnym yciu (Bargh, McKen na, Fitzsimons, 2002; McKenna, Bargh, 1998; Murray, 2000). Wydaje si, e koncepcja Gasiula motywacyjno-emocjonalnych mechanizmów uzale nie mo e by pomocna w wyja nianiu tego zaburzenia. Gasiul (2003) koncentruje si na dwóch rodzajach motywów: d enie do przywi zania i d enie do szcz cia (rysunek 3). W powstawaniu uzale nie istotn rol odgrywa charakterystyka obiektu, który jest przedmiotem uzale nienia (Gasiul, 2002; Joinson, 2003) w tym wypadku internetu. Krytycznym momentem jest mo liwo zwi zania z dan aktywno ci w sieci, która spe nia motywy ukryte (d enie do przywi zania jest ogóln zasad ukierunkowuj c dzia alno cz owieka i okre laj c jego rozwój). Emocje pozytywne pojawiaj ce si online s manifestacj spe niania motywów ukrytych. Warunkiem sine qua non powstania dysfunkcji jest niemo no lub zablokowanie realizacji motywów ukrytych w relacjach z innymi w wiecie realnym. Internet jest swego rodzaju wyzwalaczem, który umo liwia prze ywanie po danych stanów emocjonalnych, ale jednocze nie uzale nia. Rozwa aj c znaczenie interakcji w rozwoju i kszta towaniu si Ja, Gasiul (2002, 2003) podkre la znaczenie Rysunek 3. Formy d e stanowi cych o uzale nieniach (Gasiul, 2003).

11 388 AGATA B ACHNIO, ANETA PRZEPIÓRKA, TOMASZ ROWI SKI Rysunek 4. Mody katory zachowa w internecie. interakcji z obiektem znacz cym (najcz ciej jest to druga osoba). Zaburzenia na drodze rozwoju Ja mog w pewnym zakresie t umaczy powstawanie dysfunkcjonalnego korzystania z internetu i wyja nia, dlaczego aplikacje (programy dzia aj ce w sieci) zwi zane z regulacj afektywno-spo eczn s tak istotne (Weiser, 2001). Na podstawie wyników bada dotycz cych tej dysfunkcji mo na przyj pewn grup zmiennych, które okre laj preferencj us ug internetowych. Silne pozytywne emocje, które towarzysz danej aktywno ci online (zawsze zwi zane z mo liwo ciami, jakie daj aplikacje online, np. komunikatory, forum internetowe, Facebook), s przejawem realizacji danego motywu Ja (Gasiul, 2002). Przyj cie rozró nienia na motywy ukryte i jawne jest pomocne w zrozumieniu relacji mi dzy motywacj i emocjami. Mo liwo ci, jakie daje to medium, s ogromne, st d uaktywnienie motywów mo e by sytuacj cz sto spotykan (co obserwuje si u pocz tkuj cych internautów). Podsumowaniem dla przytoczonych koncepcji mo e by propozycja modelu przedstawiaj cego modyfikatory zachowa w internecie (rysunek 4). Model ten podkre la interakcj dwóch czynników: predyspozycji samego internauty oraz w a ciwo ci internetu, czyli mo liwo- ci jakie daje osobom korzystaj cym, jakie ich potrzeby i motywy zaspokaja. Dopiero interakcja obydwu czynników decyduje o wyst pieniu patologicznego korzystania z internetu i prawdopodobie stwie rozwini cia si uzale nienia. MECHANIZM POG BIANIA SI UZALE NIENIA Jednym z mo liwych kierunków wyja niania pog biania si uzale nienia jest odwo anie si do zjawiska zwanego efektem trzeciej osoby. Efekt ten by dobrze opisany w przypadku zachowa spo ecznych (zob. Grzelak, 2002; Skar y ska, 2002) i znajduje coraz cz ciej zastosowanie w przypadku problematycznych zachowa online (por. Paradise, Sullivan, 2012; Xigen, 2008). B achnio, Przepiórka i Fortuna (2010) wykazali, e internauci obni- ali w asne prawdopodobie stwo popadni cia w uzale nienie od internetu, natomiast byli przekonani, e uzale nienie, jak i jego negatywne skutki w wi kszym stopniu mog dotkn przeci tnego internaut ni ich samych. NARZ DZIA PSYCHOMETRYCZNE W literaturze przedmiotu mo na tak e dostrzec, e wyniki analiz czynnikowych cz sto tworz zupe nie inny obraz dysfunkcjonalnego korzystania z internetu ni za o enia teoretyczne. Tabela 3 przedstawia przegl d wybranych spo ród najcz ciej stosowanych w badaniach metod do pomiaru uzale nienia od internetu. Najpopularniejszym narz dziem jest skala IAT opracowana przez Young. Posiada ona wiele adaptacji j zykowych (Barke, Nele, Kröner-Herwig, 2012; Ferraro, Caci, Amico, Blasi, 2007; Hawi, B achnio, Przepiórka, w druku; Khazaal, Billieux, Thorens, Khan, Louati i in., 2008; Panayides, Walker, 2012; Pawlikowski, Altstötter- -Gleich, Brand, 2013; Poprawa, 2011; Sahin, K r ehir, 2011). Mo na jednak zauwa y, e wy onione czynniki

12 DYSFUNKCJONALNE KORZYSTANIE Z INTERNETU PRZEGL D BADA 389 Tabela 3 Przegl d wybranych metod badawczych do pomiaru problematycznego u ywania internetu Kwes onariusz Skale/liczba pozycji Kryteria/koncepcja Próba Rzetelno Trafno Skala zgeneralizowanego problematycznego u ytkowania internetu (Generalized Problema c Internet Use Scale, GPIUS; Caplan, 2002) Podskale: zaburzenia nastroju, spostrzegane korzy ci w wymiarze spo ecznym, negatywne skutki korzystania z internetu, kompulsywne korzystanie z tego medium, nadmierna ilo godzin po wi cana na internet, symptomy odstawienia i spostrzegana kontrola korzystania z sieci, 15 stwierdze N = 386, doro li w wieku lat = 0,80 0,86 Skala poznania online (Online Cogni on Scale; Davis i in., 2002) Poczucie komfortu w relacjach spo ecznych, poczucie osamotnienia/depresji, obni ona kontrola impulsów oraz ucieczka, 36 pozycji Problematyczne u ywanie internetu rozumiane jako konstrukt sk adaj cy si z czterech wymiarów N = 211, studenci Wynik ogólny: = 0,94, podskale: = 0,77 0,87 CFA Kwes onariusz uzale nienia od internetu (Kal ali-heino i in., 2004) 7 pozycji Na podstawie kryteriów patologicznego hazardu DSM-IV N = 7229 m odzie w wieku lat = 0,56 0,70 stabilno bezwzgl dna: wzór Spearmana: 0,62 Skala uzale nienia od internetu (Nichols, Nicki, 2004) Wynik ogólny; 31 pyta Na bazie siedmiu kryteriów Gri tsa N = 233, studenci w wieku lat = 0,95 Kwes onariusz uzale nienia od internetu (Pratarelli, Browne, 2002) Ogólny czynnik uzale nienia oraz dwa czynniki egzogeniczne: korzystanie w celach graty kacji seksualnej oraz korzystanie z sieci w ogóle, 19 pozycji N = 527, studenci w wieku lat = 0,92 EFA; CFA Skala ryzyka nadmiernego u ywania internetu, SNUI (Kaliszewska, 2007) 46 itemów Skala S1 (18 pozycji) negatywnych my li o sobie, otoczeniu i relacji z otoczeniem; Skala S2 (14 pozycji) nieefektywna samoregulacja jednostki; Skala S3 (9 pozycji) negatywne skutki utraty kontroli; Skala P (16 pozycji) s u y do oceny stopnia utraty kontroli nad korzystaniem z internetu N = 405, doro li w wieku od 18 do 55 lat = 0,69 0,94 Aktywno w internecie, AWI (Rowi ski, 2006, 2014) Siedem skal oraz wynik ogólny: Dominacja relacji online, Utrata kontroli, Ukrywanie prawdy przed bliskimi, Syndromy odstawienia, Negatywne konsekwencje w szkole/pracy, Ucieczka od problemów, Nieudane próby kontroli; 36 pyta /28 pyta Kryteria wyró nione przez Young (1998) N = 340, od 16 do 60 lat N = 2342, od 14 do 82 lat > 0,80 EFA/CFA ci g dalszy tabeli 3 na nast pnej stronie

13 390 AGATA B ACHNIO, ANETA PRZEPIÓRKA, TOMASZ ROWI SKI ci g dalszy tabeli 3 z poprzedniej strony Kwes onariusz Skale/liczba pozycji Kryteria/koncepcja Próba Rzetelno Trafno Test problematycznego u ywania internetu (Internet Addic on Test; K. Young, polska adaptacja: Poprawa, 2011; Hawi, Blachnio, Przepiorka, w druku) Struktura jednoczynnikowa, 22 stwierdzenia (Poprawa, 2011), 20 stwierdze (Hawi, Blachnio, Przepiorka, w druku) Kryterium: opis zaburze kontroli nawyków i pop dów z DSM-IV N = 6119, osoby w wieku 9 65 lat = 0,93 EFA Skala odnosz ca si do problematycznego u ytkowania internetu (Internet-Related Problem Scale, IRBS; Armstrong i in., 2000) Wynik ogólny, 20 pyta Kwes onariusz bazuje na kryteriach uzale nienie od substancji wg DSM-IV N = 50, doro li w wieku lat EFA (Widyanto, Gri ths, 2007; rozwi zanie 4-czynnikowe) Kwes onariusz problematycznego korzystania z internetu (PIUQ; Demetrovics i in., 2008) Wynik ogólny oraz trzy podskale: obsesja (obsession), zaniedbywanie (neglect) i zaburzenie kontroli (control disorder), 18 pyta N = 1064, rednia wieku 23 lata Wynik ogólny: podskale: = 0,87; = 0,74 0,85 Skala do pomiaru patologicznego u ywania internetu (Morahan-Mar n, Schumacher, 2000) 13 stwierdze N = 277, rednia wieku 20 lat = 0,87 Chi ska skala uzale nienia od Internetu (CIAS-R) Sk ada si z 5 podskal: kompulsywne u ywanie, wycofanie, tolerancja, problemy interpersonalne i zdrowotne oraz problemy z zarz dzaniem czasem, 26 pozycji Bazuje na zaproponowanych kryteriach zaburze kontroli impulsów, zaburze korzystania z substancji i propozycji kryteriów uzale nienia od internetu dla poszczególnych podskal wynosi od 0,79 do 0,83 Kwes onariusz do badania uzale nienia od internetu (KBUI; Paw owska, Potembska, 2009) Sk ada si z 5 podskal: akceptacja, gry, funkcja u ytkowa, uzale nienie od internetu, pornogra a, 50 pyta Bazuje na objawach uzale nienia od internetu opisanych przez innych badaczy, m.in. Young N = 349 w wieku od 16. do 19. roku ycia Cronbacha dla poszczególnych podskal wynosi 0,92; 0,92; 0,84; 0,89, 0,90, a dla wyniku ogólnego = 0,93 EFA rozwi zanie 5-czynnikowe

14 DYSFUNKCJONALNE KORZYSTANIE Z INTERNETU PRZEGL D BADA 391 i konstruowane na ich bazie testy s do siebie do podobne. PODSUMOWANIE Przytoczone w tek cie dane wskazuj jednoznacznie, e problem uzale nienia od internetu mo e dotkn wielu internautów. Jednak stosunkowo ma o bada zosta o przeprowadzonych na osobach, które korzystaj z pomocy specjalisty z powodu negatywnych skutków nadmiernego korzystania z internetu. Niektórzy autorzy neguj wyst powanie uzale nienia od internetu odr bnie od innego rodzaju uzale nienia (por. Augustynek, 2010; Kratzer, Hegerl, 2008). Porównywanie dotychczasowych bada mo e by trudne, poniewa istnieje spór co do natury tego zespo u, autorzy pos uguj si ró nym nazewnictwem, istnieje wiele definicji uzale nienia od internetu, w ramach tej samej definicji badacze operacjonalizuj j za pomoc rozmaitych narz dzi, ponadto w niezadowalaj cy sposób s wyja nione mechanizmy powstawania zespo u. Dalsze badania powinny raczej prowadzi do opracowania jasnej teorii wyja niaj cej patomechanizm zespo- u. Propozycja w czenia do klasyfikacji DSM-5 nowej jednostki opisuj cej uzale nienie od internetu (Block, 2008) pokazuje, e problem jest istotny i by rozwa any jako nowa kategoria uzale nienia. Przyj cie jasnej jego definicji w DSM-5 pozwoli oby na rozwi zanie problemu nazewnictwa i definicji syndromu, a tak e da oby lepsze mo liwo ci diagnozowania. Operacjonalizacja uzale nienia by aby atwiejsza i pozwoli a na rozdzielenie bada, w których zak ada si dysfunkcj i okre la jej poziom od bada wyodr bniaj cych grup ze zdiagnozowanym uzale nieniem. Jednak w ostatecznej wersji DSM-5 (APA, 2013) uzale nienie od internetu nie zosta o w czone do oficjalnej klasyfikacji zaburze psychicznych. Internet stale si rozwija, powstaj nowe aplikacje i pojawiaj si nowe mo liwo ci jego wykorzystania. Rozumiej c uzale nienie od internetu jako rodzaj uzale nienia behawioralnego, mo na przypuszcza, e b dzie ono przybiera ró ne formy dominuj cego sposobu korzystania z tego mass medium. LITERATURA CYTOWANA Amichai-Hamburger, Y., Wainpel, G., Fox, S. (2002). On the Internet no one knows I m an introvert: Extraversion, neuroticism, and Internet interaction. CyberPsychology & Be - havior, 5 (2), Anderson, K. (1998). Internet use among college students: An exploratory study. Pobrano z: research.html ( ). Anolli, L., Villani, D., Riva, G. (2005). Personality of people using chat: An on-line research. CyberPsychology & Behavior, 1 (8), APA/American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders, Fifth edition: DSM-5. Arlington, VA: American Psychiatric Publishing. Armstrong, L., Phillips, J., Saling, L. (2000). Potential determinants of heavier Internet usage. International Journal of Human-Computer Studies, 53, Augustynek, A. (2008). Psychologia. Jak limak pi si pod gór. Warszawa: Di n. Augustynek, A. (2010). Uzale nienia komputerowe mity i fakty. W: T. Rowi ski, R. Tadeusiewicz (red.), Psychologia i informatyka: synergia i kontradykcje (s ). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardyna a Stefana Wy - szy skiego. Bargh, J. A., McKenna, K. Y. A., Fitzsimons, G. J. (2002). Can you see the real me? The activation and expression of the true self on the Internet. Journal of Social Issues, 58, Barke, A., Nele, N., Kröner-Herwig, B. (2012). The German version of the Internet Addiction Test: A validation study. Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking, 15 (10), Batorski, D. (2007). Uwarunkowania i konsekwencje korzystania z technologii informacyjno-komunikacyjnych. W: J. Czapi ski, T. Panek (red.), Diagnoza spo eczna 2007: Warunki i jako ycia Polaków (s ). Warszawa: Vizja Press & IT. Batorski, D. (2011). Diagnoza spo eczna Korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych. Contemporary Economics, 5 (3), Beard, K. W., Wolf, E. M. (2001). Modi cation in the proposed diagnostic criteria for Internet addiction. CyberPsychology & Behavior, 3 (4), B achnio, A., Gózik, A. (2007). Psychologiczne determinanty uzale nienia od Internetu. W: M. Soko owski (red.), Oblicza Internetu. Architektura komunikacyjna sieci (s ). Elbl g: Pa stwowa Wy sza Szko a Zawodowa. B achnio, A., Przepiórka, A. (2007). Internet dla wybranych. Kto lepiej wyjdzie, korzystaj c z Internetu Jacek czy Placek? W: E. Mastalerz, K. Pytel, H. Noga (red.), Cyberuzale nienia. Przeciwdzia anie uzale nieniom od komputera i Internetu (s ). Kraków: Niezale ne Zrzeszenie Studentów Akademii Pedagogicznej w Krakowie. B achnio, A., Przepiórka, A., Fortuna, P. (2010). The effect of the third person in Internet. W: A. B achnio, A. Przepiórka, T. Rowi ski (red.), Internet in psychological research (s ). Warszawa: Wydawnictwo UKSW. B achnio, A., Przepiórka, A., Rudnicka, P. (2013). Psychological determinants of using Facebook: A research review. International Journal of Human-Computer Interaction, 29 (11), , doi: / Block, J. (2008). Issues for DSM-V: Internet addiction. The Ame rican Journal of Psychiatry, 165 (3), Caplan, S. E. (2002). Problematic Internet use and psychological well-being: Development of a theory-based cognitive-

15 392 AGATA B ACHNIO, ANETA PRZEPIÓRKA, TOMASZ ROWI SKI -behavioral measure. Computers in Human Behavior, 18, Caplan, S. E. (2005). A social skill account of problematic In - ternet use. Journal of Communication, 55, Caplan, S. E. (2007). Relations among loneliness, social an - xiety, and problematic Internet use. CyberPsychology & Be - havior, 10 (2), Caplan, S. E. (2010). Theory and measurement of generalized problematic Internet use: A two-step approach. Computers in Human Behavior, 26, Chak, K., Leung, L. (2004). Shyness and locus of control as predictors of Internet addiction and Internet use. Cy - berpsychology & Behavior, 7 (5), Chou, C., Hsiao, M. C. (2000). Internet addiction, usage, grati cation, and pleasure experience: The Taiwan college students case. Computers & Education, 35, Chen, S., Weng, L., Su, Y., Wu, H., Yang, P. (2003). De - velopment of a Chinese Internet Addiction Scale and its psychometric study. Chinese Journal of Psychology, 45 (3), Cooper, A., Morahan-Martin, J., Mathy, R. M., Maheu, M. (2002). Toward an increased understanding of user demographic in online sexual activities. Journal of Sex & Marital Therapy, 28, Cooper, A., Putman, D., Planchon, L., Boies, S. (1999). Online sexual compulsivity: Getting tangled in the net. Sexual Addiction and Compulsivity, 7, Davis, R. A. (1999). A cognitive-behavioral model of pathological Internet use (PIU). Pobrane z: ( ). Davis, R. A. (2001). A cognitive-behavioral model of pathological Internet use. Computers in Human Behavior, 17, Davis, R. A., Gordon, L., Flett, D., Besser, A. (2002). Validation of a new scale for mesauring problematic Internet use: Implications for pre-employment screening. Cyber- Psychology & Behavior, 5 (4), Demetrovics, Z., Szeredi, B., Rózsa, S. (2008). The three- -factor model of internet addiction: The development of the Problematic Internet Use Questionnaire. Behavior Research Methods, 40 (2), Douglas, A. C., Mills, J. E., Niang, M., Stepczenkowa, S., Byun, S., Ruf ni, C., Lee, S. K., Lout, J., Lee, J.-K., Atallah, M., Blanton, M. (2008). Internet addiction: Meta-synthesis of qualitative research for the decade Computers in Human Behavior, 24, Ferraro, G., Caci, B., D Amico, A., Blasi, T. (2007). Internet addiction disorder: An Italian study. Cyberpsychology & Be - havior, 10, Gasiul, H. (1998). Perspektywa osoby jako istoty emocjonalnie uwik anej. Studia nad Rodzin, 2, Gasiul, H. (2002). Teorie emocji i motywacji. Rozwa ania psychologiczne. Warszawa: Wydawnictwo UKSW. Gasiul, H. (2003). Emocjonalno-motywacyjne mechanizmy uzale nie. W: W. Bo oz, M. Ry (red.), Mi dzy yciem a mierci. Uzale nienia, eutanazja, sytuacje graniczne (s ). Warszawa: Wydawnictwo UKSW. Goldberg, I. (1995). Internet addiction disorder Diagnostic cri teria. Pobrano z: ( ). Goldberg, I. (2002). Internet Addictive Disorder (IAD). Diagnostic criteria. Pobrano z: ( ). Grif ths, M. (1998). Internet addiction: Does it really exist? W: J. Gackenbach (red.), Psychology and the Internet. In - trapersonal, interpersonal and transpersonal implication (s ). San Diego: Academic Press. Grif ths, M. (2000). Does Internet and computer addiction exist? Some case study evidence. CyberPsychology & Be - havior, 2 (3), Grohol, J. (1999). Too much time online: Internet addiction or healthy social interactions? CyberPsychology & Behavior, 2, Grzelak, J. (2002). Kontrola, preferencje kontroli, postawy wobec problemów spo ecznych. W: J. Grzelak, M. Lewicka, (red.), Jednostka i spo ecze stwo (s ). Gda sk: Gda skie Wydawnictwo Psychologiczne. Hamburger, Y. A., Ben-Artzi, E. (2000). The relationship between extraversion and neuroticism and the different uses of the Internet. Computers in Human Behavior, 16, Hawi, N. S., Blachnio, A. Przepiorka, A. (w druku). Polish revalidation of the Internet Addiction Test. Computers in Human Behavior. Henne, K. (2003). Kompetencja spo eczna i inteligencja emocjonalna a zaanga owanie w Internet. Psychologia Jako ci ycia, 2 (1), Jakubik, A., Pop awska, J. (2003). Zespó uzale nienia od Internetu a osobowo. Studia Psychologica, 4, Johnson, N. F. (2009). The multiplicities of Internet addiction: The misrecognition of leisure and learning. Burlington: As - gate Publishing Company. Joinson, A. N. (2003). Understanding the psychology of Internet behavior. Virtual worlds, real lives. London: Palgrave. Juczy ski, Z., Chodkiewicz, J., Pisarski, A. (2004). Zachowania ryzykowne i szkodliwe dla zdrowia dzieci i m odzie y. Nie - publikowany raport z bada. ód : Miejski O rodek Pro - laktyki i Terapii Uzale nie. Kaliszewska, K. (2007). Nadmierne u ywanie Internetu. Cha - rakterystyka psychologiczna. Pozna : Wydawnictwo Na - ukowe UAM. Kaltiala-Heino, R., Lintonen, T., Rimpela, A. (2004). Internet addiction? Potentially problematic use of the Internet in a population of years old adolescents. Addiction Re - search and Theory, 1 (12), King, S. A., Moreggi, D. (1998). Internet therapy and self- -help group The pros and cons. W: J. Gackenbach (red.), Psychology and the Internet. Intrapersonal, interpersonal and transpersonal implications (s ). San Diego: Academic Press. Kirwil, L. (2011). Polskie dzieci w Internecie. Zagro enia i bezpiecze stwo cz 2. Cz ciowy raport z bada EU Kids On - line II przeprowadzonych w ród dzieci w wieku 9 16 lat i ich rodziców. Warszawa: SWPS EU Kids Online PL.

16 DYSFUNKCJONALNE KORZYSTANIE Z INTERNETU PRZEGL D BADA 393 Khazaal,Y., Bilieux, J., Thorens, G., Khan, R., Louati, Y. i in. (2008). French validation of the Interenet Addiction Test. CyberPsychology & Behavior, 11 (6), Koch, W. H., Pratarelli, M. E. (2004). Effects of intro/extraversion and sex on social Internet use. North American Journal of Psychology, 3 (6), Kratzer, S., Hegerl, U. (2008). Is Internet addiction a disorder of its own? A study on subjects with excessive Internet use. Psychiatrische Praxis, 35 (2), Kraut, R., Kiesler, S., Boneva, B., Cummings, J., Helgeson, V., Crawford, A. (2002). Internet paradox revisted. Journal of Social Issues, 58 (1), Landers, R. N., Lounsbury, J. W. (2006). An investigation of Big Five and narrow personality traits in relation to Internet usage. Computers in Human Behavior, 22, Lavin, M., Marvin, K., McLarney, A., Nola, V., Scott, L. (1999). Sensation seeking and collegiate vulnerability to Inter net dependence. CyberPsychology & Behavior, 2 (5), Lavoie, J. A., Pychyl, T. A. (2001). Cyberslacking and the procrastination highway: A web-based survey of on-line pro crastination, attitudes and emotion. Social Science Com - puter Review, 19, Leung, L. (2004). Net-Generation attributes and seductive properties of the Internet as predictors of online activities and Internet addiction. CyberPsychology & Behavior, 3 (7), McKenna, K. Y. A. (2007). Through the Internet looking glass: Expressing and validating the true self. W: A. N. Joinson, K. Y. A. McKenna, T. Postmes, U. D. Reips (red.), The Oxford handbook of Internet psychology (s ). Oxford: Ox - ford University Press. McKenna, K. Y. A., Bargh, J. (1998). Coming out in the age of the Internet: Identity demargilization through virtual group participation. Journal of Personality and Social Psy - chology, 75, McKenna, K. Y. A., Bargh, J. (1999). Causes and consequences of social interaction on the Internet: A conceptual framework. Media Psychology, 1 (3), McLuhan, M. (2004). Zrozumie media: Przed u enia cz owieka. Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne. Meerkerk, G.-J., Van Den Eijnden, R., Garretsen, H. (2006). Predicting compulsive Internet use: It s all about sex! CyberPsychology & Behavior, 9 (1), Morahan-Martin, J. (1999). The relationship between loneliness and Internet use and abuse. CyberPsychology & Be - havior, 2, Morahan-Martin, J. (2005). Internet abuse. Addiction? Disorder? Symptom? Alternative explanations? Social Science Computer Review, 23 (1), Morahan-Martin, J. (2007). Internet use and abuse and psychological problems. W: A. Joinson, K. McKenna, T. Postmes, U. D. Reips (red.), The Oxford handbook of Internet psy - chology (s ). Oxford: Oxford University Press. Morahan-Martin, J. (2010). Problematic Internet use: Research trends and theories. W: A. B achnio, A. Przepiórka, T. Ro - wi ski (red.), Internet in psychological research (s ). Warszawa: Wydawnictwo UKSW. Morahan-Martin, J., Schumacher, P. (1997). Gender differences in Internet usage, behaviors, and attitudes among undergraduates. W: G. Salvendy (red.), HCI International 97: Proceedings of the 7 th International Conference on Human Computer Interaction. Amsterdam: Elsevier Science. Morahan-Martin, J., Schumacher, P. (2000). Incidence and correlates of pathological Internet use amongst college students. Computers in Human Behavior, 16 (1), Murray, B. (2000). A mirror of the self. Monitor on Psychology, 4, Nichols, L. A., Nicki, R. (2004). Development of a psychometrically sound Internet Addiction Scale: A preliminary step. Psychology of Addictive Behaviors, 4 (18), Niemz, K., Grif ths, M., Banyard, P. (2005). Prevalence of pathological Internet use among university students and correlations with self-esteem, the General Health Questionnaire (GHQ), and disinhibition. CyberPsychology & Behavior, 8 (6), Orzack, M. (1999). Computer addiction: Is it real or virtual? Harvard Mental Letter, 15 (7), 8. Panayides, P., Walker, M. J. (2012). Evaluation of the psychometric properties of the Internet Addiction Test (IAT) in a sample of Cypriot high school students: The research measurement perspective. Europe s Journal of Psychology, 8 (3), Paradise, A., Sullivan, M. (2012). (In)visible threats? The third- -person effect in perceptions of the in uence of Facebook. Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking, 15 (1), Pawlikowski, M., Altstötter-Gleich, C., Brand, M. (2013). Va - lidation and psychometric properties of a short version of Young s Internet Addiction Test. Computers in Human Behavior, 29 (3), Paw owska, B., Potembska, E. (2009). W a ciwo ci psychometryczne Kwestionariusza do badania uzale nienia od internetu (KBUI). Badania nad Schizofreni, 10, Peris, R., Gimeno, B. A., Pinazo, D., Ortet, G., Carrero, V., Sanchiz, M., Ibanez, I. (2002). Online chat rooms: Vir tual space for interaction for socially oriented people. Cyber- Psychology & Behavior, 1 (5), Pies, R. (2009). Should DSM-V designate Internet addiction a mental disorder? Psychiatry, 6 (2), Pobrano z: ( ). Pó torak, A. (2004). Osobowo i dobrostan psychiczny a uzale nienie od Internetu. Niepublikowana praca magisterska, Uniwersytet Warszawski, Wydzia Psychologii, Warszawa. Poprawa, R. (2011a). Problematyczne u ywanie Internetu nowe wyzwanie dla psychologii zdrowia. W: M. Górnik- -Durose, J. Mateusiak (red.), Psychologia zdrowia konteksty i pogranicza (s ). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu l skiego. Poprawa, R. (2011b). Test problematycznego u ywania In ternetu. Adaptacja i ocena psychometryczna Internet Addiction Test K. Young. Przegl d Psychologiczny, 54 (2),

17 394 AGATA B ACHNIO, ANETA PRZEPIÓRKA, TOMASZ ROWI SKI Pratarelli, M. E., Browne, B. L. (2002). Con rmatory factor analysis of Internet use and addiction. CyberPsychology & Behavior, 1 (5), Py alski, J. (2009). Agresja elektroniczna w ród dzieci i m odzie y. Gda sk: Gda skie Wydawnictwo Psychologiczne. Rowi ski, T. (2006). Dyspozycje emocjonalno-motywacyjne i sposoby radzenia sobie ze stresem jako wyznaczniki problematycznego korzystania z Internetu. Niepublikowana rozprawa doktorska, Uniwersytet Kardyna a Stefana Wy szy skiego, Warszawa. Rowi ski, T. (2007). Determinanty dysfunkcjonalnego korzystania z Internetu. Referat zaprezentowany 18 IV 2007 r. podczas II Ogólnopolskiego Seminarium Naukowego Media komunikacja. Szanse i zagro enia. Bydgoszcz: UKW. Rowi ski, T. (2008). Virtual self in dysfunctional Internet use. Studia Psychologica, 8, Rowi ski, T. (2014). W a ciwo ci psychometryczne kwestionariusza Aktywno w Internecie. Studia Psychologica, 14 (3), w druku. ahin, C., K r ehir, K. (2011). An analysis of Internet addiction levels of individuals according to various variables. The Thurkish Online Journal of Educational Technology, 10 (4), Shapira, N. A., Goldsmith, T. D., Keck, P., Khosla, U., Mc - Elroy, S. (2000). Psychiatric features of individuals with problematic Internet use. Journal of Affective Disorders, 66, 283. Shapira, N. A., Lessig, M. C., Goldsmith, T. D., Szabo, S. T., Lazoritz, M., Gold, M. S., Stein, D. J. (2003). Problematic Internet use: Proposed classi cation and diagnostic criteria. Depression and Anxiety, 17, Skar y ska, K. (2002). Wp yw telewizji na postawy i decyzje wyborcze oraz jej percepcja. W: M. Lewicka, J. Grzelak, (red.), Jednostka i spo ecze stwo (s ). Gda sk: Gda skie Wydawnictwo Psychologiczne. Sue, D., Sue, D., Sue, S. (1994). Understanding abnormal behavior. Boston: Houghton Mif in. Suler, J. (1996). Psychology of cyberspace. Pobrano z: www. rider.edu/suler/pschcyber ( ). Treuer, T., Fabian, Z., Furedi, J. (2001) Internet addiction associated with features of impulse control disorder: Is it a real psychiatric disorder? Journal of Affective Disorders, 66 (2 3), 283. Tsai, C. C., Lin, S. S. J. (2003). Internet addiction of adolescents in Taiwan: An interview study. CyberPsychology & Be havior, 6 (6), Wallace, P. (2001). Psychologia Internetu (prze. T. Hornowski). Pozna : Rebis. Weiser, E. (2001). The function of Internet use and their social and psychological consequences. CyberPsychology & Behavior, 4 (6), Widyanto, L., Grif ths, M. (2007). Internet addiction: Does it really exist? W: J. Gackenbach (red.), Psychology and the Internet: Intrapersonal, interpersonal and transpersonal implications (s ). San Diego, CA: Elsevier Academic Press. Woronowicz, B. T. (2001). Bez tajemnic o uzale nieniach i ich leczeniu. Warszawa: IPiN. Xigen, L. (2008). Third-person effect, optimistic bias and suf - ciency resources in Internet use. Journal of Communication, 58 (3), Yang, S., Tung, C. (2007). Comparison of Internet addicts and non-addicts in Taiwanese high school. Computers in Human Behavior, 23, Yellowless, P. M., Marks, S. (2007). Problematic Internet use or Internet addiction? Computer in Human Behavior, 23, Yen, J.-Y., Ko, C.-H., Yen, C.-F., Wu, H.-Y., Yang, M.-J. (2007). The comorbid psychiatric symptoms of Internet addiction: Attention de cit and hyperactivity disorder (ADHD), depression, social phobia, and hostility. The Journal of Adolescent Health, 41, Young, K. (1996). Psychology of computer use XL. Addictive use of the Internet: A case that breaks the stereotype. Psychological Reports, 79, Young, K. (1997). What makes on-line stimulating: Potential explanations for Pathological Internet Use. Materia zaprezentowany na 105. dorocznej konferencji Ameryka skiego Towarzystwa Psychologicznego w Chicago. Pobrano z: ( ). Young, K. (1998). Internet addiction: The emergence of a new clinical disorder. CyberPsychology & Behavior, 1, Pobrano z: ( ). Young, K. (1999). Internet addiction: Symptoms, evaluation and treatment. W: L. VandeCreek, T. Jackson (red.), Innovations in clinical practice: A source book (s ). Sarasota: Professional Resource Press. Young, K. (2004). Internet addiction: A new clinical phenomenon and its consequences. American Behavioral Scientist, 48 (4), Young, K. (2007). Treatment outcomes with Internet addicts. CyberPsychology & Behavior, 10 (5), Young, K. (2011). Clinical assessment of Internet-addicted clients. W: K. Young, C. N. de Abreu (red.), Internet addiction: A handbook and guide to evaluation and treatment (s ). New Jersey: John Wiley & Sons, Inc., Hoboken. Young, K., Rodgers, R. C. (1998). The relationship between depression and Internet addiction. CyberPsychology & Be - havior, 1 (1), Young, K., Yue, X, D., Ying, L. (2011). Prevalence estimates and etiologic models of Internet addiction. W: K. Young, C. N. de Abreu (red.), Internet addiction. A handbook and guide to evaluation and treatment (s. 3 18). New Jersey: John Wiley & Sons, Inc., Hoboken. Yuen, C. N., Lavin, M. J. (2004). Internet dependence in the collegiate population: The role of shyness. CyberPsychology & Behavior, 7,

18 DYSFUNKCJONALNE KORZYSTANIE Z INTERNETU PRZEGL D BADA 395 Dysfunctional Internet use Review of research Agata B achnio 1, Aneta Przepiórka 1, Tomasz Rowi ski 2 1 The John Paul II Catholic University of Lublin, Institute of Psychology 2 Cardinal Stefan Wyszy ski University in Warsaw, Institute of Psychology ABSTRACT The paper presents a review of research carried out in years on dysfunctional use of Internet. Theories that explain the phenomenon of dysfunctional Internet use were discussed. There were discussed clinical symptoms of Internet addiction, diagnostic criteria, relationships with other disorders, biological and psychosocial factors affecting Internet addiction. In addition, there were described psychometric characteristics of some measures diagnostic of dysfunctional Internet use. Keywords: Internet psychology, Internet addiction, pathological Internet use, dysfunctional Internet use Z o ono: Z o ono poprawiony tekst: / Zaakceptowano do druku: