TRACING THE LIFE AND WORK OF AUGUST ROZENTAL

Transkrypt

1 107 TRACING THE LIFE AND WORK OF AUGUST ROZENTAL LECH JACZYNOWSKI Józef Pi³sudski University of Physical Education in Warsaw, Faculty of Physical Education and Sport in Bia³a Podlaska, Chair of Tourism, Department of Management Mailing address: Lech Jaczynowski, Faculty of Physical Education and Sport, Department of Management, 2 Akademicka Street, Bia³a Podlaska, tel.: , fax: , lech.jaczynowski@awf.edu.pl Abstract Introduction. The objective of is paper was to provide an overview of e life and work of a Polish artist and painter, August Rozental, who lived and worked in Bulgaria in e late 19 and early 20 century and is completely unknown in Poland. Documentation of his work may be of interest to bo art historians and Polish travel agencies, e latter for marketing purposes. Material and meods. In searching for reliable information, e focus remained on historical, iconographic and epigraphic sources. Archival and museum collections were consulted, as were academic libraries, periodicals and internet sites (Polish, Bulgarian, Serbian and Russian). The information us obtained was verified on e basis of ree interviews wi museology specialists. Results. The information was presented in terms of a description of e location and marketing product, to address e needs of cultural tourism. Consequently, e descriptions focus primarily on e artist's surviving works and eir locations in monasteries in and around Sofia. Along e way, interesting information was discovered regarding e accomplishments of his broer Juliusz, a poet, and eir faer August, a doctor who years earlier was exiled to Siberia along wi his family. Original, newly discovered documents containing personal information about August Rozental (e painter) are also presented. Conclusion. The research confirms his Polish origins and documents e current locations of his most interesting works of art. This makes em easily accessible to bo specialists and tourists interested in e subject. Key words: tourism, marketing, religious painting, art history, polonica, Siberia, Balkans Introduction In March 2013 a Bulgarian television station broadcasted a program on e Alexander Nevsky Orodox Caedral in Sofia (fig. 1). This is e largest orodox church in e Balkans and one of e largest in e world. During e program, a Polish painter was mentioned several times by name: August Rozental (Avgust Rozental), who belonged to a group of at period's most eminent artists (primarily Russian and Bulgarian) who were charged wi decorating e caedral. Members of is group developed a conception in e late 19 and early 20 century, which ey en applied in decorating e caedral (frescos, mosaics, tympana and iconostasis), a church at doubled as a monument of gratitude for Bulgaria's liberation from five hundred years of Ottoman rule. Attempts to obtain information on is Polish painter from Polish sources (encyclopedias, e internet, e Dictionary of Polish Artists) proved fruitless, as did inquiries at e Academy of Fine Arts in Warsaw. Granted, research at e AFA Library did turn up information on an August Rozenal, but is German landscape artist worked in a different region, his surname is spelled differently and, most importantly, he died in 1875, precisely e year our protagonist was born. No record of Rozental is to be found in e works of Kaczmarek [1], Klejn [2] or Wasilewski [3], Polish auors who specialize in describing e historical conditions underlying Polish-Bulgarian relations. Thus, e decision was made to see what information could be found in Bulgaria itself. Such information could be of interest not only to art historians, but also to travel agencies; when organizing trips to Bulgaria, agencies could expand eir offer to include information on e physical traces left behind by eminent Poles, whose fates led em ere, and whose achievements contributed to e country's history. Material and meods Figure 1. Alexander Nevsky Caedral in Sofia (photo by auor) The objective of is paper was to provide an overview of e life and work of a Polish artist and painter, August Rozental, who is completely unknown in Poland. The research primarily involved searching for sources of information on his work and Polish origins. The focus was on historiographic, iconographic and epigraphic sources. The search for written sources involved archives, academic libraries, periodicals and websites (Polish, Bulgarian, Serbian and Russian). Collections in museums, galleries, orodox churches and monasteries were examined. This information was supplemented by interviews wi managers Copyright 2014 by Józef Pi³sudski University of Physical Education in Warsaw, Faculty of Physical Education and Sport in Bia³a Podlaska

2 Jaczynowski: TRACING THE LIFE AND WORK OF from ree different institutions (involved in documenting historical information), who were qualified to discuss e sources at interested us. As a result, e information us obtained is of bo a primary and secondary character. The abovementioned research was oriented towards a description of e location and marketing product, to address e needs of cultural tourism [4]. At e same time, answers to e following research questions were sought: 1. What reasons are ere for believing at August Rozental was of Polish extraction? 2. Where are e sources of information on is figure located? 3. What works did is painter create, and where can ey be accessed? Due to e heterogeneous and hence interdisciplinary nature of e research, an attempt was made to obtain source information about August Rozental at is unknown in Poland and at may be of interest to: - specialists in e history of culture who, having been given information on specific works and where ey are exhibited, will now be able to catalog and analyze em in terms of artistic merit; - historians specializing in e Polish émigré community, whose representatives boast significant achievements abroad, making em into true ambassadors of Polish culture in foreign lands; - social psychologists will surely be interested in e fact at Polish society lacks rational criteria for determining wheer someone is a countryman or not; - linguists interested in e principles underlying e transcription, transliteration and Polonization of foreign names, and in e heterogeneous application of ese principles in cartographic studies. Because e research was conducted in a region where e official alphabet is Cyrillic, citations from bibliographic sources were consistently transliterated in accordance wi International Standard ISO 9:1995, a convention officially observed in Polish academic libraries under NP ISO 9:2000. Wi regard to place names, transcriptions found on international maps were used, in order to make it possible for potential tourists to find e locations using satellite navigation systems (GPS). The list of Polonicized geographic names and e principles for Latinizing Bulgarian geographic names, published by e Commission on Standardization of Geographical Names, were also consulted. In e text, Polonicized names were used whenever possible. However, depending on e situation, e first time a name or surname appears, it is given in e original Cyrillic, wi e transcription or transliteration provided in pareneses [Translator's note: in e English version, Anglicized names are given first, wi Cyrillic transcriptions provided in pareneses where differences occur]. The citation system employed in is paper is e Vancouver System, which was chosen due to e profile of e periodical. A considerable portion of e research was conducted in July and August of Results Locating sources Because e first lead concerning August Rozental led to e Alexander Nevsky caedral, e research began ere. Conversations wi local clergy contributed little to e investigation. They were raer poorly informed on who was responsible for what painting in e church. They explained at ey had only recently been transferred ere and had yet to master is subject. However, ey did suggest contacting e National Orodox Museum (Nacionelen c rkoven muzej) operated by e Episcopate (Svetiâ Sinod). Several visits and conversations wi Georgi Mikov, e curator of is museum, finally bore fruit. Among oer ings, he helped search e local archives and navigate e Bulgarian internet [5]. But his most important contribution was to suggest searching e archives of e local Academy of Fine Arts (Nacionalna hudožestvena academiâ). This college was founded in 1896 as e National Drafting School (D"ržavno risuvatelno uèilište). Access to books at were nearly 120-years-old required special permission from e current rector Prof. Svetoslav Kokalov, which in any case was obtained wiout difficulty. And here a kind of success was finally achieved. In a volume containing students' personal data and ID numbers for e first round of admissions in 1896 [6], e first entry featured complete information on our protagonist (fig. 2). Crumbling paper serves as a priceless source for documenting e reality of information heard more or less accidentally. The record suggests at August Rozental (Avgust Rozental) was admitted on September 22, 1896 to e first year of fulltime studies. He was born on December 15, 1875 in Irkutsk Russia and held Bulgarian citizenship, but was a Polish national and a caolic. The source furer indicates at his faer, also named August Rozental, was no longer living, and at he was supported by his moer Maria Piaskowicka (Mariâ Piaskovicka), a midwife (babuvane) living in Grabrovo. The document contains a description of e course of a ree-year study program, a one-year pedagogical course entitling him to teach drawing in schools, and a two-year specialization in painting (he completed e latter in 1909). At e bottom of e document is Rozental's handwritten confirmation of having received e documents upon completing his studies in 1899, along wi his beautifully calligraphed signature (in Cyrillic). Figure 2. August Rozental's personal data from e DRU student registry for e academic year (photo by auor) Wi e conviction (anks to e abovementioned document) at e right trail had been found, routine investigations were begun at: e National Library in Sofia (Nacionalna biblioteka v Sofiâ), e library of e Bulgarian Academy of Sciences (biblioteka na B"lgarska akademiâ na naukite), local periodicals and e Bulgarian internet. It turned out at August Rozental, in e hundred years since his dea, has hardly been forgotten ere. Articles describing his turbulent life appear regularly. Unfortunately, many of em are gossipy and largely unreliable. That he was part of e local bohemia may well be true, but his capers wi a prostitute who blackmailed him for years [7], or e claim at he designed a flying bicycle [8] seem

3 109 Jaczynowski: TRACING THE LIFE AND WORK OF... raer like journalists' attempts at sensationalism. Oer publications contain information about his works [9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17], e fate of his faer [11, 16, 17, 18, 19, 20], his broer's revolutionary and resistance activities [11, 16, 17, 18, 19], etc. This information was verified by comparison wi e memoirs of August Rozental's wife, Rajna Kostenceva, pub lished in book form as My Hometown Sofia at e End of e 19 and Beginning of e 20 Century [11]. This book paints a picture of a Polish family exiled to Siberia, whose members try to find a place for emselves in a land far from eir enslaved faerland. A family actively participating in e social life of eir new environment. Outstanding figures distinguishing emselves in eir professions, ultimately giving eir lives for eir new faerland, Bulgaria. The painter's forefaers were probably still living in e Kingdom of Bohemia in e 16 century, and eir name was spelled Rožmitál. Following Emperor Ferdinand II's victory at e Battle of White Mountain in 1620, e Czechs lost eir independence and became a hereditary land of e Habsburgs, and e local population was subject to repression and Germanization [19, 21]. The Rozental family fled to Poland and became gradually Polonized. After e November uprising of 1831, when a significant part of eir property was taken from em, ey settled in e Kiev province (in e village of Volniânska). And here, more or less, begins e documentation of e history of e faer and his two sons: e poet Juliusz and e painter August. The faer Here is a figure every bit as interesting as his son e protagonist of our investigation. He was born in 1828 and spent his early years in Kiev. At e age of 16 he graduated from high school and began studying medicine at e University of Kiev. He obtained a doctor's diploma at e age of 21. Somewhat earlier, at e age of 18, he published a novel entitled Newlyweds (Nowo eñcy in Polish, Mladožencite in Hungarian) and a book of poems entitled Crown of Thorns (Cierniowa korona / Tr"nen venec), bo in Polish. These titles are translated from e Bulgarian. A search for his works at e National Library in Warsaw yielded no results. This information comes from an introduction by Radka Penèeva to a collection of Bulgarian poems entitled Songs Half Sung (Niedoœpiewane pieœni / Nedopeti pesni) by e second son, Juliusz Rozental (? lij Rozental) [16], as well as from a conversation wi e previously mentioned auoress of e preface to e book. August Sr. had a rebellious nature, and his opinions are characterized by certain commentators as anarchistic. Many publications report at he was a Polish nobleman and attach e title von (fon) to his surname. This information is challenged by his daughter-in-law, Kostenceva [11], who in writing about him emphasizes at he had liberal raer an anarchistic views and never attached any noble titles to his surname. In 1854 he freed his serfs, which at e time was no longer someing unusual. However, he publicized is fact, calling on e Polish nobility not to rely on e Tsar's government, but raer to free eir serfs individually and of eir own accord. He also participated actively in organizing a Ukrainian peasant revolt, for which he was sentenced to dea. The sentence was ultimately commuted to Siberian exile, and in 1855 August Rozental and his wife traveled to Irkutsk, where ey would remain until It was here at eir children were born. Various sources speak of ree sons and ree daughters [16, 17, 20, 23], but Kostenceva [11] writes only of two sons e elder Juliusz and e younger August making no mention of oer children. August Sr. practiced medicine in his place of exile and deepened his knowledge of traditional Chinese medicine. After being released from exile, e family, bereft of its property, had nowhere and noing to return to. The sympay at e elder Rozental had harbored for members of e Broerhood of Saints Cyril and Meodius (Kirilo-Metodievskoto družestwo) during his medical studies may have influenced his decision to travel to e Balkans. And on is point e Bulgarian sources differ once again. Some report at e Rozental family traveled to Plovdiv immediately, oers at ey settled first in Belgrade (Beograd), Serbia [19, 23]. The local auorities ere accused e faer, August Rozental, of practicing medicine wiout a diploma and of performing strange procedures (which today we would term physioerapy). During e trial he is supposed to have shouted I'm neier a cheat nor a Jew, but a Pole and a caolic who obtained his medical diploma in Kiev and had it taken from him for political reasons before being exiled to Siberia. However, e trial ended wi a hefty fine to be paid and an order to leave Siberia [19, 23]. In Bulgaria e family lived in various towns. First in Plovdiv, en Gabrovo, and finally Sofia (Sofiâ). It was here at Rozental established ties wi e anarchist groups surrounding Spiro Gulabchev (Spiro Gulapèev) [24]. This led to a conflict between him and e current Premiere, Alexander Stambolov (Aleksand"r Stambolov). As punishment, he was sent to Vranje (present-day Serbia), where he was supposed to help Bulgarian soldiers who were stationed ere fight a typhus epidemic. Unfortunately, while treating e sick he himself contracted e disease and died, most likely in 1888 (ere is no precision in e sources concerning is date). The broer Our protagonist's older broer, Juliusz Cezar Rozental, was born in Irkutsk on July 14, Once e family had settled in Bulgaria, he graduated from e renowned high school in Gabrovo. His younger broer August would later attend e same school. After Juliusz completed his education he began working as a teacher, first in e village of Kilifarevo, en in e village of Letnica. Like his faer, he held radically liberal views. He became a member of e insurgent group at fought during e Ilinden-Preobrazhenie Uprising (Ilindensko-Preobraženskoto v"stanie) in 1903, which sought to liberate Macedonia viewed at e time as a historical part of Bulgaria from Turkish rule. Juliusz died in combat in e vicinity of e village of Lukovo on September 12, After his dea A. Strašimirov, a former classmate, described Juliusz's fate in e introduction to e first edition of a collection of poems. This introduction was also included in e previously cited second edition, published in 2010 [16]. It is quite detailed and refers to various sources. It also explicitly confirms at e slender young man wi blond hair and blue eyes was of Polish extraction. The wife August Rozental had but one love in his short life. This was e already mentioned Rajna Kostenceva, daughter of e owner of e first bookstore to open in Sofia after e liberation of Bulgaria. He was head over heels in love wi her so much so at he began signing his pictures wi his surname and hers: August Rajna (Avgust Rajna). He drew and painted her countless times, using her as a model for his paintings. She herself, in describing her relationship wi August, recalls at at first she even went out of her way to avoid him [11]. She also writes at at e time I had no intention of falling in love wi anyone, much less someone so utterly insane. They grew close while working at various schools in Dobriè*, where all of e teachers would meet togeer for meals in e * Some international maps (including e Mercedes-Benz EUROPA Road Atlas from 1992) spell e name of is city incorrectly, i.e. Dobrih, due to a corresponding error in e Cyrillic spelling [25].

4 Jaczynowski: TRACING THE LIFE AND WORK OF same eatery. They married upon returning to Sofia, and August changed drastically under his wife's influence. He calmed down, stopped being absent-minded. In order to paint my portrait, writes Rajna, he did around 40 studies for e finished painting. He was such a master of perspective at many made use of his skills, first his friends at college and later artists at were already famous. He often gave away his work, when someone showed an interest in one of his canvases. Because of is, he often starved. But after e wedding, his wife took over e finances and e giveaways ended. In describing her husband, Rajna limits her-self to superlatives, he was as strong as an alete and as delicate as a child. He was talented and extremely modest. He could fight for tru like a lion, but would become docile in e face of someing good. He had a great Slavic soul in e full sense of e phrase. To demonstrate his streng he would hold up his arms and tell two people to hang from em, and he could sustain e weight. His physique was harmonious and his face had a classical appearance: a straight nose, high forehead, azure eyes, delicate features and curly hair. And he never got sick [11]. Rajna's fate following her husband's dea could hardly be called good. She married again, is time to a German artist named M. Metzgera (M. Mecger), whose personality differed markedly from August's, and who joined e NSDAP (for which he was ignored in Bulgaria after e war). Finally, in 1933 he left Rajna and moved to Germany. She preserved August's best paintings in her apartment at 125 Rakowski St. However, during allied bombing of Sofia in WWII, her house was hit and all of e canvases burned. Rajna died in solitude and poverty [7]. Nor do we know anying of e subsequent fate of e painter's son (also named August). August and his works Few of August Rozental's paintings have survived, mainly due to e wartime events described above. The works at we can see are primarily paintings of a religious character. After all, ese were artists' main source of income at e time, because a collector's market had not yet begun to function in Bulgaria. Current findings indicate at apart from works in e Alexander Nevsky Caedral in Sofia his paintings can be found in orodox churches in Batak and Peštera, as well as in e second orodox church in e Kremikovski Monastery (Kremikovski Manastir). Rozental also designed and painted elements in iconostases in orodox churches in e villages of Požarevo, Zvanèevo, Pazardžik and elsewhere [11, 14, 26, 27]. We know at ese works were considerably greater in number, but documenting em would require following appropriate procedures. His best-known works are located in e Alexander Nevsky Caedral, especially e tympanum situated over e norern entrance (fig. 3). This is a mosaic depicting ree orodox saints who lived in e region at e turn of e eleven and twelf century. From left to right, eir names are: Joakim Osogovski, Gavril Lesnovski and Prohor Pèinski [9, 11, 12, 28]. Figure 3. Tympanum mosaic by August Rozental in Alexander Nevsky Caedral (photo by auor) Many sources also refer to a fresco inside e caedral located in a niche in e norern nave and entitled crucifixion (razpiâtie). At is location one does in fact find a fresco depicting a cross (albeit wiout Christ), beside which hover e heads of angels (as described by Rajna Kostenceva). But e figures standing next to e cross are St. Elena and e episcope of Jerusalem, Makarij, who discovered e aforementioned cross in Jerusalem in e 4 c. AD. When asked, e local priest suggests (as does a note in e church guidebook) [12], at e painting is e work of I. M"rkvièka [29]. This artist was Rozental's professor at e Academy and e one who invited him to join e group of artists tasked wi decorating e church. Specialists are erefore needed to explain is matter. The ird work, which only e painter's wife describes [11], is a fresco on a caedral balcony (not visible from e lower level) called The Divine Clo (Obrus Gospoden). The fresco was restored, and its composition was changed in e process. However, e original oil painting, which Rozental entered in a contest (and won), is preserved in e National Orodox Museum in Sofia. We were nevereless unable to locate it during our investigation. Only afterwards did we find a footnote in e oft-cited book by Rajna Kostenceva [11] at somewhat explains e matter. The auoress claims at she spoke wi e curator of e museum, personally drawing his attention to e fact at e painting in question had been mistakenly attributed to Nikola Petrov, and at is error should be rectified. She also added at Petrov's and Rozental's styles differ so greatly at a specialist should have no problem confirming her assertion. Apart from e works mentioned here, August Rozental also won a competition for decorating e right wall of e aforementioned balcony, as well as for executing a different scene depicting Enravot, an uncle of Prince Boris I, who converted to Christianity much earlier an his sovereign. Officially, Bulgaria converted to Christianity wi e baptism of Prince Boris I on May 25, 866 [24]. Competition sketches of ese works have probably been preserved somewhere. A. Rozental never completed em as frescos. He did not have time, because once mobilization was declared during e Balkan War of 1912, he volunteered for e army and died in a battle against e Turks on November 22 of at same year at Seliolu-Geèkinli, near e town of Edirne. He was barely 37-years-old. August may have had a premonition of what awaited him. Standing in e freight car amid soldiers traveling to e front, he said to his wife, a year from now I may be gone, and my unborn child may be wiout a faer. His son, also named August, was born five mons later [11]. We managed to find a single picture of August, of raer poor quality (fig. 4), in e collection of poems by Juliusz Rozental cited above [16]. However, according to his wife [11], August of-

5 111 Jaczynowski: TRACING THE LIFE AND WORK OF... ten used himself as a model when painting icons of saints. Thus, by comparing various paintings of his and noting similarities among various figures, it would probably be possible to determine how he actually looked. Figure 4. Photograph of August Rozental [16] The dea of August Rozental a martyr's dea, as he was captured after being wounded and underwent inhuman torture has been described in dep in various Bulgarian publications. And not only Bulgarian: Wikipedia also contains an article in Russian [14] at mentions him, his work and his dea. His name is also featured on a commemorative plaque located in e main hall of e Bulgarian Academy of Fine Arts. The plaque lists e names of graduates who died during e 1912 Balkan War and WWI (fig. 5). The name of our protagonist is second on e list. Figure 5. Memorial tablet wi e names of graduates of DRU and NHA (including August Rozental) who died during e Balkan war in 1912 and WWI (photo by auor) Discussion The whole Rozental family consisted of notewory figures who bound emselves to eir new faerland, literally for dea and life. At e same time, ey all explicitly emphasized eir Polish roots. The sons (August and Juliusz) were born in Siberia after eir parents had been exiled ere as punishment. They probably never had a chance to see Poland. They died fighting for our freedom and yours. Why en are ey completely unknown in eir own country a country at, as e above stories make plain, ey always held so dear? Especially in e case of August e painter, a orough analysis and documentation of his works is surely in order. They still exist, and ey deserve competent assessment by experts. At present, our knowledge of e subject is still fragmentary. But even now, Polish tourists traveling to Bulgaria and visiting e Alexander Nevsky Caedral in Sofia should be provided wi information by our travel agencies about a Polish artist responsible for icons of ree saints in e tympanum above e entrance (on e right side) on e norern side of e church. Because ey truly are impressive. At e Institute of Art of e Polish Academy of Sciences in Warsaw, we obtained access in 2013 to materials [30] at had been submitted in 1994 by Z. Klejn (press correspondent to Bulgaria). These include Xeroxes of two sources at we were unable to find: Catalog of e Posumous Exhibition of August Rozental, Sofia 1913 (Posm"rtna izložba na hudožnika Avgust Rozental, Sofiâ 1913) and an unsigned article entitled Avgust Rozental from e journal Hudožestvena kultura 1914 no. 32, which contain pictures of our protagonist, e tympanum in Alexander Nevsky Caedral in Sofia and a study of a portrait of his wife Rajna. Is is enough material to ensure at August Rozental might someday be included in e Dictionary of Polish Artists [31]? That remains to be seen. This subject is under discussion at e Institute of Art of e Polish Academy of Sciences [30]. The materials mentioned above have not been included in e bibliography, because ey were collected not by e auor, but by Z. Klejn. However, ey confirm e esis at our protagonist was of Polish extraction, while also expanding our knowledge of his work. Conclusions This paper provides clear answers to e research questions posed in e introduction: 1. August Rozental came from a family whose members always emphasized eir Polish roots. Apart from e fact at his contemporaries report our protagonist to have been Polish, e most compelling evidence is e student registry [6], clearly visible in figure 1, and his wife Rajna's memoirs [11]. 2. Source material containing information on e life and work of August Rozental can be found in e archives of e Fine Arts Academy in Sofia, and in e rector's office (memorial table, fig. 5), as well as in e books, periodicals and internet sites cited in e text. 3. The works of August Rozental, especially ose of a religious character (decorating several orodox churches and monasteries), are primarily located in and around Sofia [32, 33], e most important being ose in Alexander Nevsky Caedral. His remaining works, being of a secular character, are known from various catalogs and exhibitions. However, most of e originals were destroyed during e bombing of Sofia in WWII Literature Kaczmarek U. (1993). A history of e Poles in Bulgaria. Poznañ: Ars Nova. [in Polish] Klejn Z. (2005). Bulgaria: sketches from recent history. Pu³tusk: Wy sza Szko³a Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora. [in Polish] Wasilewski T. (1970). A history of Bulgaria. Wroc³aw, War-

6 Jaczynowski: TRACING THE LIFE AND WORK OF szawa, Kraków: Zak³ad Narodowy im. Ossoliñskich. [in Polish] Mazurkiewicz L. (2012). Selected tourism eories and research meods. Studies and Monographs no. 140, Warszawa: AWF Warszawa. [in Polish] Interview wi Georgi Mikov, Curator of e National Orodox Museum in Sofia on Student registry for e academic year Academy of Fine Arts (Nacionalna hudožestvena akademiâ v Sofiâ), p. 1. [in Bulgarian] Retrieved Takov R. (2012, May 31). The artist designed a flying bicycle. 24èasa. [in Bulgarian] Bakalova E. (2005, July 22). Alexander Nevsky caedral. Kultura 22/2005. [in Bulgarian] Encyclopedia Bulgaria. (1986). Volume 5. Sofia: Izdatelstvo na BAN. [in Bulgarian] Kostenceva R. (2008). My hometown Sofia at e end of e 19 and beginning of e 20 century and after. Sofia: RIVA. [in Bulgarian] St. Alexander Nevsky, Patriarchal Stavropegic Caedral. (2013). Unicart. [in Bulgarian] Modern Bulgarian encyclopedia. (1994). Volume IV a. Sofia: Izdatelstvo ELPIS. [in Bulgarian] Retrieved Retrieved Rozental?. (2010). Songs half sung. Plovdiv: ASTARTA. [in Bulgarian] Penèeva R. (2012). Poetic creativity of anarchist? lij Rozental. Literaturen Svât 38/2012. [in Bulgarian] df. Retrieved Retrieved Retrieved Encyklopedia. (1984). Warszawa: PWN. [in Polish] 22. Interview wi e director of e Emiliyan Stanev Museum in Veliko Tarnovo (Muzej Emilian Stanev v Veliko T?rnovo), Radka Penceva (Radka Penèeva), auor of e introduction to e collection of poems by J. Rozental [17], Dimitroviè B. (2008). Chinese medicine in Serbia and doctor Rozental case. Medicus 26/2008, p. 17. [in Serbian] 24. Dimitrov I. (Ed.) (1983). Concise history of Bulgaria. Sofia: Izdatelstvo Nauka i Izkustvo. [in Bulgarian] 25. Road Atlas EUROPA. (1992). Warszawa: Mercedes-Benz, Polskie Przedsiêbiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. E. Romera. [in Polish] 26 Retrieved Retrieved St. Alexander Nevsky sanctuary-monument. (1924). D ržavna Peèatnica. [in Bulgarian] 29. Protich A. (1955). I.V. Murkvichka life and work. 30. Interview wi Urszula Makowska-Pietkiewicz, manager of e Dictionary of Polish Artists section (Department of e History of Fine Art, Institute of Art of e Polish Academy of Sciences), Dictionary of Polish artists (2013). Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk Retrieved Retrieved Submitted: October 30, 2013 Accepted: January 30, 2014

7 113 ŒLADAMI YCIA I TWÓRCZOŒCI AUGUSTA ROZENTALA LECH JACZYNOWSKI Akademia Wychowania Fizycznego J. Pi³sudskiego w Warszawie, Wydzia³ Wychowania Fizycznego i Sportu w Bia³ej Podlaskiej, Katedra Turystyki, Zak³ad Zarz¹dzania Adres do korespondencji: Lech Jaczynowski, Wydzia³ Wychowania Fizycznego i Sportu, Zak³ad Zarz¹dzania, ul. Akademicka 2, Bia³a Podlaska, tel.: , fax: , lech.jaczynowski@awf.edu.pl Streszczenie Wprowadzenie. Celem pracy by³o przybli enie twórczoœci i losów, zupe³nie nieznanego u nas, polskiego artysty-malarza Augusta Rozentala, który y³ i tworzy³ w Bu³garii na prze³omie XIX i XX wieku. Udokumentowanie jego dorobku mo e byæ interesuj¹ce dla historyków sztuki oraz ze wzglêdów marketingowych dla polskich biur podró y. Materia³ i metody. Poszukuj¹c wiarygodnych informacji, skoncentrowano siê na Ÿród³ach histograficznych, ikonograficznych i epigraficznych. Siêgniêto do zbiorów archiwalnych, muzealnych, bibliotek naukowych, prasy i stron internetowych (polskich, bu³garskich, serbskich i rosyjskich). Uzyskan¹ wiedzê zweryfikowano w oparciu o trzy wywiady ze specjalistami z zakresu muzealnictwa. Wyniki. Prezentacja uzyskanych informacji przeprowadzona zosta³a pod k¹tem opisu miejsca i produktu marketingowego, dla potrzeb turystyki kulturowej. Opisano wiêc g³ówne, zachowane dzie³a tego artysty i ich umiejscowienie w cerkwiach i monasterach w Sofii i jej okolicach. Przy okazji natrafiono na ciekawe informacje o dokonaniach jego brata, poety Juliusza oraz ich ojca, lekarza Augusta zes³anego przed laty wraz z rodzin¹ na Sybir. Przedstawiono te odnalezione, oryginalne dokumenty, zawieraj¹ce dane osobowe Augusta Rozentala (malarza). Wnioski. Przeprowadzone badania potwierdzaj¹ jego polskie pochodzenie oraz dokumentuj¹ aktualne umiejscowienie najciekawszych dzie³ tego artysty. Umo liwia to ³atwe dotarcie do nich tak specjalistom, jak i turystom, zainteresowanym poruszon¹ tu tematyk¹. S³owa kluczowe: turystyka, marketing, malarstwo sakralne, historia sztuki, polonica, Sybir, Ba³kany Wprowadzenie W marcu 2013 r. jedna z bu³garskich stacji telewizyjnych wyemitowa³a program o cerkwi katedralnej w Sofii œw. Aleksandra Newskiego (ryc. 1). Jest to najwiêksza cerkiew na Ba³kanach i jedna z najwiêkszych na œwiecie. W trakcie tego programu kilkakrotnie zosta³o wspomniane nazwisko polskiego malarza Augusta Rozentala (Avgust Rozental), który uczestniczy³ w zespole najwybitniejszych wówczas artystów (g³ównie rosyjskich i bu³garskich), zajmuj¹cych siê wystrojem tej œwi¹tyni. Cz³onkowie tego zespo³u opracowali na prze³omie XIX i XX wieku koncepcjê, a potem wed³ug niej zrealizowali wystrój tej cerkwi (freski, mozaiki, tympanony i ikonostas), bêd¹cej równoczeœnie pomnikiem wdziêcznoœci za wyzwolenie Bu³garii z ponad piêæsetletniego panowania Imperium Osmañskiego. Próba znalezienia informacji na temat tego polskiego malarza w krajowych Ÿród³ach (encyklopedie, Internet, S³ownik artystów polskich) nie da³a adnego rezultatu, podobnie jak poszukiwania w Akademii Sztuk Piêknych w Warszawie. Odkryto wprawdzie w Bibliotece ASP informacje o Auguœcie Rozenalu, ale ten niemiecki pejza ysta dzia³a³ na innym terenie, inna jest pisownia jego nazwiska i co najwa niejsze zmar³ w 1875 roku, a wiêc dok³adnie wówczas, gdy urodzi³ siê nasz bohater. adnych wiadomoœci o osobie Rozentala nie zawiera³y prace Kaczmarek [1], Klejna [2], czy Wasilewskiego [3], a wiêc polskich autorów specjalizuj¹cych siê w opisie historycznych uwarunkowañ zwi¹zków polsko-bu³garskich. Dlatego postanowiono sprawdziæ na miejscu w Bu³garii, jakie dane mo na tam znaleÿæ. Informacja taka mo e byæ ciekawa nie tylko dla historyków sztuki, ale te dla ró nych biur podró y, które organizuj¹c wyjazdy do tego kraju, mog³yby do swojej oferty dla turystów w³¹czyæ informacje o materialnych œladach dokonañ wybitnych Polaków, których losy rzuci³y na te tereny, a oni zapisali siê swoj¹ dzia³alnoœci¹ w historii tego kraju. Materia³ i metody Rycina 1. Cerkiew katedralna œw. Aleksandra Newskiego w Sofii (fot. w³asna) Celem niniejszej pracy by³o przybli enie ycia i twórczoœci, zupe³nie nieznanego w Polsce artysty-malarza Augusta Rozentala. Badania polega³y g³ównie na poszukiwaniu Ÿróde³ œwiadcz¹cych o jego dorobku i polskoœci. Skoncentrowano siê na Ÿród³ach: historiograficznych, ikonograficznych i epigraficznych. W zakresie Ÿróde³ pisanych siêgniêto do archiwów, bibliotek naukowych, prasy, stron internetowych (polskich, bu³garskich, serbskich i rosyjskich). Sprawdzono zbiory w wybranych muzeach, galeriach, cerkwiach i monasterach. Wiedzê wzbogacono o wywiady z trzema osobami, bêd¹cymi kie- Copyright 2014 by Józef Pi³sudski University of Physical Education in Warsaw, Faculty of Physical Education and Sport in Bia³a Podlaska

8 Jaczynowski: ŒLADAMI YCIA I TWÓRCZOŒCI rownikami ró nych instytucji (dokumentuj¹cych wiedzê historyczn¹), którzy byli kompetentni w zakresie interesuj¹cych nas Ÿróde³. Uzyskane dane Ÿród³owe mia³y wiêc charakter tak pierwotny jak i wtórny. Powy sze studia ukierunkowane zosta³y na opis miejsca i prezentacjê produktu marketingowego dla potrzeb turystyki kulturowej [4]. Starano siê przy tym odpowiedzieæ na nastêpuj¹ce pytania badawcze: 1. Jakie s¹ przes³anki do uznania polskiego pochodzenia Augusta Rozentala? 2. Jakie s¹ miejsca usytuowania Ÿróde³ informacji o tej postaci? 3. Jakie dzie³a stworzy³ ten malarz i gdzie s¹ one dostêpne? Ze wzglêdu na wielow¹tkowoœæ oraz wynikaj¹c¹ z niej interdyscyplinarnoœæ pracy, starano siê uzyskaæ nieznane w Polsce dane Ÿród³owe o Auguœcie Rozentalu, mog¹ce te zainteresowaæ: - specjalistów w zakresie historii kultury, którzy maj¹c teraz informacje o konkretnych dzie³ach i miejscu ich ekspozycji bêd¹ mogli je skatalogowaæ i przeanalizowaæ pod wzglêdem wartoœci artystycznej; - historyków, zajmuj¹cych siê losami emigracji polskiej, której przedstawiciele mieli znacz¹ce osi¹gniêcia na obczyÿnie, przez co stali siê prawdziwymi ambasadorami polskoœci na tamtych terenach; - psychologów spo³ecznych zapewne zainteresuje brak racjonalnych kryteriów, jakimi powinno siê kierowaæ polskie spo³eczeñstwo uznaj¹ce kogoœ za naszego rodaka lub nie; - jêzykoznawców, interesuj¹cych siê zasadami transkrypcji, transliteracji oraz spolszczania nazw obcojêzycznych, wykorzystywaniem tych zasad w sposób niejednorodny w opracowaniach kartograficznych. Poniewa poszukiwania odbywa³y siê na terenach, gdzie oficjalnie obowi¹zuje alfabet cyryliczny, cytuj¹c pozycje bibliograficzne, konsekwentnie stosowano transliteracjê zgodnie z International Standard ISO 9:1995, oficjalnie obowi¹zuj¹c¹ w polskich bibliotekach naukowych jako NP ISO 9:2000. W przypadku nazw miejscowoœci wykorzystywano transkrypcjê stosowan¹ na miêdzynarodowych mapach, aby umo liwiæ ich odszukanie przez potencjalnych turystów w systemie nawigacji satelitarnej (GPS). Siêgniêto te do wykazu spolszczonych nazw geograficznych oraz zasad latynizacji geograficznych nazw bu³garskich, opublikowanego przez Komisjê Standaryzacji Nazw Geograficznych. W tekœcie starano siê tam gdzie to by³o mo liwe, stosowaæ nazwy spolszczone. Jednak w zale noœci od sytuacji, przy pierwszym u yciu danej nazwy, czy nazwiska, w oryginale zapisanego w cyrylicy, w nawiasie podawano transkrypcjê lub transliteracjê. System cytowañ zastosowany w niniejszym opracowaniu to Vancouver System, przyjêty ze wzglêdu na profil czasopisma. Zasadnicz¹ czêœæ badañ przeprowadzono w lipcu i sierpniu 2013 roku. Wyniki Lokalizacja Ÿróde³ Poniewa pierwszy œlad dotycz¹cy Augusta Rozentala prowadzi³ do cerkwi œw. Aleksandra Newskiego, tam rozpoczêto próby poszukiwania. Rozmowy z miejscowymi duchownymi niewiele wnios³y do sprawy. Byli oni raczej s³abo zorientowani kto i za jakie malowid³a w tej œwi¹tyni odpowiada³. T³umaczyli siê, e niedawno zostali tutaj przeniesieni i jeszcze nie opanowali wiedzy w tym zakresie. Zasugerowali jednak, eby skontaktowaæ siê z Krajowym Muzeum Cerkiewnym (Nacionelen c rkoven muzej) dzia³aj¹cym przy Episkopacie (Svetiâ Sinod). Kilkakrotne wizyty i rozmowy z kustoszem tego muzeum Georgim Mikowem (Georgi Mikov) da³y wreszcie pewien rezultat. Pomóg³ on m.in. w poszukiwaniach w miejscowym archiwum oraz w penetracji bu³garskiego Internetu [5]. Najcenniejsza okaza³a siê jednak jego sugestia, aby sprawdziæ w archiwum tamtejszej Akademii Sztuk Piêknych (Nacionalna hudožestvena akademiâ). Uczelnia rozpoczê³a swoj¹ dzia³alnoœæ w 1896 roku jako Pañstwowa Szko³a Rysunku (D"ržavno risuvatelno uèilište). Dostêp do ksi¹g sprzed prawie 120 lat wymaga³ specjalnej zgody aktualnego rektora prof. Swetos³awa Koka³owa (Svetoslav Kokalov), któr¹ jednak bez problemów uzyskano. I tutaj odnotowano wreszcie pierwszy sukces. W ksiêdze zawieraj¹cej dane personalne studentów i numery albumu dla pierwszego naboru w 1896 roku [6], na pierwszej pozycji znaleziono wszystkie dane o naszym bohaterze (ryc. 2). Krusz¹cy siê papier stanowi bezcenne Ÿród³o, dokumentuj¹ce prawdziwoœæ zas³yszanej dosyæ przypadkowo informacji. Wynika z niego, e August Rozental (Avgust Rozental) zosta³ 22 wrzeœnia 1896 roku przyjêty na pierwszy rok studiów stacjonarnych. Urodzi³ siê 15 grudnia 1875 roku w Irkucku (Irkutsk) w Rosji, posiada³ obywatelstwo bu³garskie, ale by³ narodowoœci polskiej oraz wyznania katolickiego. Ponadto ze Ÿród³a tego wynika³o, e jego ojciec, te August Rozental, ju nie y³, a utrzymywa³a go matka Maria Piaskowicka (Mariâ Piaskovicka), bêd¹ca z zawodu akuszerk¹ (babuvane), zamieszkuj¹ca w Gabrowo (Gabrovo). Dokument zawiera opis przebiegu trzyletnich studiów, rocznego kursu pedagogicznego daj¹cego prawo do nauczania rysunku w szko³ach oraz dwuletniej specjalizacji z malarstwa (t¹ ostatni¹ ukoñczy³ w 1909 r.). Na dole dokumentu znajduje siê w³asnorêcznie napisane przez Rozentala oœwiadczenie o odebraniu dokumentów po zakoñczeniu studiów w 1899 roku i przepiêknie kaligrafowany jego podpis (w cyrylicy). Rycina 2. Dane personalne Augusta Rozentala z ksiêgi spisu studentów DRU, rocznika (fot. w³asna) Maj¹c pewnoœæ (dziêki omówionemu wy ej dokumentowi), e natrafiono na w³aœciwy trop, rozpoczêto rutynowe poszukiwania w: Bibliotece Narodowej w Sofii (Nacionalna biblioteka v Sofiâ), bibliotece Bu³garskiej Akademii Nauk (biblioteka na B"lgarska akademiâ na naukite), w miejscowych czasopismach, periodykach oraz bu³garskim Internecie. Okaza³o siê, e August Rozental w 100 lat po œmierci, wcale nie jest tu zapomniany. Ci¹gle pojawiaj¹ siê artyku³y opisuj¹ce jego burzliwe ycie. Niestety wiele z nich ma charakter plotkarski i ma³o wiarygodny. To, e nale a³ do miejscowej bohemy akurat mo e byæ prawdziwe, ale jego perypetie z szanta uj¹c¹ go d³ugie lata prostytutk¹ [7], czy zaprojektowanie przez niego konstrukcji lataj¹cego roweru

9 115 Jaczynowski: ŒLADAMI YCIA I TWÓRCZOŒCI... [8] wydaj¹ siê byæ szukaniem sensacji przez pisz¹cych to dziennikarzy. W innych publikacjach pojawiaj¹ siê informacje o jego twórczoœci [9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17], o losach ojca [11, 16, 17, 18, 19, 20], dzia³alnoœci rewolucyjno-powstañczej jego brata [11, 16, 17, 18, 19] etc. Weryfikacjê tych informacji przeprowadzono porównuj¹c wspomnienia ony Augusta Rozentala Rajny Kostencewej (Rajna Kostenceva) opublikowane w ksi¹ ce (tytu³ w t³umaczeniu na j. polski) Moje rodzinne miasto Sofia w koñcu XIX i pocz¹tku XX wieku oraz potem [11]. Wy³ania siê z tych publikacji obraz polskiej rodziny zes³anej na Sybir, nastêpnie szukaj¹cej swojego miejsca na ziemi z daleka od zniewolonej ojczyzny. Aktywnie uczestnicz¹cej w yciu spo- ³ecznym swojego nowego œrodowiska. Wybitnych postaci wyró niaj¹cych siê w swoich profesjach, którzy ostatecznie oddali ycie za now¹ ojczyznê Bu³gariê. Pradziadowie malarza prawdopodobnie yli jeszcze w XVI wieku w Czechach, a ówczesna pisownia ich nazwiska brzmia³a Rožmitál. Po bitwie pod Bia³¹ Gór¹ w 1620 roku, wygranej przez cesarza Ferdynanda II, Czechy utraci³y samodzielnoœæ, sta³y siê dziedzicznym krajem Habsburgów, a miejscowa ludnoœæ poddana zosta³a represjom i germanizacji [19, 21]. Rodzina Rozentalów uciek³a wówczas do Polski i tam uleg³a stopniowej polonizacji. Po powstaniu listopadowym w 1831 roku, kiedy zosta³a im odebrana znaczna czêœæ maj¹tku, osiedlili siê w guberni kijowskiej (we wsi Volniânska). To tu zaczyna siê w miarê udokumentowana historia ojca i jego dwóch synów: poety Juliusza i malarza Augusta. Ojciec Jest to postaæ równie ciekawa jak jego syn bohater naszych poszukiwañ. Urodzi³ siê oko³o 1828 roku i m³odzieñcze lata spêdza w Kijowie (Kijev). Maj¹c 16 lat ukoñczy³ szko³ê œredni¹ i rozpocz¹³ studia medyczne na Uniwersytecie Kijowskim. Dyplom lekarza uzyska³ w wieku 21 lat. Nieco wczeœniej, w wieku 18 lat opublikowa³ po polsku powieœæ Nowo eñcy (Mladožencite) oraz tomik wierszy pt. Cierniowa korona (Tr"nen venec). Tytu³y s¹ t³umaczeniem z jêzyka bu³garskiego. Poszukiwania jego prac w Bibliotece Narodowej w Warszawie nie da³y rezultatu. Informacja pochodzi z przedmowy Radki Penczewej (Radka Penèeva) do zbioru bu³garskich wierszy pt.: Niedoœpiewane pieœni (Nedopeti pesni) drugiego syna Juliusza Rozentala (? lij Rozental) [16] oraz z rozmowy jak¹ przeprowadzono ze wspomnian¹ wczeœniej autork¹ przedmowy do tego zbioru [22]. August senior posiada³ buntowniczy charakter, a jego pogl¹dy przez niektórych komentatorów okreœlane s¹ jako anarchistyczne. W wielu publikacjach podaje siê, e by³ polskim szlachcicem i przy nazwisku dopisuje mu siê tytu³ von (fon). Dementuje te informacje jego synowa Kostencewa [11], która pisz¹c o nim podkreœla, e mia³ pogl¹dy liberalne, a nie anarchistyczne oraz, e sam nigdy nie dopisywa³ przed swoim nazwiskiem adnych tytu³ów szlacheckich. W 1854 roku uw³aszczy³ swoich ch³opów, co nie by³o ju wówczas czymœ nadzwyczajnym. Jednak fakt ten nag³oœni³ publikuj¹c odezwê do polskiej szlachty, aby nie ogl¹da³a siê na carskie w³adze, tylko indywidualnie, sama uw³aszcza³a swoich podw³adnych. W³¹czy³ siê te aktywnie w organizacjê jednego z buntów ukraiñskich ch³opów, za co zosta³ skazany na karê œmierci. Kara ta zosta³a ostatecznie zamieniona na zes³anie na Syberiê i w 1855 roku August Rozental wraz z on¹ wyjechali do Irkucka, gdzie przebywali do 1880 roku. Tam przysz³y na œwiat ich dzieci. W ró nych Ÿród³ach mówi siê o trzech synach i trzech córkach [16, 17, 20, 23], ale Kostencewa [11] pisze tylko o dwóch synach starszym Juliuszu i m³odszym Auguœcie, nic nie wspominaj¹c o innych dzieciach. August senior na miejscu zsy³ki praktykowa³ jako lekarz i pog³êbia³ swoj¹ wiedzê w zakresie tradycyjnej medycyny chiñskiej. Po zwolnieniu z zes³ania, rodzina pozbawiona swojego maj¹tku nie mia³a gdzie i do czego wracaæ. Poniewa jeszcze podczas studiów medycznych w Kijowie Rozental sympatyzowa³ z cz³onkami Towarzystwa Cyryla i Metodego (Kirilo-Metodievskoto družestwo), byæ mo e to wp³ynê³o na jego decyzjê o wyjeÿdzie na Ba³kany. I tutaj ponownie Ÿród³a bu³garskie nieco siê ró ni¹ miêdzy sob¹. Jedne podaj¹, e rodzina Rozentalów od razu przyjecha³a do Plowdiw (Plovdiv), inne i najpierw osiedlili siê w Belgradzie (Beograd) w Serbii [19, 23]. Tam miejscowe w³adze oskar y³y ojca Augusta Rozentala o to, e podj¹³ praktykê lekarsk¹ nie posiadaj¹c dyplomu i stosowa³ dziwne zabiegi (które dzisiaj nazwalibyœmy kinezyterapi¹). To wówczas w trakcie procesu mia³ podobno wykrzyczeæ...nie jestem oszustem ani ydem, o co mnie oskar acie, tylko Polakiem i katolikiem, któremu dyplom lekarza uzyskany w Kijowie odebrano ze wzglêdów politycznych przed zes³aniem na Syberiê. Sprawa zakoñczy³a siê jednak wysok¹ grzywn¹, któr¹ musia³ zap³aciæ i nakazem opuszczenia Serbii [19, 23]. W Bu³garii rodzina mieszka³a w ró nych miejscowoœciach. Najpierw w Plowdiwie (Plovdiv), potem w Gabrowo (Gabrovo), wreszcie w Sofii (Sofiâ). Tutaj Rozental zwi¹za³ siê z ugrupowaniami anarchistycznymi Spiro Gu- ³apczewa (Spiro Gulapèev) [24]. Dosz³o wtedy do konfliktu miêdzy nim a ówczesnym premierem Aleksandrem Stambo³owem (Aleksand"r Stambolov), w efekcie czego zosta³ karnie wys³any do miejscowoœci Wrania (Vranje dzisiejsza Serbia), gdzie jako lekarz mia³ pomagaæ stacjonuj¹cym tam bu³garskim o³nierzom w walce z epidemi¹ tyfusu. Niestety w trakcie opieki nad chorymi sam zarazi³ siê t¹ chorob¹ i umar³ prawdopodobnie w 1888 roku (co do tej daty te brak jest precyzji w ró nych Ÿród³ach). Brat Starszy brat naszego bohatera Juliusz Cezar Rozental urodzi³ siê w Irkucku 14 lipca 1872 roku. Po zasiedleniu siê rodziny w Bu³garii ukoñczy³ renomowane gimnazjum w Gabrowie. Do tej samej szko³y uczêszcza³ potem jego m³odszy brat August. Po ukoñczeniu nauki Juliusz podejmowa³ pracê jako nauczyciel. Najpierw we wsi Kilifarewo (Kilifarevo), potem we wsi Letnica (Letnica). Podobnie jak ojciec przejawia³ pogl¹dy skrajnie wolnoœciowe. Zosta³ cz³onkiem oddzia³u powstañczego, który w³¹czy³ siê do walk w ramach powstania ilindenskiego (Ilindensko-Preobraženskoto v"stanie) w 1903 roku, d¹ ¹cego do wyzwolenia Macedonii, traktowanej wówczas jako historyczna czêœæ Bu³garii, spod panowania tureckiego. Juliusz zgin¹³ podczas walk ko³o wsi ukowo (Lukovo) 12 wrzeœnia 1903 r. Po œmierci, przyjaciel z ³awy szkolnej A. Straszimirow (A. Strašimirov) opisa³ losy Juliusza w przedmowie do pierwszego wydania zbiorku wierszy. W cytowanym wczeœniej kolejnym ich wydaniu z 2010 r. ta przedmowa z pierwszego wydania te zosta³a do³¹czona [16]. Jest ona dosyæ szczegó³owa i przywo³uje ró ne inne Ÿród³a. WyraŸnie te podkreœla polskie pochodzenie tego szczup³ego m³odzieñca o blond w³osach i niebieskich oczach. ona August Rozental mia³ jedyn¹ mi³oœæ swojego krótkiego ycia. By³a ni¹, wspomniana ju wczeœniej Rajna Kostencewa, córka w³aœciciela pierwszej sofijskiej ksiêgarni, jaka zosta³a otwarta w tym mieœcie po wyzwoleniu Bu³garii. Zakochany by³ w niej bez pamiêci. Do tego stopnia, e swoje obrazy zacz¹³ podpisywaæ swoim i jej imieniem August Rajna (Avgust Rajna). Rysowa³ i malowa³ j¹ wielokrotnie wykorzystuj¹c jako modelkê do swoich obrazów. Ona sama opisuj¹c zwi¹zek z Augustem wspomina, e na pocz¹tku wrêcz go unika³a [11]. Pisze te, e wówczas...nie mia- ³am zamiaru zakochiwaæ siê w kimkolwiek, a zw³aszcza w kimœ tak bardzo zwariowanym. Zbli yli siê pracuj¹c w ró nych szko-

10 Jaczynowski: ŒLADAMI YCIA I TWÓRCZOŒCI ³ach w Dobricz* (Dobriè), gdzie wszyscy nauczyciele spotykali siê na wspólnych posi³kach w tej samej jad³odajni. Po powrocie do Sofii zostali ma³ onkami, August pod wp³ywem ony bardzo siê zmieni³. Uspokoi³ siê, przesta³ byæ roztargniony. eby narysowaæ mój portret pisze Rajna zrobi³ wczeœniej ok. 40 etiud przysz³ego obrazu. By³ mistrzem perspektywy tak, e z jego umiejêtnoœci i pomocy korzystali najpierw koledzy na studiach a potem uznani ju artyœci. Swoje dzie³a czêsto rozdawa³, gdy ktoœ zainteresowa³ siê jakimœ jego p³ótnem. Przez to czêsto g³odowa³. Po œlubie ona jednak osobiœcie zajê³a siê finansami i rozdawnictwo siê skoñczy³o. Opisuj¹c mê a, Rajna pisze o nim w samych superlatywach...by³ silny jak atleta i delikatny jak dziecko. Utalentowany i nadzwyczaj skromny. Jak lew potrafi³ walczyæ o prawdê, jednoczeœnie stawa³ siê potulny w obliczu czegoœ dobrego. W pe³nym sensie tego wyra enia posiada³ szerok¹ s³owiañsk¹ duszê. Demonstruj¹c sw¹ si³ê rozstawia³ rêce i kaza³ siê na nich uwiesiæ dwóm osobom i wytrzymywa³ to obci¹ enie. Cia³o mia³ harmonijnie zbudowane, a twarz mia³a klasyczny wygl¹d: prosty nos, wysokie czo³o, lazurowe oczy, delikatne rysy i wij¹ce siê kêdziory. Nigdy te nie chorowa³ [11]. Losy Rajny po œmierci mê a trudno nazwaæ dobrymi. Wysz³a drugi raz za m¹ za niemieckiego artystê M. Metzgera (M. Mecger), który charakterem bardzo ró ni³ siê od Augusta. Do tego zwi¹za³ siê z NSDAP (przez to po wojnie by³ w Bu³garii ignorowany). Wreszcie w 1933 roku zostawi³ Rajnê i wyjecha³ do Niemiec. W swoim mieszkaniu przy ul. Rakowski 125 przechowywa³a najlepsze obrazy Augusta. Jednak podczas bombardowañ Sofii przez aliantów w czasie II wojny œwiatowej, jej dom zosta³ trafiony i wszystkie trzymane tam prace sp³onê³y. Rajna zmar³a w samotnoœci i biedzie [7]. Nie wiemy te nic o dalszych losach syna malarza (te nosi³ imiê August). August i jego dzie³a Do naszych czasów zachowa³o siê niewiele z prac Augusta Rozentala, g³ównie ze wzglêdu na wspomniane wy ej dzia³ania wojenne. To co mo emy ogl¹daæ, to g³ównie malowid³a o charakterze sakralnym. By³o to zreszt¹ w owym czasie g³ówne i pewne Ÿród³o dochodu dla artystów, bo rynek kolekcjonerów wówczas w Bu³garii jeszcze nie funkcjonowa³. Z dotychczasowych ustaleñ wynika, e poza dzie³ami w cerkwi œw. Aleksandra Newskiego w Sofii, jego prace znajduj¹ siê w cerkwiach w: Batak (Batak), Pesztera (Peštera), a tak e w drugiej cerkwi w Kremikowskim Klasztorze (Kremikovski Manastir). Rozental projektowa³ i malowa³ tak e elementy ikonostasów w cerkwiach we wsiach: Po arewo (Požarevo), Zwanczewo (Zvanèevo), Pazardzik (Pazardžik) oraz innych [11, 14, 26, 27]. Wiemy, e prac tych by³o znacznie wiêcej, ale udokumentowanie ich wymaga przeprowadzenia odpowiedniego postêpowania. Najlepiej znane s¹ dzie³a z cerkwi katedralnej œw. Aleksandra Newskiego, zw³aszcza tympanon znajduj¹cy siê nad wejœciem od strony pó³nocnej (ryc. 3). Jest to mozaika przedstawiaj¹ca trzech œwiêtych prawos³awnych, yj¹cych na prze³omie XI i XII wieku na tamtych terenach. Od lewej s¹ to Joakim Osogowski (Joakim Osogovski), Gawri³ Lesnowski (Gavril Lesnovski) i Prochor Pczinski (Prohor Pèinski) [9, 11, 12, 28]. Rycina 3. Tympanon mozaika Augusta Rozentala w cerkwi œw. Aleksandra Newskiego (fot. w³asna) W wielu Ÿród³ach wymienia siê te fresk wewn¹trz tej cerkwi znajduj¹cy siê w niszy, pó³nocnej nawy tej œwi¹tyni i zatytu³owany ukrzy owanie (razpiâtie). W opisanym miejscu znajduje siê wprawdzie fresk przedstawiaj¹cy krzy (ale bez Chrystusa), z unosz¹cymi siê obok niego (zgodnie z opisem Rajny Kostencewej) g³owami anio³ów, jednak obok krzy a s¹ postacie œw. Heleny (Elena) i episkopa Jerozolimy Makariego (Makarij), którzy odnaleÿli w Jerozolimie wspomniany krzy w IV w. n.e. Zagadniêty o to miejscowy pop (ale te notka w przewodniku po cerkwi) [12] sugeruj¹, e jest to dzie³o I. Markwiczki (I. M"rkvièka) [29]. Wymieniony tu artysta by³ profesorem A. Rozentala podczas studiów i to on wprowadzi³ go do zespo³u wykonawców wystroju tej œwi¹tyni. Sprawa ta wymaga wiêc wyjaœnienia specjalistów. Trzeci¹ prac¹, o której pisze tylko ona naszego malarza [11] jest fresk na balkonie tej œwi¹tyni (niewidoczny z dolnego poziomu) nazwany Bo a chusta (Obrus Gospoden). By³ on restaurowany i zmieniono wówczas jego kompozycjê. Jednak oryginalny szkic olejny, który by³ przez A. Rozentala wystawiony na konkursie (i wygra³), jest przechowywany w Krajowym Muzeum Cerkiewnym w Sofii. W czasie naszych poszukiwañ nie uda³o siê go jednak odszukaæ. Dopiero potem, w cytowanej wielokrotnie ksi¹ ce Rajny Kostencewej [11] znaleziono na dole strony przypis, który wyjaœnia nieco t¹ sprawê. Autorka twierdzi, e rozmawia³a z ówczesnym kustoszem muzeum, osobiœcie zwracaj¹c mu uwagê, e rzeczony eksponat zosta³ mylnie wpisany u nich jako praca Niko³y Petrowa (Nikola Petrov) i b³¹d ten trzeba poprawiæ. Doda³a te, e styl rysowania Petrowa i Rozentala tak siê ró ni¹, e dla specjalisty nie powinno byæ problemem potwierdzenie jej s³ów. Oprócz wspomnianych tu prac, August Rozental wygra³ te konkursy na udekorowanie prawej œciany na wspomnianym ju balkonie, jak te wykonanie innej sceny przedstawiaj¹cej Enrawota (Enravot wujek kniazia Borysa I), który du o wczeœniej przed swoim w³adc¹ przyj¹³ chrzeœcijañstwo. Oficjalnie chrzeœcijañstwo zosta³o przyjête w Bu³garii aktem chrztu kniazia Borysa I w dn r. [24]. Szkice konkursowe tych prac te powinny byæ gdzieœ przechowywane. A. Rozental nigdy nie wykona³ ich jako freski. Nie zd¹ y³, bo po og³oszeniu mobilizacji, w czasie wojny ba³kañskiej 1912 roku wst¹pi³ na ochotnika do armii i zgin¹³ w walkach z Turkami 22 paÿdziernika tego roku pod Seliolu Geèkinli ko³o miejscowoœci Odrin (Edirne), maj¹c zaledwie 37 lat. Wczeœniej August chyba przeczuwa³ co go czeka, bo stoj¹c ju w towarowym wagonie, wœród o³nierzy wyje d aj¹cych na front, odezwa³ siê do ony...za rok mo e mnie ju nie bêdzie, a dziecko moje, które jest w drodze, mo e zostanie bez ojca. * Na niektórych mapach miêdzynarodowych (m.in. Atlasie Samochodowym Mercedes-Benz EUROPA z 1992 r.) jest mylna pisownia tego miasta, mianowicie Dobrih, wynikaj¹ca z mylnego te zapisu w cyrylicy [25].

11 117 Jaczynowski: ŒLADAMI YCIA I TWÓRCZOŒCI... Jego syn, te August, urodzi³ siê piêæ miesiêcy póÿniej [11]. Uda³o siê nam znaleÿæ jedno zdjêcie Augusta, dosyæ s³abej jakoœci (ryc. 4), w cytowanym wy ej zbiorze wierszy Juliusza Rozentala [16]. Ale wg s³ów jego ony [11], August maluj¹c ikony wykorzystywa³ czêsto do sportretowania œwiêtych swoje w³asne oblicze. Porównuj¹c wiêc ró ne jego obrazy i uchwyciwszy podobieñstwo ró nych postaci bêdziemy mogli prawdopodobnie wyobraziæ sobie jak naprawdê wygl¹da³. Rycina 4. Fotografia Augusta Rozentala [16] Œmieræ Augusta Rozentala, mêczeñska bo ranny dosta³ siê do niewoli, gdzie by³ nieludzko torturowany by³a szeroko opisywana w ró nych publikacjach w Bu³garii. Nie tylko równie w rosyjskiej wersji Wikipedii [14] znajduje siê wzmianka o nim, o jego twórczoœci i œmierci. Doczeka³ siê te umieszczenia na pami¹tkowej tablicy w hallu g³ównym bu³garskiej szko³y odpowiednika naszej ASP. Znajduj¹ siê na niej nazwiska absolwentów, którzy polegli w czasie wojny ba³kañskiej 1912 roku i I wojny œwiatowej (ryc. 5). Nazwisko naszego bohatera znajduje siê tam na drugim miejscu. Rycina 5. Tablica pami¹tkowa z nazwiskami absolwentów DRU i NHA (w tym Augusta Rozentala), którzy zginêli podczas walk w wojnie ba³kañskiej 1912 roku i I wojnie œwiatowej (fot. w³asna) Dyskusja Ca³a rodzina Rozentalów, to nietuzinkowe postacie, które zwi¹za³y siê ze swoj¹ now¹ ojczyzn¹, dos³ownie na œmieræ i ycie. Wszyscy oni jednoczeœnie bardzo wyraÿnie podkreœlali swoje polskie pochodzenie. Synowie (August i Juliusz) urodzili siê na Syberii podczas pobytu zes³anych tam na katorgê swoich rodziców. Prawdopodobnie nie mieli oni szansy kiedykolwiek byæ w Polsce. Zginêli walcz¹c za wolnoœæ nasz¹ i wasz¹. Dlaczego wiêc w swojej naturalnej ojczyÿnie, która jak wynika z opisów zawsze by³a im tak bliska, s¹ zupe³nie nieznani? Zw³aszcza w przypadku Augusta malarza, powinniœmy siê chyba doczekaæ w naszym kraju, rzetelnej analizy i udokumentowania jego dzie³. One istniej¹ i zas³uguj¹ na kompetentn¹ ocenê fachowców. Na obecnym etapie nasza wiedza jest w tym zakresie raczej fragmentaryczna, ale nawet ju teraz polscy turyœci odwiedzaj¹cy Bu³gariê i zwiedzaj¹cy cerkiew œw. Aleksandra Newskiego w Sofii powinni mieæ dostarczon¹ przez nasze biura podró y informacjê o polskim twórcy ikony trzech œwiêtych, na tympanonie nad wejœciem (po prawej stronie), na pó³nocnej œcianie tej œwi¹tyni. Bo naprawdê jest czym siê chwaliæ. W Instytucie Sztuki PAN w Warszawie udostêpniono nam w 2013 roku materia³y [30] z³o one tam w 1994 roku przez Z. Klejna (korespondenta prasowego w Bu³garii). Wœród nich s¹ kserokopie dwóch Ÿróde³, do których nam nie uda³o siê dotrzeæ. S¹ to: Katalog poœmiertnej wystawy artysty Augusta Rozentala, Sofia 1913 rok (Posm"rtna izložba na hudožnika Avgust Rozental, Sofiâ 1913 god.) oraz artyku³ (niepodpisany) zatytu³owany Avgust Rozental, umieszczony w czasopiœmie Hudožestvena kultura 1914 rok nr 32, w którym znajduj¹ siê zdjêcia naszego bohatera, tympanonu w cerkwi œw. Aleksander Newski w Sofii oraz etiuda portretu jego ony Rajny. Czy te wszystkie materia- ³y wystarcz¹, aby Augusta Rozentala mo na by³o umieœciæ kiedyœ w S³owniku artystów polskich? [31]. Zobaczymy. Rozmowê na ten temat przeprowadzono w Instytucie Sztuk PAN [30]. Wspomnianych wy ej materia³ów nie umieszczono tu w bibliografii, poniewa ich zebranie nie jest zas³ug¹ autora tylko Z. Klejna. Potwierdzaj¹ one jednak tezê o polskoœci naszego bohatera i dodatkowo pog³êbiaj¹ nasz¹ wiedzê o jego twórczoœci. Wnioski Z przedstawionego wy ej opracowania wynikaj¹ jasne odpowiedzi na postawione na wstêpie pytania badawcze: 1. August Rozental pochodzi³ z rodziny, której cz³onkowie zawsze podkreœlali swoje polskie pochodzenie. Poza wspomnieniami osób im wspó³czesnych o fakcie polskoœci naszego bohatera najlepiej œwiadczy dokument z Ksiêgi studentów [6] widoczny te na rycinie 1 oraz wspomnienia jego ony Rajny [11]. 2. Materia³y Ÿród³owe informuj¹ce o yciu i twórczoœci Augusta Rozentala znajduj¹ siê w Archiwum sofijskiej ASP oraz przed Rektoratem tej uczelni (tablica pami¹tkowa ryc. 5), a tak e w cytowanych w tekœcie opracowaniach ksi¹ kowych, prasowych i internetowych. 3. G³ówne miejsca usytuowania prac Augusta Rozentala, przede wszystkim o charakterze sakralnym (tworz¹ce wystrój kilku cerkwi i monasterów), po³o one s¹ w i ko³o Sofii [32, 33], w tym najwa niejsze w cerkwi katedralnej œw. Aleksandra Newskiego. Pozosta³a twórczoœæ ju o œwieckim charakterze, jest znana z ró nych katalogów wystaw. W wiêkszoœci orygina³y zosta³y jednak zniszczone podczas bombardowañ Sofii w czasie II wojny œwiatowej Piœmiennictwo Kaczmarek U. (1993). Dzieje Polaków na ziemiach bu³garskich. Poznañ: Ars Nova. Klejn Z. (2005). Bu³garia. Szkice z dziejów najnowszych. Pu³-

12 Jaczynowski: ŒLADAMI YCIA I TWÓRCZOŒCI tusk: Wy sza Szko³a Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora. Wasilewski T. (1970). Historia Bu³garii. Wroc³aw, Warszawa, Kraków: Zak³ad Narodowy im. Ossoliñskich. Mazurkiewicz L. (2012). Wybrane teorie oraz metody badawcze turystyki. Studia i Monografie nr 140, Warszawa: AWF Warszawa. Wywiad z kustoszem Krajowego Muzeum Cerkiewnego w Sofii Georgim Mikowem (Georgi Mikov), dn r. Ksiêga spis studentów rocznika Akademia Sztuk Piêknych w Sofii (Nacionalna hudožestvena akademiâ v Sofiâ), s Wyszukane Takov R. (2012, 31 maja). Hudožnik stroi letâšt velosiped. 24èasa. Bakalova E. (2005, 22 lipiec). Patriaršeska katedrala sv. Aleksand"r Nevski. Kultura 22/2005. Enciklopediâ B"lgariâ. (1986). Tom 5. Sofia: Izdatelstvo na BAN. Kostenceva R. (2008). Moât roden grad Sofiâ v kraâ na XIX - naèalo na XX vek i sled tova. Sofia: RIVA. St. Alexander Nevsky, Patriarchal Stavropegic Caedral. (2013). Unicart. Sovremenna B"lgarska Enciklopediâ. (1994). Tom IV a. Sofia: Izdatelstvo ELPIS. Wyszukane Wyszukane Rozental?. (2010). Nedopeti pesni. Plovdiv: ASTARTA. Penèeva R. (2012). Poetiènoto tvorièestvo na bezvlastnika? lij Rozental. Literaturen Svât 38/ pdf. Wyszukane Wyszukane Wyszukane Encyklopedia. (1984). Warszawa: PWN. 22. Wywiad z dyrektork¹ Muzeum Emiliana Stanewa w W. Tyrnowo (Muzej Emilian Stanev v Veliko T?rnovo), Radk¹ Penczew¹ (Radka Penèeva), autork¹ przedmowy do zbioru wierszy J. Rozentala [17], dn r. 23. Dimitroviè B. (2008). Kitajska medicina u Srbii i sluèaja doktora Rozentala. Medicus 26/2008, s Dimitrov I. (red.) (1983). Kratka istoria na B"lgariâ. Sofia: Izdatelstvo Nauka i Izkustvo. 25. Atlas Samochodowy EUROPA. (1992). Warszawa: Mercedes- Benz, Polskie Przedsiêbiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. E. Romera Wyszukane Wyszukane Hram-pametnik sv Alekand r Nevski. (1924). D ržavna Peèatnica. 29. Protich A. (1955). I.V. Murkvichka life and work. 30. Wywiad z kierownikiem sekcji S³ownika artystów polskich Urszul¹ Makowsk¹-Pietkiewicz (Zak³ad Historii Sztuk Plastycznych, Instytut Sztuki PAN), dn r. 31. S³ownik artystów polskich (2013). Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk Wyszukane Wyszukane Otrzymano: Przyjêto: