Unia Europejska u progu polskiej Prezydencji

Transkrypt

1

2

3 Unia Europejska u progu polskiej Prezydencji

4

5 Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP Unia Europejska u progu polskiej Prezydencji Podręcznik dla przedstawicieli organizacji pozarządowych i mediów lokalnych redakcja Paweł Filipek Kraków 2011

6 Publikacja przygotowana przez Instytut Europeistyki UJ Autorzy: Olga Brzezińska, Wojciech Burek, Katarzyna Cira, Agnieszka Czubik Paweł Filipek, Magdalena Góra, Ewa Kamarad, Krzysztof Koźbiał, Mirosław Natanek Małgorzata Nowaczek-Zaremba, Katarzyna Przybysławska, Rafał Riedel, Marcin Zubek Sprawdzenie merytoryczne: Aleksander Parzych, Aureliusz Wlaź Redakcja: Paweł Filipek Koordynacja projektu: Wojciech Burek, Monika Nowak Skład: Oleg Aleksejczuk Copyright by: Komisja Europejska, Kraków 2011, z wyłączeniem części ilustracji wykorzystanych na odrębnych licencjach (zob. informacje pod nimi) ISBN: X Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej Publikacja została przygotowana w ramach partnerstwa w zarządzaniu przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych we współpracy z Przedstawicielstwem Komisji Europejskiej oraz Biurem Informacyjnym Parlamentu Europejskiego w Polsce. Wyrażone w niniejszej publikacji opinie są poglądami jej Autorów. Treści prezentowane w publikacji nie są tożsame z oficjalnym stanowiskiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej oraz Biura Informacyjnego Parlamentu Europejskiego w Polsce. Zdjęcia na okładce pochodzą z zasobów Unii Europejskiej (sekcja audiowizualna Komisji Europejskiej).

7 Spis treści Wykaz skrótów... Przedmowa... Krzysztof Koźbiał, Mirosław Natanek 1. Historia integracji europejskiej... Ewa Kamarad 2. Charakter prawny i polityczny Unii Europejskiej... Małgorzata Nowaczek-Zaremba 3. System instytucjonalny Unii Europejskiej... Wojciech Burek 4. System prawny Unii Europejskiej... Olga Brzezińska 5. Traktat z Lizbony... Paweł Filipek 6. Procesy podejmowania decyzji w Unii Europejskiej... Magdalena Góra, Rafał Riedel 7. Prezydencja w Radzie Unii Europejskiej... Marcin Zubek 8. Zmiany w zasadniczych obszarach działania UE w świetle Traktatu z Lizbony... Agnieszka Czubik 9. Pozycja jednostki w Unii Europejskiej... Katarzyna Cira 10. Środki masowego przekazu w Unii Europejskiej kontekst prawny... Ewa Kamarad, Katarzyna Przybysławska 11. Organizacje pozarządowe w Unii Europejskiej

8

9 Wykaz skrótów 1. Akty prawne EKPC JAE KPP TA TFUE TL TM TN TUE 2. Organizacje i instytucje COREPER EBC EBI ESBC EDA EFTA EOG ESDZ EWG EWWiS KE Europejska Konwencja Praw Człowieka, właśc. Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności Jednolity Akt Europejski Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej Traktat amsterdamski (Traktat z Amsterdamu) Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej Traktat lizboński (Traktat z Lizbony) Traktat z Maastricht Traktat nicejski (Traktat z Nicei) Traktat o Unii Europejskiej Komitet Stałych Przedstawicieli Europejski Bank Centralny Europejski Bank Inwestycyjny Europejski System Banków Centralnych Europejska Agencja Obrony Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu Europejski Obszar Gospodarczy Europejska Służba Działań Zewnętrznych Europejska Wspólnota Gospodarcza Europejska Wspólnota Węgla i Stali Komisja Europejska KES KR NATO ONZ PE RPO RUE TO TS TSUE UE WE 3. Inne CC-BY-SA EPBiO EWP PD PWBiS SIS UGW WPR WPZiB Komitet Ekonomiczno-Społeczny Komitet Regionów Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego Organizacja Narodów Zjednoczonych Parlament Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich Rada Unii Europejskiej Trybunał Obrachunkowy Trybunał Sprawiedliwości Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej Unia Europejska Wspólnota Europejska (dawna EWG) licencja: uznanie autorstwa na tych samych warunkach (Crea ve Commons A ribu on- ShareAlike), opis licencji: h p:// crea vecommons.org/licenses/bysa/3.0/deed.pl Europejska Polityka Bezpieczeństwa i Obrony Europejska Współpraca Polityczna licencja domeny publicznej (Public Domain) przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości System Informacyjny Schengen Unia Gospodarcza i Walutowa wspólna polityka rolna Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa

10

11 Przedmowa Oddajemy w Państwa ręce podręcznik zawierający podstawowy materiał dydaktyczny dla przedstawicieli organizacji pozarządowych i mediów lokalnych uczestników programu szkoleń prowadzonych przez Instytut Europeistyki UJ, a organizowanych w ramach partnerstwa w zarządzaniu przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP, we współpracy z Przedstawicielstwem Komisji Europejskiej oraz Biurem Informacyjnym Parlamentu Europejskiego w Polsce w związku z Prezydencją Polski w Radzie Unii Europejskiej przypadające w II półroczu tego roku. W podręczniku przedstawiamy najbardziej istotne zmiany w systemie i funkcjonowaniu Unii Europejskiej, które są owocem Traktatu lizbońskiego. W rozdziale pierwszym prezentujemy zarys historii integracji europejskiej od II wojny światowej do współczesności. Ukazujemy zakres i dynamikę procesów integracyjnych w Europie na tle takich wydarzeń, jak: ogłoszenie planu Schumana, powstanie Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, projektu Europejskiej Wspólnoty Obronnej i Europejskiej Wspólnoty Politycznej, powstanie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej, rozwój Wspólnot Europejskich i wreszcie powstanie i rozwój Unii Europejskiej. Rozdział drugi przybliża zagadnienia podmiotowości prawnej i politycznej Unii Europejskiej. Wskazujemy, co oznacza ponadnarodowy charakter Unii, przyglądamy się również kwes i suwerenności państw członkowskich UE i wykonywania praw z niej wynikających. Uszczegółowieniem tej problematyki jest analiza funkcji i kompetencji UE, w tym kompetencji wyłącznych, dzielonych i wspierających. Rozważania zamyka refleksja na temat paneuropejskiej sceny politycznej w kontekście funkcjonowania sceny politycznej w państwach członkowskich. W rozdziale trzecim przedstawiamy w sposób syntetyczny system instytucjonalny UE, wyjaśniając zakres kompetencji i sposób funkcjonowania głównych instytucji UE. Rozdział czwarty poświęcony jest systemowi źródeł prawa unijnego, a piąty wyjaśnieniu specyfiki prawa UE na tle szczegółowej analizy struktury i celów Traktatu lizbońskiego. Rozdział szósty omawia procesy decyzyjne w UE. W rozdziale siódmym wyjaśniamy prawno-traktatowe podstawy Prezydencji w Radzie UE, w tym zwłaszcza ramy instytucjonalne nowej formuły Prezydencji w świetle Traktatu lizbońskiego oraz wyzwania instytucjonalno-polityczne polskiej Prezydencji. Rozdział ósmy w sposób szczegółowy ukazuje zmiany w zasadniczych obszarach działania UE w świetle Traktatu z Lizbony, tzn. zmiany w obszarze rynku wewnętrznego i polityk wspólnotowych, zmiany w obszarze Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa oraz zmiany w obszarze Przestrzeni Wolności Bezpieczeństwa i Solidarności. Rozdział dziewiąty ukazuje pozycję jednostki w Unii Europejskiej w świetle standardów ochrony praw podstawowych obywateli UE zawartych w Karcie Praw Podstawowych, zasady równości i niedyskryminacji oraz uprawnień obywateli UE wywodzonych z zasady obywatelstwa. W rozdziale dziesiątym przedstawiamy problematykę regulacji prawnych w obszarze rynku medialnego w UE, form aktywności mediów europejskich (prasy i mediów elektronicznych), a także problematykę roli mediów w UE w europejskiej sferze publicznej. W rozdziale jedenastym ukazujemy takie kwes e jak rola organizacji pozarządowych jako pla ormy aktywności obywatelskiej w UE w świetle Traktatu lizbońskiego. Tytułem wprowadzenia do problematyki podręcznika pragniemy zauważyć, że państwa członkow-

12 10 Przedmowa skie w trakcie konferencji międzyrządowej, która przygotowała tekst Traktatu lizbońskiego, uznały, że wcześniej obowiązujące traktaty nie wyposażają Unii Europejskiej w narzędzia niezbędne do stawienia czoła problemom wewnętrznym UE (dostosowania architektury instytucjonalnej do konsekwencji instytucjonalnych poszerzenia UE), jak i dostosowania UE do zmian zachodzących w jej środowisku zewnętrznym. Traktat z Lizbony jest traktatem rewizyjnym, nie zastępuje on poprzednich traktatów, a jedynie wprowadza do nich pewne zmiany. Wprowadza zmiany w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (dawny Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską Traktat rzymski) oraz w Traktacie o Unii Europejskiej. Kraków, 7 lutego 2011 r. Autorzy Praca autorstwa Klaudii Szot z Zespołu Szkół Plastycznych III klasy Liceum Plastycznego w Tarnowie, wyróżniona w ogólnopolskim konkursie na plakat pod hasłem Polska Prezydencja dla Europy

13 1. Historia integracji europejskiej dr Krzysztof Koźbiał, dr Mirosław Natanek Instytut Europeistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego 1. Pojęcie integracji W potocznym znaczeniu słowo integracja oznacza zazwyczaj łączenie mniejszych jednostek w większe, mniejszych obszarów w większe, natomiast w sensie politologicznym jest to przede wszystkim proces integrowania mniejszych obszarów politycznych (np. regionów, państw) w większe, ich jednoczenia, scalania. Ważna jest przy tym dobrowolność działań i samodzielność decyzji podejmowanych przez poszczególne kraje. Pod pojęciem integracja europejska zwykło się rozumieć procesy zachodzące w Europie po zakończeniu II wojny światowej. Początkowo miały one miejsce w zachodniej części kontynentu, a po upadku komunizmu w 1989 r. także w środkowej i wschodniej Europie. Sama idea integrowania się wokół określonych zasad nie jest jednak pomysłem XX-wiecznym i sięga wiele stuleci wstecz. 2. Projekty paneuropejskie w przeszłości Za prekursorów zjednoczenia Starego Kontynentu można uznać i Karola Wielkiego, scalającego pod swym berłem coraz to rozleglejsze terytoria, i czeskiego króla Jerzego z Podiebradów, zgłaszającego w połowie XV stulecia propozycje europejskiego związku państw, i francuskiego ministra Maksymiliana de Sully ego, postulującego w XVII w. powołanie wspólnej organizacji europejskiej, i Wojciecha Jastrzębowskiego, który w 1831 r. opublikował tekst o europejskiej konstytucji, czy też Wiktora Hugo, który w połowie XIX w. pisał o konieczności powstania Stanów Zjednoczonych Europy. Żadna z przywołanych idei nie została zrealizowana. Podobny los spotkał międzywojenne projekty Paneuropy Austriaka hr. Richarda Coudenhove- -Kalergiego czy też tzw. Federalnej Unii Europejskiej francuskiego ministra spraw zagranicznych Aris de a Brianda. Coudenhove-Kalergi, mając w pamięci hekatombę Wielkiej Wojny i pragnąc zapobiec podobnemu konfliktowi w przyszłości, zaproponował w 1923 r. stopniowe jednoczenie Starego Kontynentu bez ZSRR i Wielkiej Brytanii na zasadzie federacyjnej. Przewidywał dla Europy wspólne instytucje w postaci parlamentu i rady spełniającej funkcje rządu. Zakładał, że ukoronowaniem paneuropejskich starań byłoby ukonstytuowanie Zjednoczonych Państw Europy na wzór Zjednoczonych Państw Ameryki. Mimo popularności idei i zwoływania kongresów paneuropejskich narastające w latach 30. XX stulecia nacjonalizmy, a wcześniej kryzys gospodarczy, zniweczyły plany hrabiego. Briand przedstawił swój projekt na forum Ligi Narodów w 1930 r. Także uznawał za konieczne powołanie do życia wspólnych instytucji, jednak kładł nacisk na kwes e raczej polityczne niż ekonomiczne. Prace specjalnej komisji Ligi Narodów poświęcone temu zagadnieniu nie przyniosły szczególnych konkretów; do pomysłu Francuza później już nie wracano. W latach II wojny światowej także nie brakowało planów i rozważań na temat zjednoczenia narodów i państw europejskich. Istotnym ośrodkiem myśli integracyjnej był Londyn, w którym rezydowały emigracyjne rządy kilku państw zajętych przez hitlerowców. Tam też powstał m.in. projekt polsko-czechosłowackiej konfederacji. Do konieczności współpracy w Europie, w szerokim zakresie, nawoływał również europejski ruch oporu w swojej deklaracji wydanej 7 lipca 1944 r. Wszystkie te propozycje nie przyniosły wtedy z oczywistych powodów trwałych rezultatów. Tematykę integracyjną podjęto na nowo po zakończeniu prawie sześcioletnich zmagań na frontach. Doświadczenia te stały się silnym impulsem do podjęcia poważnych działań. Celem był pokój na kontynencie rzecz wcale niełatwa w widocznym już dwubiegunowym podziale świata, oraz materialna odbudowa Europy. W sferze gospodarczej istotna

14 12 Krzysztof Koźbiał, Mirosław Natanek była pomoc Stanów Zjednoczonych, to znaczy plan Marshalla (nie przyjęty przez kraje, które znalazły się w sowieckiej strefie wpływów). Zamierzano też kooperować na polu militarnym, czego dowodem był pakt z Dunkierki (1947), w którym Londyn i Paryż oferowały sobie wzajemną pomoc na wypadek ewentualnej agresji niemieckiej, czy później Pakt o Unii Zachodniej (tzw. Pakt Brukselski, 1948), którego sygnatariuszami, prócz Francji i Wielkiej Brytanii, były kraje Beneluksu. Z czasem współpraca w tej dziedzinie zaowocowała powstaniem Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego (NATO) w 1949 r. 3. Ruch europejski i powstanie Rady Europy Głośnym echem odbiło się na kontynencie przemówienie w Zurychu byłego brytyjskiego szefa rządu Winstona Churchilla. 19 września 1946 r., akcentując konieczność utworzenia jak to określił Stanów Zjednoczonych Europy, Churchill wręcz wzywał do współpracy dwóch odwiecznych wrogów: Francji i Niemiec. Jednocześnie podkreślał, że Wielka Brytania nie będzie uczestnikiem tej współpracy, bowiem ma swoją Wspólnotę Narodów, grupującą jej ówczesne kolonie. Nad integracją debatowano nie tylko w kręgach rządowych czy parlamentarnych, ale także w środowiskach pozarządowych. W drugiej połowie lat 40. minionego stulecia różne organizacje zjednoczyły się w ramach Ruchu Europejskiego; grupowały one specjalistów z dziedziny ekonomii, polityki, kultury, byli to zarówno socjaliści, jak i chadecy, federaliści, unioniści. W maju 1948 r. na kongresie w Hadze spotkało się blisko 800 osób z 24 krajów kontynentu. W rezolucjach końcowych wzywano do zjednoczenia Europy, podkreślając, iż aby do tego doszło, należy zrezygnować z samodzielnego wykonywania części narodowej suwerenności. Jednym z inicjatorów haskiego spotkania był urodzony w Krakowie Józef Hieronim Re nger, postać znana w ówczesnych kręgach proeuropejskich. Ideą przewodnią kongresu było powstanie zjednoczonej Europy jako jednorazowego aktu tworzącego ponadnarodowe struktury, na zasadzie rewolucyjnej. Nie ma wątpliwości, że o ile powojenny klimat stwarzał tego typu możliwości i szanse, to jednak opór państw nie doprowadził do szybkiej realizacji celów sformułowanych w pokongresowym manifeście. Ówczesne elity polityczne nie były ani gotowe, ani też chętne do pozbywania się swych suwerennych kompetencji na rzecz jakiejś nowej ponadnarodowej struktury. W efekcie jedynym widocznym rezultatem kongresu haskiego było powstanie w 1949 r. nowej, klasycznej organizacji międzynarodowej Rady Europy, której celem była międzyrządowa współpraca państw, a która istnieje po dzień dzisiejszy. Co prawda z punktu widzenia federalistów europejskich powstanie Rady Europy była pewnego rodzaju fiaskiem i porażką, to jednak trudno odmówić tej organizacji ogromnego wkładu w ideę integracji kontynentu. To właśnie na forum Rady uchwalono tak fundamentalne akty prawne, jak: Europejska Konwencja Prawa Człowieka, Europejska Karta Społeczna, Europejska Karta Samorządu Terytorialnego czy Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych, których powszechna ratyfikacja gwarantuje rządy państwa prawa. (Jedynym państwem europejskim, które nie należy do Rady, jest Białoruś). Rada Europy jest dzisiaj najbardziej uniwersalną organizacją regionalną skupiającą państwa Starego Kontynentu, jest strażnikiem demokracji i niekiedy nazywana jest poczekalnią (lub przedpokojem) dla UE. W praktyce działania Wspólnot, a potem Unii nie zdarzyło się bowiem jeszcze, aby jakieś państwo zostało przyjęte do Wspólnot/Unii bez wcześniejszego członkowstwa w Radzie Europy. Proces ten nabrał szczególnego znaczenia po przełomie politycznym lat 1989/1990, gdy Rada Europy służyła nowym demokracjom z Europy Środkowej i Wschodniej za swoistego przewodnika w świecie rządów prawa, demokracji pluralistycznej i poszanowania praw człowieka. 4. Ojcowie Europy Rządy państw europejskich bynajmniej nie wyrzekły się zjednoczeniowych idei, jednak pod koniec lat 40. XX wieku zdano sobie sprawę, że proces ten musi się odbywać ewolucyjnie. To wtedy ukształtowała się idea integracji europejskiej według tzw. modelu funkcjonalnego, który zakładał, że powodzenie integracji w jednej dziedzinie wymusi integrację w następnych (przykładem jest tzw. plan Schumana). Jeśli spojrzymy więc na proces integracji europejskiej z perspektywy historycznej, to trzeba przyznać, że właśnie ta koncepcja zwyciężyła. Dzisiaj zapewne nie moglibyśmy mówić o skuteczności procesu integracyjnego w powojennej Europie, gdyby nie przełamanie wzajemnej, wielowiekowej

15 1. Historia integracji europejskiej 13 zresztą, niechęci między Francją a Niemcami. Bez tego cały projekt integracyjny byłby nierealny. Istotną rolę odegrało też zaangażowanie konkretnych ludzi tworzących politykę. Jeśli chodzi o Francję, należy wspomnieć o ministrze spraw zagranicznych Robercie Schumanie, typowym człowieku pogranicza, który w Lotaryngii wychowywał się w duchu kultury francuskiej oraz niemieckiej, gdy zaś chodzi o Niemcy, to kanclerz Konrad Adenauer zdawał sobie sprawę z tego, iż jedyna droga powrotu RFN do rodziny demokratycznych krajów kontynentu prowadzi przez zaangażowanie w integrację Europy. I oni właśnie, najczęściej wspólnie z Włochem Alcide de Gasperi, Belgiem Paulem-Henri Spaakiem i Francuzem Jeanem Monnetem, nazywani są Ojcami Europy. Niekiedy do grupy tej dodaje się także byłego brytyjskiego premiera Winstona Churchilla, który nie pełnił wprawdzie już żadnych funkcji, lecz pozostawał nadal osobą wpływową. 5 maja 1950 r. ogłoszono tzw. plan Schumana. Jego założenia jak na owe czasy były rewolucyjne: zakładały poddanie niemieckiej i francuskiej produkcji węgla i stali (surowców, bez których trudno byłoby sobie wyobrazić funkcjonowanie ówczesnej gospodarki, a także co było wówczas ważne prowadzenie wojny) Wysokiej Władzy, która miała stać na czele nowej organizacji współpracy europejskiej. Rezultatem dalszych rozmów było podpisanie 18 kwietnia 1951 r. traktatu paryskiego, który wszedł w życie 24 lipca 1952 r. W ten sposób powstała Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS). Członkami założycielami było sześć państw: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, RFN i Włochy, określanych często mianem szóstki. 5. Plan Schumana i powstanie Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali Europa sześciu po utworzeniu EWWiS (źródło : Wikimedia Commons, CC-BY-SA 3.0, autor: Immanuel Giel) Ojcowie Europy, od lewej Robert Schuman, Konrad Adenauer i Jean Monnet. (źródło: Unia Europejska)

16 14 Krzysztof Koźbiał, Mirosław Natanek Do organizacji nie przystąpiła Wielka Brytania. Powstanie EWWiS było początkiem integracji europejskiej w sensie instytucjonalnym, politycznym i ekonomicznym. 6. Europejska Wspólnota Obronna Nie wszystkie zamysły zjednoczeniowe w zachodniej części kontynentu zakończyły się sukcesem. Rozmawiano m.in. o współpracy w dziedzinie wojskowości celem miało być powstanie wspólnej armii europejskiej podlegającej wspólnemu europejskiemu ministrowi obrony. Tzw. plan Plevena z listopada 1950 r. stał się kanwą podpisanego w 1952 r. traktatu Europejskiej Wspólnoty Obronnej; miał to być również zaczątek integracji politycznej. Umowa nie została jednak ratyfikowana przez francuskie Zgromadzenie Narodowe. Podstawowy problem związany z ewentualnym powstaniem wspólnych europejskich sił zbrojnych to cywilna kontrola nad armią, co oznaczałoby, że takie uprawnienia trzeba byłoby przekazać Zgromadzeniu Parlamentarnemu. Wydarzenie to potwierdza nasze wcześniejsze spostrzeżenie, że państwa w początkowym okresie integracji nie były skore do pozbywania się swych kompetencji na rzecz instytucji ponadnarodowych. 7. Europejska Wspólnota Gospodarcza i Euratom Funkcjonowanie EWWiS przyniosło jednak pozytywne doświadczenia dla krajów członkowskich, toteż zaczęto się zastanawiać nad rozszerzeniem zakresu współpracy na inne dziedziny gospodarki, a nie jak dotychczas jedynie na przemysł ciężki. Wnioski w tej sprawie przedstawiono w tzw. raporcie Spaaka. Po analizach i dyskusjach stosowne decyzje podjęto na międzyrządowej konferencji w Messynie (1955). Akceptowano wprowadzenie wspólnego rynku oraz kooperację w dziedzinie energii atomowej. I tym razem bliższą współpracą nie był zainteresowany Londyn, mimo wysłania do Messyny swoich przedstawicieli. Konsekwencją tych ustaleń było podpisanie w stolicy Włoch, 25 marca 1957 r., tzw. traktatów rzymskich, z których jeden ustanawiał Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG), a drugi Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom). Sygnatariuszami było sześć państw, które zapoczątkowały integrację sześć lat wcześniej, powołując do życia pierwszą Wspólnotę (EWWiS). Porozumienie w sprawie EWG przewidywało utworzenie w ciągu kilku lat tzw. unii celnej, czyli zniesienie ceł i innych barier w obrocie handlowym między państwami Podpisanie traktatów rzymskich (źródło: Unia Europejska)

17 1. Historia integracji europejskiej 15 Paul-Henry Spaak, autor raportu z 1955 r. (źródło: Unia Europejska) członkowskimi. Zdecydowano o utworzeniu wspólnego rynku i wprowadzeniu tzw. czterech swobód (swoboda przepływu osób, usług, dóbr i kapitału). Cła w handlu towarami przemysłowymi w ramach Wspólnot były znoszone etapami i ostatecznie zniknęły 1 stycznia 1968 r. Z kolei Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej miał na celu pokojowe wykorzystanie potencjału energii atomowej oraz prowadzenie prac nad jej rozwojem. Zdecydowano się m.in. na wspólne badania w tej dziedzinie, kooperację inwestycyjną oraz zaopatrywanie członków Euratomu w niezbędne surowce i paliwo jądrowe. Decyzja o utworzeniu Euratomu była reakcją na zmiany zachodzące w świecie, w którym technika nuklearna odgrywała coraz większą rolę. Traktaty z lat 1951 i 1957 to także początek instytucjonalizacji współpracy państw zachodniej części kontynentu. Każda z powstałych organizacji (EW- WiS, EWG, Euratom) miała własne główne instytucje komisje i rady. Wspólne były natomiast: organ parlamentarny (Zgromadzenie znane później jako Parlament Europejski) oraz sądowy (Trybunał Sprawiedliwości). Taki stan rzeczy trwał do połowy lat 60., kiedy to na mocy tzw. Traktatu fuzyjnego połączono komisje i rady w ich odpowiedniki dla trzech organizacji. Istniejące instytucje były protoplastami obecnych, czyli Komisji Europejskiej, Parlamentu Europejskiego, Rady Unii Europejskiej i Trybunału Sprawiedliwości UE. 8. Wielka Brytania i EFTA Pozostająca na własne życzenie na uboczu procesów integracyjnych Wielka Brytania próbowała utworzyć konkurencyjną wobec EWWiS, EWG i Euratomu organizację. Było nią powołane do życia Konwencją sztokholmską ze stycznia 1960 r. Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA), którego członkami założycielami zostało siedem państw: Austria, Dania, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja i Wielka Brytania. W Stowarzyszeniu Londyn zdecydowanie dominował zarówno pod względem politycznym, jak i gospodarczym. Wprawdzie i ono przyczyniło się do wzrostu obrotów handlowych między stronami (za cel stawiano sobie ograniczenie barier celnych w handlu), jednak były one nieporównywalnie mniejsze od rezultatów osiąganych przez szóstkę. Państwa EFTY różniły się między sobą nie tylko poziomem rozwoju gospodarczego, ale także pod względem politycznym (np. Austria była neutralna, niektóre państwa należały do NATO, Portugalia nie była zaś krajem demokratycznym), ponadto nie stanowiły całości pod względem terytorialnym, co stanowiło dodatkową przeszkodę we współpracy. W rezultacie EFTA z czasem ulegała osłabieniu w miarę jak jej poszczególni członkowie podejmowali starania o akcesję do Wspólnot Europejskich. Wreszcie i Wielka Brytania złożyła wniosek o członkostwo we Wspólnotach; zresztą już osiemnaście miesięcy po utworzeniu EFTA. Należy zatem uznać, iż zamiary Brytyjczyków nie zostały zrealizowane i Stowarzyszenie nie stało się realną konkurencją dla integracyjnych zamierzeń Wspólnot. Można nawet przypuszczać, że jego utworzenie miało być brytyjską kartą przetargową w przyszłych negocjacjach o członkostwo w EWG. EFTA istnieje do dziś; należą do niej już tylko: Islandia, Liechtenstein, Norwegia i Szwajcaria. Zapewne ten stan rzeczy nie będzie trwał zbyt długo. 9. Wspólnoty Europejskie w pierwszych dekadach działania Funkcjonowanie Wspólnot Europejskich na przełomie lat 50. i 60. oceniano niezwykle pozytywne. Powodem tego było szybsze, niż zakładano znoszenie ograniczeń celnych i ilościowych w obrotach handlowych. W 1968 r. ceł wewnętrznych nie było wcale na zewnątrz ustalono wspólną taryfę celną na artykuły z państw trzecich. Sukcesem było także wprowadzenie wspólnej polityki rolnej na początku lat 60. Dla określonego produktu, lub grupy produktów, powstał wolny rynek i wspólne ceny. Koszty prowadzenia tejże polityki szóstka pokrywała wspólnie, wobec czego od początku istniały kraje odnoszące bezpośrednie korzyści. Generalna pozytywna ocena funkcjonowania EWG zachęcała kraje pozostające poza nią do zainteresowania się tą ofertą integracyjną. Dotyczyło to przede wszystkim Wielkiej Brytanii. W latach 60. Brytyjczycy podjęli dwukrotne starania o członkostwo we Wspólnotach. Podczas nego-

18 16 Krzysztof Koźbiał, Mirosław Natanek Charles de Gaulle w 1963 r. (źródłol Deutsches Bundesarchiv, B 145 Bild-F , autor: Ludwig Wegmann,) cjacji akcesyjnych Londyn domagał się ustępstw i tzw. okresów przejściowych w wielu dziedzinach. Dotyczyło to m.in. polityki rolnej, ponieważ na Wyspy Brytyjskie sprowadzano tanią żywność z Australii i Nowej Zelandii. Negocjacjom nie przysłużyły się także wewnętrzne napięcia między konserwatystami i Par ą Pracy. Jednak decydujące okazały się weta francuskiego prezydenta Charlesa de Gaulle a, który w 1963 r. oraz w 1967 r. sprzeciwił się akcesji Wielkiej Brytanii do Wspólnot Europejskich. Z uwagi na fakt, że jednocześnie negocjacje prowadzono z innymi państwami (m.in. z Norwegią), weta wobec Brytyjczyków skutkowały też przerwaniem negocjacji z nimi. Prezydent de Gaulle blokował zresztą postępy integracji europejskiej także w inny sposób. Stosował taktykę pustego krzesła w Radzie, polegającą na bojkotowaniu jej posiedzeń przez Francję. Ponieważ najważniejsze decyzje w EWG miały być podejmowane jednogłośnie, nieobecność na posiedzeniach Rady w praktyce paraliżowała działanie Wspólnot. Kłopoty zażegnał dopiero tzw. kompromis luksemburski, jednakże o faktycznych postępach w integracji można mówić dopiero w momencie rezygnacji de Gaulle a z urzędu prezydenckiego (1969). Wspomniany kompromis wprowadzał zasadę, iż odtąd, tj. od stycznia 1966 r., kwes e dotyczące ważnych interesów krajów członkowskich należy akceptować w Radzie Ministrów jednogłośnie. W grudniu tegoż roku na spotkaniu w Hadze kraje członkowskie Wspólnot wspólnie podjęły decyzję o pogłębieniu i rozszerzeniu współpracy. Była to zapowiedź rychłego rozszerzenia organizacji, a także podjęcia nowych wyzwań. Wynikiem szczytu haskiego było ogłoszenie tzw. planu Wernera, który przewidywał rozpoczęcie współpracy w sprawach walutowych. Pomysł polegał na woli ograniczenia wahań kursów walut państw członkowskich EWG, co w przyszłości zaowocowało przyjęciem wspólnej europejskiej waluty euro. W lata 70. Wspólnoty wchodziły z bagażem trzeciej już rundy negocjacji akcesyjnych z Wielką Brytanią, tym razem skutecznej. Na początku 1973 r. nastąpiło pierwsze poszerzenie EWG. Członkami Wspólnoty stały się Wielka Brytania, Dania i Irlandia. Natomiast traktat akcesyjny, mimo pozytywnego zakończenia negocjacji, odrzucili w referendum Norwegowie (po raz pierwszy). Pomnik upamiętniający podpisanie Układu z Schengen (źródło: Wikimedia Commons, PD, autor: GFHein1113)

19 1. Historia integracji europejskiej 17 Równolegle z opisanymi procesami integracyjnymi EWG rozwijała stosunki zewnętrzne. Początkowo były to kontakty z państwami byłymi koloniami członków Wspólnot. W 1963 r. podpisano konwencję z Jaunde z osiemnastoma państwami Afryki, który dawał im pewne preferencje handlowe w kontaktach gospodarczych z EWG. Po przyjęciu do Wspólnot Wielkiej Brytanii układy te rozszerzono o nowe terytoria i w 1975 r. w Lomé doszło do podpisania konwencji z czterdziestoma ośmioma państwami Afryki, Karaibów i Pacyfiku (AKP), które do dzisiaj są przedłużane kolejnymi umowami. Choć w latach 70. Wspólnoty wdrożyły wiele nowych inicjatyw (m.in. nowe zasady polityki społecznej i polityki ochrony środowiska, w 1975 r. utworzono Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, co było zwiastunem wprowadzenia wspólnej polityki regionalnej, rozwijanej skutecznie do dziś, powstanie Europejskiego Systemu Walutowego z jednostką monetarną ECU), to jednak połowa tej dekady zapoczątkowała 10-cioletni okres stagnacji. Co prawda jeszcze w 1981 r. EWG poszerzyła się o nowe państwo Grecję, to jednak dopiero opublikowanie w 1985 r. tzw. białej księgi o urzeczywistniania rynku wewnętrznego dało impuls do kolejnych projektów. Przede wszystkim zakończyły się negocjacje akcesyjne z Hiszpanią i Portugalią, co pozwoliło na wejście tych państw do EWG w 1986 r. W 1985 r. pięć państw podpisało Układ z Schengen. Jego celem była stopniowa likwidacja kontroli na granicach wewnętrznych między państwami członkowskimi Wspólnot, z jednoczesnym wzmocnieniem kontroli granic zewnętrznych. Układ ułatwił też współpracę policji poprzez system wymiany informacji (System Informacyjny Schengen SIS). Do porozumienia przystępowały stopniowo kolejne państwa. 10. Jednolity Akt Europejski Na podstawie wniosków zawartych we wspomnianej białej księdze, w lutym 1986 r. podpisano nowy traktat Jednolity Akt Europejski (JAE), na mocy którego państwa członkowskie zobowiązały się do przyspieszenia integracji gospodarczej i stworzenia wspólnego rynku do końca 1992 r. JAE wzmacniał pozycję Parlamentu Europejskiego w systemie instytucjonalnym Wspólnot i dawał podstawę traktatową europejskiej współpracy politycznej. Jednak najważniejszym jego postanowieniem było określenie celu politycznego całego projektu integracyjnego, jakim miało być powstanie Unii Europejskiej. 11. Europejski Obszar Gospodarczy Podejmując reformy, Wspólnoty starały się jednocześnie uregulować swoje stosunki gospodarcze z państwami słabnącego Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu. W roku 1989, z inicjatywy Komisji Europejskiej, rozpoczęły się rozmowy o zinstytucjonalizowaniu współpracy między oboma ugrupowaniami. Ich rezultatem był podpisany w maju 1992 r. w Porto układ o Europejskim Obszarze Gospodarczym (EOG), który ustanawiał partnerstwo gospodarcze między państwami EFTA a EWG. Od jego wejścia w życie kraje EFTA uczestniczą we wspólnym rynku, realizują wspólne polityki i muszą przestrzegać prawa wspólnotowego. Warto jednak podkreślić, że w żadnej mierze nie oznacza to ich udziału w procesach podejmowania decyzji w łonie UE. Od 1994 r., kiedy to wszedł w życie, układ o EOG łączy więc wszystkie państwa UE z trzema państwami EFTA (Liechtenstein, Norwegia, Islandia), ponieważ Szwajcaria nie ratyfikowała porozumienia o EOG. Jeszcze podczas trwania procesu ratyfikacyjnego tegoż układu negocjacje akcesyjne o przystąpienie do powstającej UE podjęły niektóre państwa Stowarzyszenia: Austria, Finlandia, Szwecja i Norwegia. Wkrótce po wejściu w życie układu o EOG trzy z nich stały się w 1995 r. pełnoprawnymi członkami UE (Norwegowie po raz drugi odrzucili w ogólnonarodowym referendum możliwość wejścia do UE). 12. Traktat z Maastricht Prace nad realizacją ujętego w Jednolitym Akcie Europejskim zamysłu utworzenia Unii Europejskiej zostały podjęte niemal natychmiast po ratyfikacji JAE. W ten sposób doszło do podpisania w Maastricht (1992) przełomowego w historii integracji europejskiej Traktatu o Unii Europejskiej (TUE). Znaczenia tego wydarzenia nie da się przecenić. Na mocy postanowień dokumentu nazwę EWG zmieniono na Wspólnota Europejska i powołano do życia Unię Europejską (bez przydawania jej jednak osobowości prawnej). Ustanowione też zostało obywatelstwo europejskie funkcjonujące równolegle obok obywatelstwa narodowego, jako jego uzupełnienie. Od momentu ratyfikowania TUE (1993) konstrukcja UE opierać się miała na trójfilarowej strukturze, zgodnej z podziałem na trzy oddzielne segmenty uregulowań.

20 18 Krzysztof Koźbiał, Mirosław Natanek I filar obejmował kwes e ponadnarodowej integracji gospodarczej i dotyczące unii gospodarczej i walutowej, współpracy państw w ramach Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali oraz Euratomu, II filar wprowadzał wspólną politykę zagraniczną i Bezpieczeństwa, III filar dotyczył współpracy w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Należy wspomnieć, że Traktat z Maastricht zmienił nieco strukturę instytucjonalną UE, tworząc nowy organ doradczy Komitet Regionów, który stać się miał emanacją udziału samorządów lokalnych i regionalnych w procesie integracji europejskiej. Związane to było również z traktatowym wprowadzeniem do prawa UE zasady subsydiarności, która precyzowała stopień ingerencji Wspólnoty w sprawy najbliższe mieszkańców UE. Uznawała ona, iż wszelkie problemy należy rozwiązywać na poziomie jak najbliższym obywatelowi, a podjęcie działania przez organy Unii powinny być ostatecznością. I filar stanowił kontynuację i zacieśnianie więzów gospodarczych krajów członkowskich sprzed 1993 r. Dwa następne uzupełniały integrację gospodarczą o elementy współpracy w zakresie polityki zagranicznej i polityki wewnętrznej. Różnice między filarami dotyczyły ich statusu prawnego. I filar obejmował wspólnoty gospodarcze, które miały osobowość prawną zagwarantowaną w traktatach. Z kolei filary II i III miały charakter wyłącznie współpracy międzyrządowej. Znaczy to, że w sprawach gospodarczych decyzje zapadały na podstawie prawa wspólnotowego, tworzonego i nadzorowanego przez instytucje Unii Europejskiej. W przypadku filarów politycznych (II i III) procedura decyzyjna opierała się na współpracy i uzgodnieniach rządów poszczególnych krajów członkowskich. Instytucje wspólnotowe pełniły tu jedynie funkcje koordynujące lub uzupełniające. W latach 90. układy stowarzyszeniowe z tak skonstruowaną Unią Europejską podpisywały niemal wszystkie kraje Europy Środkowo-Wschodniej, byłego bloku komunistycznego, a skutkiem ich realizacji były składane wnioski akcesyjne. 13. Traktat z Amsterdamu Praktyka dość szybko dowiodła, że o ile przez wiele lat skutecznie wypracowane metody podejmowania decyzji w ramach integracji gospodarczej działały znakomicie (I filar), o tyle trudno było rządom państw podejmować decyzje jednogłośne w sprawach politycznych (w II i III filarze). Toteż już w 1997 r. państwa członkowskie UE zdecydowały się na pierwszą modyfikację postanowień TUE, podpisując traktat amsterdamski. W celu usprawnienia działania UE przenosił on niektóre dziedziny współpracy z filara III (międzyrządowego) do filaru I. Oznaczało to poddanie takich dziedzin współpracy, jak: polityka azylowa i migracyjna, zewnętrzne kontrole graniczne czy współpraca sądów w sprawach cywilnych wspólnotowym (ponadnarodowym) mechanizmom podejmowania decyzji. Do prawa UE został również włączony dorobek prawny wypracowany na podstawie wspominanego traktatu z Schengen. 14. Ku wschodniemu rozszerzeniu Unii. Traktat z Nicei W tym samym roku (1997) Unia Europejska podjęła też historyczną decyzję o rozpoczęciu negocjacji akcesyjnych z Czechami, Estonią, Polską, Słowenią, Węgrami i Cyprem (tzw. grupa luksemburska). W drugiej grupie państw starających się o członkostwo znalazły się: Słowacja, Litwa, Łotwa, Bułgaria, Cypr i Rumunia (tzw. grupa helsińska). Odpowiedzią na to wyzwanie było podpisanie w 2001 r. Traktatu nicejskiego, który przygotowywał UE na tak duże poszerzenie przede wszystkim pod względem instytucjonalnym. Traktat, m.in., przydzielał poszczególnym państwom kandydującym liczbę miejsc w Parlamencie Europejskim, Komitetach Ekonomiczno-Społecznym i Regionów oraz co istotne określał siłę głosu tych państw w Radzie UE. 15. Wspólna waluta euro Wspólna waluta europejska euro została wprowadzona do obiegu 1 stycznia 2002 r. w dwunastu spośród piętnastu ówczesnych państw członków UE, to znaczy w: Austrii, Belgii, Finlandii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Irlandii, Luksemburgu, Niemczech, Portugalii i we Włoszech. Pomysłodawcą nazwy był niemiecki minister finansów Theo Weigel. Na przyjęcie euro nie zdecydowały się wówczas Wielka Brytania, Dania i Szwecja. Projekt wspólnej waluty pojawił się stosunkowo wcześnie, bowiem już w 1969 r. na szczycie w Hadze za jeden z celów wspólnotowych uznano powstanie unii gospodarczo-walutowej. Plan dojścia do tejże unii oparto na przedstawionym w 1970 r. planie Wernera, byłego premiera Luksemburga. Pierwotne za-