Wydanie dofinansowane ze środków Narodowego Banku Polskiego

Transkrypt

1 ISSN BIULETYN Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego Wydanie specjalne przy współpracy z Narodowym Bankiem Polskim Numer 2 (61) kwiecień 2013 Forum Myśli Strategicznej Paradoksy futurologii roku 2050 Biuletyn PTE nr 2(61), kwiecień 2013 I 1

2 Zarząd Krajowy Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego warszawa, ul. Nowy Świat 49 tel , , faks ww.pte.pl Oddziały Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego Białystok , Uniwersytet w Białymstoku, Wydział Ekonomii i Zarządzania, ul. Warszawska 63 tel , pte@uwb.edu.pl Bielsko-Biała , ul. Willowa 2 tel./fax , partship@ath.bielsko.pl Bydgoszcz , ul. Długa 34 tel , fax sekretariat@pte.bydgoszcz.pl Częstochowa , ul. Kilińskiego 32/34 tel , , fax opteczwa@onet.pl Elbląg , ul. Giermków 5 tel , elblagpte@interia.pl Gdańsk , ul. Długi Targ 46/47 tel , tel/fax biuro@gdansk.pte.pl Gliwice , ul. Zwycięstwa 47 tel , tel./fax biuro@ptegliwice.pl Katowice , ul. Koszarowa 6 (wejście C ) tel , tel/fax katowice@pte.pl Kielce , ul. Świętokrzyska 21 Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Wydział Zarządzania i Administracji tel/fax , a.szplit@plusnet.pl Koszalin , ul. Franciszkańska 52 tel./fax , tel ptekoszalin@neostrada.pl Kraków , ul. Lubelska 21 tel , tel./fax krakow@pte.pl Legnica , ul. Senatorska 32 tel , fax n1bednarz@wp.pl Lublin , Park Naukowo-Technologiczny ul. Dobrzańskiego 3, tel tomasz.zatorski@gmail.com Łódź , ul. Wólczańska 51 tel./fax , sekretariat@pte.lodz.pl Olsztyn , ul. 1 Maja 13 tel , tel./fax pte@pteolsztyn.edu.pl Opole , ul. Ozimska 46a tel./fax , tel zmikolajewicz@poczta.onet.pl Poznań , ul. Klasztorna 24/25 tel , fax info@pte.poznan.pl Rzeszów , ul. Hetmańska 15 tel , fax pterzeszow@poczta.onet.pl Szczecin , Uniwersytet Szczeciński Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług, ul. Cukrowa 8 tel , ; fax pte@pte.szczecin.pl Toruń , ul. Kopernika 21 tel , pte@stud.umk.pl Wałbrzych , ul. Szmidta 4a tel , ptewch@wp.pl Warszawa , ul. Nowy Świat 49 tel , fax pteow@interia.eu Wrocław , ul. Łaciarska 28 tel./fax , pte-wroclaw@tlen.pl Zielona Góra , ul. Żeromskiego 3, Skr. 165, tel/fax , tel , pte@zg.pl Recenzent naukowy: prof. dr hab. Ryszard Piasecki Redakcja naukowa: prof. dr hab. Antoni Kukliński, prof. dr hab. Elżbieta Mączyńska Redaktor prowadzący: Agnieszka Jarczyńska, Iwona Dudzik Zespół redakcyjny: Elżbieta Mączyńska, Artur Pollok, Stanisław Rudolf, Antoni Kukliński, Stanisław Gliński, Agnieszka Jarczyńska, Iwona Dudzik, Michał Plewczyński Redakcja merytoryczna i korekta: Mirosława Jasińska-Nowacka Wydawca: Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Warszawa, ul. Nowy Świat 49, Tel , faks zk@pte.pl, Wszystkie Biuletyny PTE dostępne są w wersji elektronicznej na stronie internetowej PTE Skład i łamanie: Studio Ling Brett Druk i oprawa: sowa druk.pl Nakład: 2000 egz. Za poglądy i opinie wyrażone w zamieszczonych w Biuletynie PTE artykułach odpowiadają wyłącznie ich autorzy, a Polskie Towarzystwo Ekonomiczne i redaktorzy za ogólną koncepcję. 2 I Biuletyn PTE nr 2(61), kwiecień 2013 Wydanie dofinansowane ze środków Narodowego Banku Polskiego

3 Spis treści Paradoksy futurologii Roku 2050 WSTĘP Elżbieta Mączyńska, Antoni Kukliński Futurologia XXI wieku 5 Część I. Futurologia XXI wieku doświadczenia i perspektywy Witold M. Orłowski Strategic Vision: America and the Crisis of Global Power kilka uwag ekonomisty 13 Roman Kuźniar Zbigniewa Brzezińskiego strategia dla Ameryki na czas post-ameryki 16 Maria Dunin-Wąsowicz Plan Brzezińskiego doktryna promocji i gwarancji równowagi 19 Jan Woroniecki Cywilizacja Euro-Atlantycka a rola USA twardego jądra Zachodu Głos w dyskusji Seminarium PTE nt. książki Zbigniewa Brzezińskiego 23 Krzysztof Piech Rola Azji w XXI wieku poglądy Kishore Mahbubaniego zmieniające świat 25 Jan Woroniecki Kishore Mahbubani: prorok, odkrywca trendu, marzyciel? Wiek Azji, odwrót Zachodu? 29 Jan Woroniecki Anatole Kaletsky i jego wizja ewolucji kapitalizmu 35 Jan Woroniecki Komentarz do ramowej koncepcji debat o Futurologii XXI wieku autorstwa Antoniego Kuklińskiego 39 Julian Auleytner Pożytki z futurologii XXI w. 42 Elżbieta Mączyńska Przemyślana przyszłość. W poszukiwaniu nowego paradygmatu dzieło Antoniego Kuklińskiego 44 Część II. Futurologia XXI wieku wyzwania sceny globalnej Julian Auleytner Jorgen Randers, Rok Globalna prognoza rozwoju świata 47 Bogdan Góralczyk Chiny: Wschodzące mocarstwo sui generis 55 Piotr Żuber Czy Unia Europejska potrafi prognozować? Globalna Europa Biuletyn PTE nr 2(61), kwiecień 2013 I 3

4 Jacek Szlachta Europejskie terytorium 2050 jako nowa generacja programowania rozwoju społeczno-gospodarczego Unii Europejskiej 74 Tomasz G. Grosse Rywalizacja francusko-niemiecka i złoty kaftan europeizacji. Kryzys euro w perspektywie 2012 r. 85 Juliusz Kotyński Wprowadzenie do dyskusji o książce The Turning Points of World History. Financial and Methodological Interpretations 94 Józef Niżnik Punkty zwrotne 97 Jan Woroniecki Megaprzestrzenie XXI wieku i ich rekonfiguracja na scenie globalnej 100 Jacek Kotrasiński, Jacek Białek Megaprzestrzenie XXI wieku a perspektywa porównawcza 103 Patrycja Artymowska Regio Futures Programme program badań nad przyszłością regionów Część III. Futurologia XXI wieku wyzwania sceny polskiej Jerzy Kleer Wizja przyszłości Polski: Raport Polska Jacek Woźniak Konferencje Krakowskie jako Forum Polskiej Myśli Strategicznej 136 Antoni Kukliński Polonia Quo Vadis? Siedem problemów 145 Antoni Kukliński Procesy tworzenia regionalnej myśli strategicznej. Studium analityczno-programowe 155 Krzysztof Pawłowski Seria Sądecka 179 Jan Waszkiewicz, Janisław Muszyński, Robert Foks Patrząc w przyszłość. Rola Dolnośląskiej Fundacji Rozwoju Regionalnego w kształtowaniu rozwoju Dolnego Śląska 184 Załączniki Załącznik nr 1 Antoni Kukliński Paradoksy futurologii roku Doświadczenia i perspektywy 192 Załącznik nr 2 Sprawozdanie z realizacji projektu Paradoksy Futurologii roku Załącznik nr 3 Seminaria Forum Myśli Strategicznej w latach I Biuletyn PTE nr 2(61), kwiecień 2013

5 Wstęp Elżbieta Mączyńska, Antoni Kukliński Futurologia XXI wieku Wprowadzenie Polskie Towarzystwo Ekonomiczne oddaje do rąk Czytelników czwarty z serii Forum Myśli Strategicznej biuletyn Specjalny pt. Paradoksy futurologii roku Jest to kolejna publikacja syntetyzująca dokonania cyklu seminariów w ramach Forum Myśli Strategicznej, organizowanego przez Polskie Towarzystwo Ekonomiczne wspólnie z Polskim Towarzystwem Współpracy z Klubem Rzymskim oraz we współpracy z Narodowym Bankiem Polskim. Forum Myśli Strategicznej powołane zostało w PTE w 2008 r. w celu przeciwdziałania marginalizacji myślenia strategicznego, marginalizacji refleksji futurologicznej. Od początku funkcjonowania Forum Myśli Strategicznej jego dorobek jest syntetyzowany i przedstawiany w formie specjalnych edycji Biuletynów PTE, publikowanych także na stronie internetowej PTE ( Pierwszy z tych Biuletynów zatytułowany Forum Myśli Strategicznej. Doświadczenia i perspektywy (2010, nr 6, wydanie specjalne 1) zawierał główne refleksje dotyczące dylematów kształtowania przyszłości ( biuletyn_pte_spec_2010.pdf.) Drugi z kolei, pt. Polska myśl strategiczna. Na spotkanie z enigmą XXI wieku (2011, nr 2), dotyczył kultury myślenia strategicznego ( pdf/biuletyn_2_2011 pdf.) W Biuletynie tym co szczególnie istotne została po raz pierwszy przedstawiona wstępna koncepcja Pierwszego Kongresu Polskiej Myśli Strategicznej. Trzeci Biuletyn pt. Forum Myśli Strategicznej. Myśl Strategiczna. Punkty Zwrotne. Scena globalna. dotyczył barier i złożoności działań futurologicznych ( Wszystkie biuletyny, łącznie z niniejszym, zostały wydane przez wydawnictwo PTE i stanowią jeden z ważnych efektów współpracy Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego z Narodowym Bankiem Polskim. Powołanie Forum Myśli Strategicznej, jak i popularyzacja jego prac poprzez m.in. publikację biuletynów, wynika z przekonania organizatorów Forum, że we wszystkich sferach życia społeczno-gospodarczego potrzeby futurologicznych refleksji i analiz oraz dysponowania długookresowymi strategiami rozwojowymi są tym większe, im większa jest niepewność działania i większe ryzyko popełniania błędów. Gdy bowiem świat jest nieprzewidywalny i pełen talebowskich czarnych łabędzi, podstawową funkcją refleksji futurologicznej powinna być identyfikacja potencjalnych głównych trendów wydane przez wydawnictwo PTE rozwoju, a przede wszystkim koncentracja na najmniej, najtrudniej przewidywalnych, nierozpoznanych obszarach ryzyka 1. Na to właśnie ukierunkowany był podjęty przez PTE we współpracy z NBP projekt badawczy i realizowany w jego ramach cykl seminariów, charakteryzowanych poniżej. Szkic programowy projektu PTE i NBP pt. Paradoksy futurologii roku Realizacja W ramach współpracy PTE z NBP z inicjatywy profesora Antoniego Kuklińskiego została przygotowana koncepcja projektu naukowego, dotyczącego kwestii futurologicznych. Koncepcja ta została przygotowana wg szkicu programowego opracowanego w połowie 2012 r. przez Antoniego Kuklińskiego 2. 1 N.N. Taleb, The Black Swan: The Impact of the Highly Improbable, Random House (USA) 2007 oraz N.N. Taleb, Antifragile: How to Live in a World We Don t Understand, Random House (USA) Szkic ten jest przedstawiony w Załączniku nr 1 do niniejszego Biuletynu. Biuletyn PTE nr 2(61), kwiecień 2013 I 5

6 W roku akademickim Polskie Towarzystwo Ekonomiczne zrealizowało na podstawie tej koncepcji projekt badawczy pod auspicjami NBP. W ramach projektu PTE zorganizowało cykl debat poświęconych wybitnym publikacjom, stanowiącym naszym zdaniem test futurologii XXI wieku i tworzących nowe elementy systemu wiedzy oraz wyobraźni, systemu organizującego nasze myślenie o przyszłości w horyzoncie roku Uznajemy przy tym za fenomen, że w klimacie jednego z największych kryzysów naszych czasów ukazują się wartościowe publikacje, które pozwalają przezwyciężyć fascynację wielką tragedią sceny europejskiej i globalnej dnia dzisiejszego. Zakładaliśmy, że zaprojektowana w ramach podjętego projektu sekwencja seminariów i paneli dyskusyjnych sprzyjać będzie przełomowi w polskich naukach społecznych, przełomowi w zakresie metodologii myślenia futurologicznego. Dlatego też analizom i debatom zostały poddane wybitne dzieła literatury światowej i polskiej. Analizy te skoncentrowane były wokół pytania, w jakim stopniu w dziełach tych pojawiają się elementy nowego systemu wiedzy i wyobraźni, organizującego nasze myślenie o przyszłości. Analizy fundamentalnych, futurologicznych dzieł oraz debaty na ten temat zorganizowane zostały w formie następującego cyklu dziewięciu seminariów i konferencji: 1. Seminarium nt. Raportu Polska 2050, opublikowanego przez Komitet Prognoz Polska 2000 Plus analiza metodologiczna. 2. Seminarium nt. The New Asian Hemisphere The Irresistible Shift of Global Power to the East Kishore Mahbubaniego analiza dzieła. 3. Seminarium nt. A Global Forecast for the Next Forty Years 2052 A Report to the Club of Rome. Commemorating the 40th anniversary of the Limits to Growth Jorgen Randers analiza dzieła. 4. Seminarium nt. Reconfiguration of the Global Scene and the Megaspaces of the XXI century, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego analiza dzieła. 5. Seminarium nt. Capitalism 4.0. The Birth of a New Economy Anatole a Kaletsky ego analiza dzieła. 6. Seminarium nt. Strategic Vision: America and the Crisis of Global Power Zbigniewa Brzezińskiego analiza dzieła. 7. Seminarium nt. The Turning Points of World History. Financial and Methodological Interpretations analiza dzieła. 8. Seminarium nt. ET 2050 Territorial Scenarios and Vision for Europe, ESPON analiza dzieła. 9. Konferencja podsumowująca pt. Futurologia XXI wieku doświadczenia i perspektywy. Pierwsze seminarium zaprojektowanego cyklu debat poświęcone było metodologicznej analizie Raportu Polska 2050, przygotowanego przez Komitet Prognoz Polska 2000 Plus pod auspicjami Narodowego Banku Polskiego. Raport ten i jego tomy analityczne są najlepszym dziełem nauki polskiej w zakresie futurologii roku Uzasadnia to celowość analizy paradygmatu tego dzieła, analizy kompleksu pytań w nim formułowanych oraz odpowiedzi udzielanych na te pytania. Właśnie ta cechująca Raport dialektyka pytań i odpowiedzi może stanowić podstawę interpretacji polskiej kultury myślenia futurologicznego, co znalazło swój wyraz w Raporcie Polska Seminarium drugie poświęcone było analizie przełomowego dzieła, którego autorem jest Kishore Mahbubani, dziekan Lee Kuan Yew School of Public Policy at the National University in Singapure. Można powiedzieć, że Kishore Mahbubani jest azjatyckim odpowiednikiem Zbigniewa Brzezińskiego, co przynosi nowy wymiar analizy porównawczej dzieł tych autorów. W dziele K. Mahbubaniego pt. The New Asian Hemisphere. The Irresistible Shift of Global Power to the East. Autor nie przewiduje gwałtownego załamania potęgi Zachodu. Widzi natomiast osłabienie tej potęgi połączone z ideologią koegzystencji Wschodu i Zachodu w systemie nowego porządku globalnego 4. W Polsce nie pojawiła się jeszcze inicjatywa wydania dzieła Mahbubaniego w języku polskim. Tymczasem niezbędna jest analiza dzieł szybko rosnącej galerii uczonych azjatyckich, którzy będą brali udział w kształtowaniu nowego oblicza nauk społecznych w skali globalnej 5. W tym kontekście drugie seminarium w ramach podjętego cyklu jest szczególnie ważne. Warto bowiem odpowiedzieć na pytanie, jak kształtuje się struktura wiedzy i wyobraźni przewidywania przyszłości świata w umyśle takiego uczonego ajak Kishore Mahbubani. 3 Raport Polska Kluczowe Problemy przyszłości. Komitet Prognoz Polska 2000 Plus oraz NBP, Warszawa Wizje Przyszłości Polski. Studia i Analizy, tom I Społeczeństwo i Państwo, tom II Gospodarka i Środowisko, Komitet Prognoz Polska 2000 Plus PAN, Warszawa Nowy Jork Por. opracowanie, którego autorem jest uczony hinduski R.P. Misra, zamieszczone w tomie A. Kukliński et alia eds, Turning points of world history Financial and Methodological Interpretations, Nowy Sącz 2012, s I Biuletyn PTE nr 2(61), kwiecień 2013

7 Warto też uwzględnić analizę nie tylko omawianego dzieła K. Mahbubaniego, lecz także doniosłego Raportu OECD Perspectives on Global Development. Shifting Wealth 6. Dzięki temu myśl K. Mahbubaniego może funkcjonować w systemie podwójnego porównania: 1) porównania uprawiania strategicznego stylu w naukach społecznych chodzi o porównania struktury myśli naukowej Zbigniewa Brzezińskiego i Kishore Mahbubaniego; 2) porównania konceptualizacji i analizy empirycznej w Raporcie OECD oraz w dziele Mahbubaniego. Seminarium trzecie poświęcone było analizie fascynującego dzieła Jorgena Randersa A Global Forecast for the Next Forty Years 2052 A Report to the Club of Rome. Commemorating the 40th anniversary of the Limits to Growth 7. Raport J. Randersa jest inspirującym polem analizy określonego systemu wiedzy i wyobraźni organizującym nasze myślenie o przyszłości świata w horyzoncie 2050 r. Publikacja ta powstała w klimacie intelektualnym, tworzonym przez kolejne Raporty Klubu Rzymskiego, a zwłaszcza przez Raport założycielski Granice Wzrostu. Raport Randersa jest wielkim wyzwaniem dla nauk społecznych w zakresie metodologii myślenia futurologicznego. To wyzwanie zostało już podjęte w ramach Konferencji Komitetu Prognoz Polska 2000 Plus oraz Polskiego Towarzystwa Współpracy z Klubem Rzymskim, która odbyła się w Warszawie 29 maja 2012 r. Seminarium trzecie nawiązywało do wyników tej konferencji, jak również do rezultatów dyskusji światowej nad Raportem Randersa. Istotne jest przede wszystkim kreowanie nowych perspektyw i inspiracji dla polskiej dyskusji nad Raportem Randersa. Raport Randersa oceniany był w kontekście innych modeli myślenia o horyzontach 2050 r., które były przedmiotem przedstawianego tu cyklu seminariów. Seminarium to stanowiło bogatą debatę naukową z udziałem przedstawicieli PTE, Komitetu Prognoz Polska 2000 Plus oraz Polskiego Towarzystwa Współpracy z Klubem Rzymskim. Czwarte seminarium dotyczyło analizy dzieła pt. The Future of regions. The megaspaces of the XXI century, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego (wydawca). Przedmiotem tego seminarium była analiza dokumentów prognostycznych opracowanych przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 6 OECD, Paris Chelsea Green Publishing, White River Junction, Vermont (MRR). Ministerstwo to jest obecnie głównym ośrodkiem kreowania programów strategicznych. Pod wpływem prac MRR do dyskusji na temat horyzontów futurologicznych 2050 r. wprowadzone zostało pojęcie megaprzestrzeni. Megaprzestrzeń jest wielkim obszarem geograficznym skupiającym istotny w skali globalnej potencjał demograficzny, polityczny, gospodarczy, naukowy, kulturalny i militarny. Megaprzestrzeń jest obszarem zróżnicowanym regionalnie, na którym jednak nie występują bariery hamujące wolne przepływy osób, dóbr informacji i kapitału. Omawiana publikacja MRR obejmuje analizę sześciu megaprzestrzeni jako istotnego elementu sceny globalnej XXI wieku. Chodzi o strukturę i dynamikę rozwoju sześciu megaprzestrzeni USA, Unia Europejska, Chiny, Indie, Brazylia, Rosja. Zakładamy, że koncepcja, empiria i prognostyka sześciu megaprzestrzeni może być efektywnym instrumentem metodologicznym myślenia o futurologii 2050 r. To stanowiło centralną tezę seminarium czwartego, które zostało zorganizowane przez PTE wspólnie z Ministerstwem Rozwoju Regionalnego. Seminarium piąte nt. Capitalism 4.0. The Birth of a New Economy Anatole a Kaletsky ego analiza dzieła było seminarium dodatkowym, nie uwzględnionym w pierwotnej wersji projektu. Jego realizacja była następstwem wniosków wynikających z analiz dzieł uwzględnionych w seminariach wcześniejszych. Analizy te wskazują na fundamentalne znaczenie modelu ustroju społeczno-gospodarczego dla dokonujących się przemian i podejścia do kwestii futurologicznych. Dzieło A. Kaletsky ego dotyczy właśnie wyłaniania się nowego modelu społeczno-gospodarczego i wynikających stąd następstw globalnych. Szóste seminarium było poświęcone analizie charyzmatycznego dzieła Zbigniewa Brzezińskiego pod tytułem Strategic Vision: America and the Crisis of Global Power 8. To ważna analiza procesu utraty przez USA hegemonicznej rangi w kształtowaniu porządku globalnego. Zbigniew Brzeziński podejmuje próbę naszkicowania optymistycznej wizji nowego porządku globalnego XXI w., w którym rosnąca rola potęg azjatyckich Chin i Indii zostanie zrównoważona przez renesans rozszerzonego Zachodu obejmującego USA, Unię Europejską, Rosję i Turcję. Seminarium to stanowiło swego rodzaju test wiedzy i wyobraźni Zbigniewa Brzezińskiego jako wielkiego myśliciela XXI wieku. Stanowiło również okazję, aby na terenie Polski przypomnieć opera omnia Zbigniewa Brzezińskiego. 8 Basic Books NY, Biuletyn PTE nr 2(61), kwiecień 2013 I 7

8 W polskiej literaturze przedmiotu już w latach znajdziemy antycypację wielu myśli Zbigniewa Brzezińskiego na temat kryzysu i renesansu Wspólnoty Atlantyckiej 9. Niestety propozycja zorganizowania w Polsce wielkiej, międzynarodowej konferencji na temat kryzysu i renesansu Wspólnoty Atlantyckiej wciąż jeszcze nie doczekała się działania realizacyjnego. Debata na ten temat skupiła uwagę szerokiego grona polskich nauk społecznych, które doceniają wielkość myśli naukowej i strategicznej Zbigniewa Brzezińskiego. Seminarium siódme poświęcone było analizie tomu The Turning Points of World History. Financial and Methodological Interpretations. Tom ten ukazał się w 2012 r. Jego publikacja była współfinansowana przez NBP. Tom ten jest siódmym, ostatnim tomem serii wydawniczej REU- PUS, realizowanej przez Oficynę Wydawniczą Rewasz pod auspicjami WSB-NLU w Nowym Sączu w latach W ramach seminarium siódmego na tle tomu The Turning Points... podjęta została fundamentalna problematyka metodologiczna: Futurologia długiego trwania versus futurologia punktów zwrotnych. Seminarium ósme poświęcone było analizie ogromnego dzieła ESPON-u ET 2050 Territorial scenarious and visions for Europe 10. ESPON European Spatial Planning Observation Network jest forum współpracy naukowej organizowanej pod auspicjami Unii Europejskiej. ET 2050 jest prawdopodobnie największym w historii programem naukowym analizującym megaprzestrzeń Europy w perspektywie 2050 r. Z punktu widzenia przedstawianego cyklu debat nowym elementem myślenia futurologicznego jest myślenie w kategoriach scenariuszy terytorialnych Europy. ET 2050 tworzy wartościowy aparat analizy metodologicznej, empirycznej i prospektywnej. W analizie tej przyjmowane jest milczące założenie, że polityka spójności terytorialnej Unii Europejskiej będzie kontynuowana w takiej czy innej formie w ciągu następnych kilkudziesięciu lat. Trzeba jednak odpowiedzieć na dramatyczne pytanie, jak będzie wyglądała przestrzeń Europy w obliczu załamania Unii Europejskiej i likwidacji polityki spójności terytorialnej Unii. To jest pytanie, które ma dramatycznie złowrogą aktualność w warunkach losów Polski XXI wieku. 9 A. Kukliński, K. Pawłowski (eds), The Atlantic Community. The Titanic of the XXI century?, WSB-NLU, Nowy Sącz 2010; A. Kukliński, K. Pawłowski, J. Woźniak (eds), Kreatywna i innowacyjna Europa wobec wyzwań XXI wieku, Kraków 2009 w tomie tym na szczególną uwagę zasługuje Projekt Manifestu Konferencji Wspólnoty Atlantyckiej. 10 Projekt 2013/1/19/ Interium Report 31 maja 2012, European Union. Partially financed by the European Regional Development Fund, ESPON and MC RIT Ltd. W tym kontekście warto porównać tom ET 2050 z tomem Unia Europejska. Dylematy XXI wieku 11. Dziewiąta debata miała formę konferencji naukowej realizowanej pod hasłem Futurologia XXI wieku doświadczenia i perspektywy. Konferencja ta stanowiła syntezę cyklu ośmiu seminariów i ukierunkowana była na poszukiwanie odpowiedzi o charakter nowej futurologii XXI wieku. Jeśli bowiem jesteśmy środowiskiem rzeczywiście twórczym, powinniśmy dążyć do znalezienia odpowiedzi na to pytanie. Głównymi panelistami konferencji byli naukowcy, znawcy przedmiotu, osoby, które w sposób najbardziej aktywny angażują się w planowanie i realizację omawianego tu projektu. 12 Tak tematycznie ukierunkowane debaty obecnie mają, naszym zdaniem, ważne inspirujące znaczenie dla przywrócenia refleksji futurologicznej należnego jej miejsca, co jest istotne zwłaszcza w warunkach swoistej enigmy XXI wieku. Futurologia wobec enigmy XXI wieku W realizowanym projekcie badawczym wychodzimy z założenia, że futurologia jest systemem wiedzy i wyobraźni organizującym nasze myślenie o przyszłości świata, Europy i Polski. Stąd waga refleksji futurologicznej w kształtowaniu życia społeczno-gospodarczego. Adam Krzyżanowski powiedział, że wiek XIX był wiekiem pokoju i liberalizmu, a wiek XX był wiekiem wojen i demokracji. W tym duchu można ocenić, że wiek XXI będzie wiekiem uniwersalnej niepewności i globalnego ryzyka. Enigma XXI wieku jest szczególnym wyzwaniem dla naszej wiedzy i wyobraźni, dla naszego myślenia o przyszłości świata. Różne treści i kształty tej enigmy mogą być przedmiotem pasjonującego pola studiów i dyskusji. Warto jednak postawić pytanie: Jak określić najważniejsze węzły problemowe enigmy XXI wieku? Otóż naszym zdaniem, najważniejszym problemem jest anarchizacja porządku globalnego jako tragiczne zagrożenie dla przyszłości świata. Hic et nunc obserwujemy procesy załamania porządku globalnego ukształtowanego przez zwycięską koalicję II wojny światowej. To był porządek globalny zdominowany przez Wspólnotę 11 A. Kukliński, J. Woźniak (red.), Unia Europejska. Dylematy XXI wieku, Kraków Vide Załącznik nr 2 do niniejszego Biuletynu 8 I Biuletyn PTE nr 2(61), kwiecień 2013

9 Atlantycką 13, a w ostatecznej instancji USA, amerykański Centurion Pax Americana przestaje pełnić funkcję hegemonicznego supermocarstwa. W przekonaniu Zbigniewa Brzezińskiego 14 wchodzimy w wiek posthegemoniczny. Powstaje nowy porządek globalny, w którym nie ma już hegemonicznego supermocarstwa, a jest tylko zbiór gigantów. Jest to jednak optymistyczne złudzenie. Casus Korei Północnej świadczy o tym, że po epoce Pax Americana wchodzimy w okres anarchizacji porządku globalnego, w którym już nie funkcjonuje Pax Americana, a jeszcze nie funkcjonuje Pax Asiatica. W tej sytuacji zaznacza się syndrom Giant Cage. Gigantyczna klatka Giant Cage Porządek globalny jest ze swojej istoty porządkiem hegemonicznym. Chiny jeszcze przez wiele lat nie będą dysponowały mocą i kwalifikacjami, aby być spolegliwym hegemonem porządku globalnego. W takich warunkach anarchizacja porządku globalnego jest nieuniknionym werdyktem historii XXI wieku. Jest to teza wybitnie kontrowersyjna, a być może nawet fałszywa. Dlatego też kwestia ta wymaga badań, debat i publikacji, takich jak choćby na temat Gigantycznej klatki Giant Cage. Giant Cage to podtytuł specjalnego raportu China and the Internet opublikowanego w The Economist, April W raporcie tym przypomina się, że przed kilkunastu laty sądzono, iż błyskawicznie rozwijająca się penetracja Chin poprzez świat internetu stanie się skutecznym instrumentem demokratyzacji chińskiego społeczeństwa i państwa. Te nadzieje okazały się płonne. Państwo chińskie zademonstrowało wielkie umiejętności w zakresie wykorzystania internetu dla swoich celów jako instrumentu wzmacniania kontroli własnego społeczeństwa. Ten trudno wyobrażalny, a jednak realny proces konstrukcji gigantycznej klatki dla chińskiego świata internetu został zanalizowany w cytowanym raporcie opublikowanym w The Economist. Dalsze losy tej klatki będą pasjonującym przedmiotem futurologii XXI wieku. Czy klatka ta pęknie, czy też model chiński opanowania internetu stanie się inspiracją dla wielu innych krajów, które uznają, że państwo autokratyczne jest lepszym rozwiązaniem aniżeli państwo demokratyczne? To pytania wymagające pogłębionych refleksji i analiz. Raport The Economist nasuwa również pytanie, czy w najbliższych latach znajdzie się czło- 13 Por. A. Kukliński, Kryzys Wspólnoty Atlantyckiej XXI wieku, [w:] Biuletyn PTE, wydanie specjalne Warszawa luty Z. Brzeziński, Giants, but not hegemons, IHT February wiek o wielkiej wiedzy, wyobraźni i geniuszu literackim, który spojrzy na doświadczenia chińskie oczyma George a Orwella i podda analizie casus Chin jako nowe wcielenie widma 1984 roku, w tym przypadku powiedzmy widma roku 2024? W takiej sytuacji jedną z najważniejszych funkcji refleksji futurologicznej i prognoz jest identyfikowanie zagrożeń i wczesne ostrzeganie. Pesymistyczne prognozy z założenia mają charakter ostrzegawczy i są formułowane po to, żeby się nie sprawdziły. Niezbędne jest obok wykrywania zagrożeń wczesne identyfikowanie nowych szans i źródeł rozwojowych. Prognozy sprzyjają pobudzaniu wieloscenariuszowego myślenia o przyszłości. Koresponduje to z tofflerowską koncepcją futuryzmu społecznego. Futuryzm społeczny bowiem to angażowanie w prace strategiczne szerokich kręgów społecznych oraz wszystkich szczebli władzy i rządzenia. W sytuacji wszechogarniającej niepewności i niebywałej dynamiki przemian może to stanowić barierę destrukcyjnych następstw szoku przyszłości. Wymaga to m.in. instytucjonalnej obudowy i odbudowy prognozowania. Wskazuje to zarazem na znaczenie rozwoju ośrodków prognozowania w skali globalnej i swego rodzaju globalnej geografii prognoz. Wciąż niestety aktualna jest teza Alvina Tofflera, zgodnie z którą obecnie wszyscy czują się odcięci od możliwości wpływu na kierunki i tempo zmian. Alvin Toffler wskazuje na potrzebę dysponowania czułym systemem wskaźników stopnia realizacji celów społecznych i kulturowych, zintegrowanych ze wskaźnikami ekonomicznymi, co sprzyjałoby humanizacji prognozowania. Rekomenduje tworzenie na różnych szczeblach ośrodków imaginacyjnych, ukierunkowanych na interdyscyplinarne uaktywnianie mózgów. Uznaje, że byłoby to źródłem pomysłów, idei o których technokratom się nie śniło. Podkreśla, że sztuka futurologii pokazuje, co jest możliwe, prawdopodobne, a polityka futurologii co pożądane. Racje przemawiające za badaniem prawdopodobnych wariantów przyszłości są nieodparte. Usiłowania przewidywania przyszłości w sposób nieunikniony zmieniają ją, choć nikt nie może jej znać. ( ) Mimo to czas obalić raz na zawsze popularny mit, że przyszłość jest nierozpoznawalna. Ogólne wyobrażenie o tym, co może nastąpić, jest lepsze niż żadne. ( ) Jeśli błędne, to i tak korzystne 15. Alvin Toffler, wskazując na potrzebę rozwoju społecznej sieci konsultantów przyszłości, podkreśla, że to, co 15 A. Toffler, Szok przyszłości, Wyd. Zysk i S-ka, Warszawa 2000, s Biuletyn PTE nr 2(61), kwiecień 2013 I 9

10 naiwne w epoce przemysłowej, nie jest naiwne współcześnie. Społeczny futuryzm może stanowić remedium na wąskoekonomiczny technokratyzm i krótkowzroczność ekonomiczną, tym bardziej, że postęp i dynamika zmian dezaktualizują tradycyjne cele gospodarek, przedsiębiorstw i innych instytucji. Jak podkreśla Alvin Toffler: Nie potrzebujemy powrotu do irracjonalizmów przeszłości ani biernej akceptacji zmian, ani rozpaczy lub nihilizmu. Potrzebujemy natomiast nowej, silnej strategii 16. Potrzeba refleksji futurologicznej wyznacza zarazem rolę ciał i zespołów badań strategicznych, strategicznych instytucji doradczych, strategicznych think tanków. W Polsce ich rola jest wciąż niedostateczna. Uczelnie nie kształcą specjalistów prognozowania. Zlikwidowane zostało funkcjonujące w latach Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, zapewniające obsługę rządu w sprawach programowania strategicznego, prognozowania rozwoju gospodarczego i społecznego oraz przestrzennego zagospodarowania kraju. Zlikwidowano także funkcjonującą w latach Radę Strategii Społeczno- Gospodarczej przy Radzie Ministrów. Obecnie w Polsce cały ciężar podejścia futurologicznego spoczywa na Ministerstwie Rozwoju Regionalnego. Dokonania tego Ministerstwa są nie do przecenienia, dzięki wysiłkom MRR zostały opracowane, omawiane w tym Biuletynie dokumenty strategiczne dla Polski, które mają charakter fundamentalnej, długookresowej refleksji strategicznej (Dokumenty strategiczne dla Polski prezentowane są na stronie internetowej MRR ( polityka_rozwoju/system_zarzadzania_rozwojem/zintegrowane_strategie_rozwoju/strony/default.aspx). Tu też trzeba wymienić strategiczny dokument rządowy Polska Na szczeblach rządowych inicjowane i podjemowane są też prace dotyczące strategii dla Polski do roku Istotne jest jednak, żeby tego typu dzieła miały wsparcie ze strony specjalistycznych ośrodków, których prace ukierunkowywane byłyby na futurologię (wsparcie swego rodzaju futurologicznych think tanków). Takie wsparcie sprzyjałoby bowiem ciągłości działań strategicznych i ich przekładaniu się na rzeczywistość. Strategiczne działania na szczeblach rządowych i ich wspieranie przez ośrodki myśli strategicznej są istotne tym bardziej, że w warunkach niebywałej zmienności i dynamizmu przemian współczesnego świata dość silna jest tendencja do kwestionowania użyteczności prognoz długookresowych. Sceptycy co do potrzeby myślenia strategicznego w polityce 16 Ibidem, s społeczno-gospodarczej znajdują także argumentację w cechach teorii ekonomii. Bowiem w naukach społecznych, a do nich należy ekonomia nigdy nie ma pewności. Jak podkreśla współautor książki pod symptomatycznym tytułem Ekonomia wiedzy niedoskonałej Roman Frydman (w wywiadzie Ekonomia niepewności: Nawet najwybitniejsi eksperci nie uwolnią nas od niepewności. ( ) Nie da się stworzyć sensownej ekonomii abstrahującej od nieprzewidywalności ludzkich reakcji na sygnały, informacje, polecenia, bodźce 17. Być może właśnie to przyświeca rządzącym w ich odwrocie od myślenia strategicznego. Marginalizacja takiego myślenie dotyczy też Unii Europejskiej. Natomiast w przeciwieństwie do tego Azjaci, a zwłaszcza Chińczycy, przywiązują wielką wagę do prognoz i przewidywań naukowych. Wystarczy tu chociażby wskazać na przedstawiane w niniejszym biuletynie dzieło The New Asian Hemisphere (Nowa azjatycka półkula) autorstwa Kishore Mahbubaniego, prognozującego schyłek absolutnej dominacji Zachodu i stopniowe przejmowanie roli lidera świata w XXI wieku przez Azję. Podobną wymowę mają także omawiane w niniejszym Biuletynie 40-letnie prognozy (przedstawione w najnowszym raporcie Klubu Rzymskiego) autorstwa J. Randersa 2052 AGlobal Forecast for the Next Forty Years. Zaniedbania w sferze długookresowego myślenia strategicznego w Polsce można potraktować jako efekt mającej źródło w minionym ustroju niechęci do planowania, ale zważywszy na upływ czasu, obecnie rolę podstawową odgrywa bezkrytyczna wiara w niezawodność rynku. Skoro zaś według takiego myślenia rynek uznaje się za niezawodny prognozy są zbędne. Takie podejście jednak okazuje się całkowicie zawodne, co wyeksponował spektakularnie globalny kryzys finansowy. Za jedną z jego przyczyn uznaje się bowiem krótkowzroczność w gospodarce i polityce oraz zanik myślenia strategicznego w świecie Zachodu. Kryzys ten wykazał, że w warunkach cechującej współczesny świat narastającej niepewności niezbędne jest myślenie strategiczne. Jedną z najważniejszych funkcji refleksji strategicznej i prognoz jest wczesne ostrzeganie przed zagrożeniami oraz identyfikowanie potencjalnych trendów i obszarów przemian. Tej właśnie problematyce poświęcony jest niniejszy, czwarty z serii Forum Myśli Strategicz- 17 Ekonomia niepewności [2008], Z Romanem Frydmanem o tym, dlaczego ekonomiści wciąż się mylą, rozmawia Jacek Żakowski, Polityka. Niezbędnik Inteligenta, wydanie 14, nr 10(2644) z 8 marca 2008, oraz M.D. Goldberg, R. Frydman, Ekonomia wiedzy niedoskonałej, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa, 2009 (org. Imperfect Knowledge Economics: Exchange Rates and Risk, Princeton University Press, New Jersey, 2007). 10 I Biuletyn PTE nr 2(61), kwiecień 2013

11 nej Biuletyn. Zawiera on próbę identyfikacji i podjęcia kilkunastu fundamentalnych kwestii, pytań problemowych, które w naszym przekonaniu mogą być jednym ze źródeł inspirujących dyskusję i studia nad futurologią XXI wieku. Tematyka Biuletynu jest zorientowana na prezentację najnowszych nurtów i trendów w dziedzinie futurologii i stanowi próbę wnikliwej, krytycznej, ale i konstruktywnej analizy głównych naukowych i empirycznych doświadczeń w sferze myślenia strategicznego. Biuletyn ten ukierunkowany jest na prezentację dorobku futurologii XXI wieku i perspektyw rozwojowych w tym zakresie. Futurologia XXI wieku. Doświadczenia i perspektywy Futurologia jest systemem informacji, wiedzy i wyobraźni organizującym nasze myślenie o przyszłości świata, Europy i Polski. W systemie tym można wyróżnić cztery fundamentalne elementy: a) świat informacji, b) świat wiedzy, c) świat wyobraźni, d) świat woli przewidywania przyszłości. Ad a) Świat informacji żyjemy w epoce technologii informacyjnych oraz społeczeństwa informacyjnego (information technology and information society). Mogłoby się wydawać, że ogromne zasoby informacji powiększają naszą wiedzę o świecie realnym oraz nasze zdolności przewidywania przyszłości. To są jednak tylko złudzenia. Musimy bowiem zmierzyć się z tezą, że nie ma efektywnego funkcjonowania trajektorii informacja wiedza zdolności przewidywania przyszłości. Trzeba w tym kontekście przypomnieć o zjawisku konniwancji, czyli o postawie poznawczej i pragmatycznej, która w procesie podejmowania decyzji świadomie ignoruje informację o rzeczywistym stanie rzeczy 18. Komisja Europejska już od 10 lat ma pełną wiedzę o stanie i sposobie funkcjonowania świata greckich finansów publicznych. Tyle tylko, że ta informacja i wiedza o rzeczywistym stanie rzeczy nie była elementem unijnego procesu podejmowania decyzji. Konniwancja jest wielkim problemem myślenia o przyszłości, który powinniśmy podjąć w dyskusji. Ad b) Świat wiedzy czy świat wiedzy XXI wieku stwarza lepsze podstawy przewidywania przyszłości aniżeli świat wiedzy XX wieku? 18 A. Kukliński, J. Woźniak (red.) Unia Europejska. Dylematy XXI wieku. Biblioteka Małopolskiego Obserwatorium Polityki Rozwoju, tom IV, Kraków Warto temu pytaniu poświęcić chwilę sceptycznej zadumy, analizując tezę, że w ciągu ostatnich 50 lat w świecie wiedzy nie nastąpił żaden przełom, który w sposób zdecydowany wzmocniłby arsenał myśli futurologicznej. Może jedynym wyjątkiem jest wiedza o klimacie, która jest sceną rzeczywiście przełomowych osiągnięć 19. Jest to jednocześnie scena konniwancji wielu środowisk naukowych, politycznych i finansowych, które nie chcą przyjąć informacji i wiedzy o rzeczywistym stanie globalnego klimatu. Ad c) Świat wyobraźni Imagination is more important than knowledge. Ta myśl A. Einsteina ma szczególną wagę w kontekście przewidywania przyszłości. Powstaje pytanie, w jaki sposób futurologia XXI wieku może wykorzystać zasoby wyobraźni, które kształtują się w łonie społeczeństwa informacyjnego. Czy społeczeństwo informacyjne XXI wieku poszerza swoje zasoby wyobraźni? Wykres nr 1. Informacja-wiedza-wyobraźnia i futurologia Zatem może warto przedyskutować tezę, że potężne procesy globalizacji zmniejszające zróżnicowanie gospodarki, społeczeństwa i kultury de facto osłabiają rolę wyobraźni jako ważnego elementu myślenia o przyszłości? Ad d) Świat woli przewidywania przyszłości warto tu odnotować piękną myśl Adama Mickiewicza: Bóg może świat ten zburzyć i drugi postawić, ale bez woli naszej nie może nas zbawić. Per analogiam powiedzmy, że futurologia XXI wieku nie może rozwinąć się bez woli przewidywania przyszłości najważniejszych podmiotów odpowiedzialnych za losy świata 20. Taka wola przewidywania przyszłości musi być wolą rzeczywistą połączoną z wolą rekonstrukcji świata XXI wieku. Ważną rolę mają tu do odegrania publikacje i debaty ukierunkowane na futurologię XXI wieku. 19 Por. Climate Science a sensitive matter, The Economist March Por. A. Kukliński, The philosophy of global change, [in:] A. Kukliński, B. Skuza (eds) Europe in the perspective of global change, Polish Association for the Club of Rome, Warsaw Biuletyn PTE nr 2(61), kwiecień 2013 I 11

12 Literatura przedmiotu i wybrane wątki dyskusyjne Futurologia jest domeną ogromnej, światowej literatury przedmiotu 21. Nie podejmujemy próby przeglądu tej literatury z punktu widzenia definicji futurologii. Idziemy drogą sformułowania zbioru pytań problemowych, które powinny być przedmiotem uwagi i dyskusji. Pytania takie mogą stać się inspirującym, frontalnym spojrzeniem na problematykę futurologii XXI wieku (vide diagram). Podjęty wspólnie przez PTE i NBP projekt badawczy, pt. Paradoksy futurologii roku 2050 ukierunkowany był na ogólną charakterystykę problemową fundamentalnych dzieł dotyczących futurologii. Można oczywiście dyskutować nad tym, czy jest to najbardziej reprezentatywny zbiór publikacji testujących futurologię XXI wieku. Zakładamy jednak, że jest to zasadne, właściwe otwarcie takiego zbioru, który można rozbudować do kilkudziesięciu tomów. Biblioteka Futurologii XXI wieku rośnie dość szybko w wyniku działalności podmiotów, które wypowiadają się na temat losów świata XXI wieku. Bibliotekę tę powiększają m.in. relacje z debat i publikacje PTE, nie tylko w ramach Forum Myśli Strategicznej, ale także Konwersatorium Czwartki u Ekonomistów. Debaty czwartkowe będą prezentowane w odrębnym Biuletynie, ale już teraz pragniemy zainteresowanym osobom zwrócić uwagę na niedawno opublikowaną nową książkę Grzegorza W. Kołodko pt. Dokąd zmierza świat. Ekonomia polityczna przyszłości. Książka ta zamyka swego rodzaju trylogię autorstwa G.W. Kołodko 22. Debata nad tą książką utrwalona została na stronie internetowej PTE: W tym miejscu pragniemy wskazać jedynie na jedną z wielu cennych rekomendacji zawartych w tym ponadczasowym a zarazem futurologicznym dziele: By nie gubić z pola widzenia tego, co istotne, trzeba patrzeć przez zestaw stosownych soczewek, a nie tylko przez szkiełko jednego uczonego w tradycyjnej, wąsko pojmowanej ekonomicznej mowie. Skoro zgadzamy się, że myślenie ma przyszłość, to zgódźmy się też i z tym, iż interdyscyplinarne myślenie ma wielką przyszłość. Tak w ogóle, jak 21 Por. A. Kukliński, K. Pawłowski [eds] Futurology. The challenges of the XXI century, Nowy Sącz Pruszków 2008, Reupus volume Na trylogię tę składają się następujące dzieła G.W. Kołodko: Wędrujący świat, Prószyński i S-ka, Warszawa 2008, s. 440.praca ukazała się także w języku rosyjskim, węgierskim i wietnamskim; Świat na wyciągnięcie myśli, Prószyński i S-ka, Warszawa 2010, s. 318 oraz Dokąd zmierza świat. Ekonomia polityczna przyszłości, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa, s. 447 i w szczególności w odniesieniu do gospodarowania i badającej go ekonomii 23. Zorganizowany w okresie od listopada 2012 r. do maja 2013 r. cykl debat w PTE skupił wybitne grono uczestników, którzy poprzez swoje wystąpienia oraz opracowania autorskie przygotowali teksty przedstawione w niniejszym Biuletynie. Mamy nadzieję, że publikacja ta znajdzie szerokie krytyczne grono Czytelników i będzie inspiracją do dalszych działań promujących koncepcję futurologii XXI wieku. W scenariuszu optymistycznym publikacja ta stanie się punktem wyjścia do Międzynarodowego Programu Badań nad Futurologią XXI wieku. Niniejszy Biuletyn składa się z trzech części. Część pierwsza ukierunkowana jest na prezentacje autorskich interpretacji kategorii futurologii XXI wieku. Część druga zawiera futurologiczne analizy dotyczące sceny globalnej. Natomiast część trzecia dotyczy futurologicznych wyzwań dla Polski. Biuletyn ten ukierunkowany jest na kreowanie i pobudzanie polskiej myśli strategicznej, co obecnie wobec wszechogarniającego świat shorttermizmu i marginalizacji myślenia strategicznego stanowi jedno z fundamentalnych, wielkich wyzwań dla polskiej i globalnej sceny społecznej, naukowej i politycznej. Jak bowiem już przed wieloma dekadami podkreślał przedstawiciel szkoły austriackiej, Henry Hazlitt: Sztuka ekonomii polega na tym, by spoglądać nie tylko na bezpośrednie, ale i na odległe skutki danego działania czy programu; by śledzić nie tylko konsekwencje, jakie dany program ma dla jednej grupy, ale jakie przynosi wszystkim 24. Wyrażamy nadzieję, że przedstawione w niniejszym Biuletynie oceny i refleksje czołowych znawców futurologii będą sprzyjać refleksji futurologicznej oraz świadomości, że to na politykach, parlamentarzystach, rządach i ekonomistach, ale także przedstawicielach innych dziedzin życia społeczno-gospodarczego spoczywa niezbywalny obowiązek dbałości o przyszłość. Zachęcamy zatem do lektury i deklarujemy naszą otwartość na wszelkie uwagi i rekomendacje, zorientowane na rozwój futurologii i jej racjonalne wykorzystanie w kształtowaniu rozwoju społeczno-gospodarczego. 23 Vide: G. W. Kołodko, Dokąd, wyd. cyt. s H. Hazlitt, Economics in One Lesson,Crown Publications The art of economics consists in looking not merely at the immediate but at the longer effects of any act or policy; it consists in tracing the consequences of that policy not merely for one group but for all groups (polski przekład, Ekonomia w jednej lekcji, Znak-Signum, Kraków I Biuletyn PTE nr 2(61), kwiecień 2013

13 Strategic Vision: America and the Crisis of Global Power kilka uwag ekonomisty Witold M. Orłowski Do jakich refleksji książka profesora Brzezińskiego 25 pobudza ekonomistę? Przede wszystkim do zadowolenia, że politolodzy biorą serio pod uwagę wielkie i nieodwracalne trendy zmian gospodarczych, które obserwujemy od kilkudziesięciu lat. A także ich nieuchronny wpływ na oblicze globalnej polityki. Generalnie rzecz biorąc, obserwowane od ponad 30 lat zmiany polegają na stopniowym przesuwaniu się centrum produkcyjnego świata z zachodu na wschód. Jeszcze trzy dekady temu zarówno stosujące się wciąż do zasad ortodoksyjnego marksizmu komunistyczne Chiny, jak spętane przez straszliwą lokalną biurokrację Indie wytwarzały dochód narodowy stanowiący po około 5 proc. tego, co wówczas wytwarzała zachodnia Europa. Gdybyśmy w 1980 r. na jednej szali wagi położyli ciężarki reprezentujące wielkość głównych gospodarek Zachodu (zachodniej Europy i USA), a na drugiej Wschodu (Chin i Indii), szala zachodnia byłaby 16 razy cięższa od wschodniej. Trzy dekady, które minęły od 1980 r., przyniosły jednak gigantyczną zmianę układu sił. Głębokie rynkowe reformy w Chinach i późniejsza liberalizacja gospodarki indyjskiej w połączeniu z procesami globalizacyjnymi spowodowały, że kraje azjatyckie nabrały tygrysiej dynamiki rozwojowej. Skutkiem tego w 2012 r. szala zachodnia jest już tylko trzy razy cięższa od wschodniej. A jeśli sprawdzą się formułowane dziś oczekiwania i procesy przesuwania się produkcji do Azji będą kontynuowane, jeszcze przed połową XXI wieku obie szale się zrównają, a następnie szala wschodnia zacznie przeważać Por. Z. Brzeziński, Strategic Vision: America and the Crisis of Global Power, Basic Books, New York Por. W.M. Orłowski, Świat do przeróbki, Agora, Warszawa Gdybyśmy w 1980 r. na jednej szali wagi położyli ciężarki reprezentujące wielkość głównych gospodarek Zachodu (zachodniej Europy i USA), a na drugiej Wschodu (Chin i Indii), szala zachodnia byłaby 16 razy cięższa od wschodniej. W ten sposób do historii odejdzie świat, który ukształtował się w ciągu ubiegłych dwóch wieków świat, w którym absolutną dominację gospodarczą miały kraje Zachodu, a USA dysponowały potencjałem finansowym, gospodarczym, militarnym i technologicznym (nie licząc miękkich czynników dominacji, takich jak atrakcyjność kulturowa), które czyniły z nich bezdyskusyjnego hegemona świata zachodniego. Po pokonaniu w zimnej wojnie komunistycznego Związku Radzieckiego mogło się wydawać, że skala globalnej hegemonii USA jest większa niż kiedykolwiek w przeszłości (i większa niż jakiegokolwiek innego supermocarstwa w historii). To wtedy właśnie Francis Fukuyama udowadniał, że wraz z przyjęciem amerykańskiego modelu liberalnej demokracji i wolnego rynku (do którego dążą wszystkie kraje) kłopoty polityczne i społeczne skończą się, zastąpione już tylko nieprzerwanym, stabilnym i spokojnym wzrostem do- część 1 Futurologia XXI wieku doświadczenia i perspektywy Biuletyn PTE nr 2(61), kwiecień 2013 I 13

14 brobytu 27. Pierwsze lata XXI wieku, a zwłaszcza głęboki i długotrwały kryzys gospodarczy związany z nadmiernym zadłużeniem społeczeństw zachodnich, ciężkie i toczone ze zmiennym powodzeniem zmagania USA w walce z terrorem oraz niestabilnością wielu regionów świata, jak również kontynuacja trendu wzrostu potęgi nowych mocarstw (a zwłaszcza Chin) spowodowały jednak konieczność dokonania znacznych przewartościowań dotychczasowych ocen. W ten sposób do historii odejdzie świat, który ukształtował się w ciągu ubiegłych dwóch wieków świat, w którym absolutną dominację gospodarczą miały kraje Zachodu, a USA dysponowały potencjałem finansowym, gospodarczym, militarnym i technologicznym, które czyniły z nich bezdyskusyjnego hegemona świata zachodniego. Książka Brzezińskiego jest właśnie próbą odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób przewartościować owe dotychczasowe oceny? Jak może zmieniać się świat w nadchodzących dekadach i jaką rolę powinny odgrywać w nim USA? Jak dotychczasowy hegemon i gwarant globalnego ładu powinien dostosować swoją politykę do tego, że nie ma już tak wielkiej jak dawniej przewagi gospodarczej nad rywalami, a zatem nawet najpotężniejszy kraj nie jest w stanie sfinansować takiej globalnej aktywności jak dawniej? Innymi słowy, czy jest życie po okresie globalnej hegemonii i Pax Americana? Przede wszystkim Brzeziński stawia hipotezę, że odejście USA z roli hegemona wcale nie oznacza, że stanowisko takie obejmie ktoś 27 Por. F. Fukuyama, Koniec historii, Rytm, Warszawa inny. Ostatnie wieki historii przyzwyczaiły nas do myślenia, że miejsce jednego podupadającego globalnego imperium zajmuje drugie po Hiszpanach przyszli Brytyjczycy, po Brytyjczykach Amerykanie. Ale przecież wcale tak być nie musi. Ameryka już na pewno nie będzie globalnym hegemonem, bo nie ma na to dosyć sił (oczywiście mowa o relatywnej przewadze sił w stosunku do globalnych rywali). Ale czy dosyć sił na odgrywanie takiej roli a co ważniejsze, czy dosyć ochoty, bo rola globalnego hegemona jest również kosztownym zobowiązaniem będą miały w jakiejkolwiek przewidywalnej przyszłości Chiny? Jest to w najlepszym razie wątpliwe, a z punktu widzenia ekonomisty wręcz niemożliwe, zwłaszcza jeśli wziąć pod uwagę wszystkie wyzwania gospodarcze stojące przed Chinami (choćby gwałtowne procesy starzenia się społeczeństwa). A skoro tak, to znacznie bardziej od zmiany hegemona prawdopodobne (a może wręcz pewne) jest to, że będziemy żyli w świecie niestabilnym, przez nikogo niekontrolowanym, w którym może dochodzić do wielu bardzo groźnych procesów. Przykładowo, Brzeziński pisze o ryzyku utraty kontroli nad rozprzestrzenianiem się broni masowego rażenia. W dzisiejszym świecie Korea Południowa wie, że jest pod amerykańskim parasolem nuklearnym, co chroni ją przed atakiem Północy. Ale jeśli nie będzie tego pewna, to dla własnego bezpieczeństwa szybko sięgnie po własną broń nuklearną, co jak wiadomo z technicznego punktu widzenia nie jest dzisiaj problemem dla żadnego kraju uprzemysłowionego. Na wielu potencjalnie niebezpiecznych obszarach owo samoograniczanie aktywności wielu krajów, które było możliwe w ramach gwarantowanego przez USA ładu światowego, teraz zniknie. I to jest znacznie bardziej niepokojąca wizja od tej, że Chiny zastąpią USA jako globalny hegemon, że będziemy wszyscy musieli uczyć się mówić po chińsku, bo po chińsku trzeba będzie rezerwować samoloty i po chińsku będzie się surfować po internecie. Chińska hegemonia nam raczej nie grozi, natomiast świat niestabilny wydaje się bardzo prawdopodobny. Pax Americana, przynajmniej z punktu widzenia Zachodu, był hegemonią przyjazną, zapewniającą bezpieczeństwo i komfort życia, umożliwiającą swobody obywatelskie i rozwój gospodarczy. Świat niestabilny wyglądać będzie znacznie groźniej. I tu właśnie zaczynają się rozważania Brzezińskiego na temat tego, co może zrobić Ameryka po to, by niestabilny świat posthegemonistyczny był mniej niestabilny i mniej groźny. Oczywiście 14 I Biuletyn PTE nr 2(61), kwiecień 2013

15 odrzuca on absurdalną tezę, że metodą radzenia sobie z problemem jest nieprzyjmowanie go do wiadomości i próba odgrywania przez USA dotychczasowej roli hegemona. Taka polityka była możliwa wówczas, gdy USA wytwarzały proc. globalnego PKB, dominowały w świecie finansowo i technologicznie, nie rezygnując ze swojego standardu życia były w stanie pokonać w wyścigu zbrojeń nawet poświęcające wszystkie dostępne zasoby na zbrojenia państwa bloku sowieckiego 28. Dziś jednak musiałaby się zresztą źle skończyć, prowadząc do jeszcze szybszej erozji siły imperium próbującego odgrywać swoją rolę mimo braku wystarczających sił gospodarczych (według schematu, który opisał w swoim czasie historyk Paul Kennedy 29 ). Chińska hegemonia nam raczej nie grozi, natomiast świat niestabilny wydaje się bardzo prawdopodobny. Odpowiedzią na zmieniające się uwarunkowania musi być to, że USA stworzą swoją skuteczną politykę posthegemonistyczną. Nawet jeśli nie będą miały zasobów na to, by nadal być hegemonem, prawdopodobnie w przewidywalnej przyszłości pozostaną wciąż najpotężniejszym gospodarczo i technologicznie państwem świata, wyprzedzającym o wiele długości rywali. Zdaniem Brzezińskiego nadszedł więc czas na to, by status hegemona mądrze i stopniowo zmienić na status narodu potrzebnego światu, a właściwie wręcz narodu niezbędnego światu. Jedynego narodu, który ma dość sił i ambicji na to, by pomóc utrzymać maksymalny ład i porządek w świecie niestabilnym i niemożliwym do pełnej kontroli. Innymi słowy, zamiast nadal próbować samotnie ciągnąć świat w kierunku uważanym przez siebie za słuszny, raczej stanąć na jego czele we współdziałaniu i wspólnym interesie. Jak to zrobić? Zdaniem Brzezińskiego w świecie zachodnim USA powinny pełnić rolę integratora starającego się promować zachodnie wartości demokracji i wolnego rynku (rozszerzając je na te kraje, które mogłyby do Zachodu w pełni się przyłączyć, np. Rosję i Turcję). Celem takie- 28 Por. W.M. Orłowski, W pogoni za straconym czasem, PWE, Warszawa go działania byłoby zapewnienie maksymalnego współdziałania krajów Zachodu w obliczu nieuchronnej zmiany układu sił gospodarczych na świecie. Z kolei w rosnącej w siłę, ale znacznie bardziej niestabilnej Azji, USA powinny spełniać bardziej rolę mediatora niż policjanta. Celem takiej strategii powinno być dopomożenie krajom azjatyckim w rozładowywaniu narastających konfliktów. Zbigniew Brzeziński doskonale zdaje więc sobie sprawę ze zmieniającego się układu sił gospodarczych, który musi znaleźć swoje odbicie w polityce światowej. Ale jednocześnie głęboko wierzy w siłę i atrakcyjność Zachodu, a przede wszystkim Stanów Zjednoczonych. Bo w jego rozumieniu atrakcyjność Zachodu nie musi wcale wynikać z tego, że jest on gospodarczym i militarnym hegemonem świata, tak jak to było przez ostatnie 200 lat. Atrakcyjność Zachodu wynika przede wszystkim z tego, że jest on miejscem indywidualnej wolności, zarówno politycznej, jak i gospodarczej, że jest on dzięki temu miejscem tworzenia nowych idei i miejscem tworzenia nowych, przełomowych technologii. Ale wykorzystanie tych globalnych atutów w celu niedopuszczenia do groźnej destabilizacji posthegemonistycznego świata wymaga nowej strategii, a za jej opracowanie odpowiadają w jego opinii Stany Zjednoczone. część 1 Futurologia XXI wieku doświadczenia i perspektywy 29 Por. P. Kennedy, The Rise and Fall of the Great Powers, Vintage Books, New York Biuletyn PTE nr 2(61), kwiecień 2013 I 15

16 Zbigniewa Brzezińskiego strategia dla Ameryki na czas post-ameryki Roman Kuźniar Mijają dekady, a przenikliwy, syntetyczny i obdarzony strategiczną wyobraźnią intelekt Zbigniewa Brzezińskiego dostarcza amerykańskiemu, a teraz już nawet globalnemu, odbiorcy trafną diagnozę sytuacji międzynarodowej i cennych rekomendacji dla przywódców nadal jedynego światowego mocarstwa. Oczywiście mowa o najnowszej książce profesora Strategiczna wizja. Ameryka a kryzys globalnej potęgi, ukończonej w marcu 2011 r., w USA opublikowanej w 2012 r., a wydanej w marcu 2013 r. po polsku. Ta jak zwykle u Brzezińskiego klarownie i z wielką dyscypliną praca dotyczy globalnych implikacji słabnięcia hegemonicznej pozycji USA i Zachodu w porządku międzynarodowym. Rzecz przy tym ciekawa, Brzeziński z właściwym sobie chłodnym realizmem uznaje ten fakt, lecz jednocześnie uważa, że Zachód, a przede wszystkim właśnie Stany Zjednoczone jako schodzący hegemon, ma pewne obowiązki wobec świata. Uważa mianowicie, że na Ameryce spoczywa zadanie zapewnienia stabilności międzynarodowej w okresie przechodzenia od świata zachodniego ( amerykańskiego systemu międzynarodowego, jak pisał w swoich wcześniejszych pracach) do innego, o którym jeszcze nie wiemy, jaki będzie. Brzeziński trafnie przy tym chyba odgaduje, że ten inny świat nie będzie czyimś, to znaczy, że nie widać na horyzoncie mocarstwa czy też grupy państw, które mogłyby przejąć wcześniejszą rolę Zachodu i USA. W swoim odczytaniu obecnej i nadchodzącej sytuacji oraz rekomendacjach, jakie formułuje pod adresem USA i ich sojuszników, Brzeziński wciela się trochę w globalnego inżyniera, badacza i czynnik sprawczy zarazem, który jest zaniepokojony perspektywą bezładu, choć niekoniecznie jakiejś turbulentnej konfliktowości. Brzeziński wciela się trochę w globalnego inżyniera, badacza i czynnik sprawczy zarazem, który jest zaniepokojony perspektywą bezładu, choć niekoniecznie jakiejś turbulentnej konfliktowości. Zbigniew Brzeziński trafnie określa przyczyny, dla których doszło do rozmycia zachodniej potęgi zapewniającej światu stabilność, względne bezpieczeństwo i powszechnie akceptowane (choć nie zawsze przestrzegane) normy stosunków międzynarodowych: przemieszczanie się środka ciężkości świata z zachodu na wschód, globalne polityczne przebudzenie ludzkości oraz błędy w sposobie sprawowania przez USA hegemonicznej roli po zakończeniu zimnej wojny. Co się tyczy samych Stanów Zjednoczonych, to ich detronizacja z roli globalnego hegemona nastąpiła jego zdaniem pod wpływem dwóch zbyt długich wojen afgańskiej i irackiej przy czym ta druga była jego zdaniem błędem oraz schorzeniem amerykańskiego systemu politycznego i społecznego. Te schorzenia są według Brzezińskiego tak niepokojące, że każą mu nawet formułować podobieństwa między schyłkowym okresem Związku Sowieckiego a Stanami Zjednoczonymi początku XXI wieku (m.in. skostnienie systemu rządowego, zbyt wielkie nakłady na zbrojenia, cynizm i nieczułość kla- 16 I Biuletyn PTE nr 2(61), kwiecień 2013

17 sy rządzącej). Jeśli jednak Brzeziński przypisuje Ameryce ważną rolę do odegrania w najbliższych dekadach, to ze względu na atuty, których wyjątkowa kombinacja czyni z niej mocarstwo, już nie hegemoniczne, ale nadal takie, któremu żadne inne nieprędko będzie w stanie dorównać (m.in. demografia, terytorium i surowce, zdolność do mobilizacji zasobów, ideologia, ekonomiczna, żywotność, technologiczna innowacyjność). Co się tyczy samych Stanów Zjednoczonych, to ich detronizacja z roli globalnego hegemona nastąpiła jego zdaniem pod wpływem dwóch zbyt długich wojen afgańskiej i irackiej (...) Owszem, już nie USA rządzą światem, pisze profesor, ale nie będą nim rządzić Chiny. Brak im, i nic nie wskazuje, aby to się miało zmienić, całościowego potencjału (kombinacji atutów na podobieństwo USA w czasach hegemonii). Do 2025 r. czeka na pewien rodzaj chaosu, jak pisze, postamerykańskiej szamotaniny. W tej części frapującym problemem postawionym i analizowanym przez autora jest wykaz państw zagrożonych geopolitycznie, czyli zagrożonych rozpadem, wchłonięciem przez innych, utratą suwerenności. Zalicza do nich m.in. Pakistan, Tajwan, ale też, co interesujące dla nas w Polsce, także Gruzję oraz Białoruś i Ukrainę (!). Elementem tej szamotaniny do 2025 r. będzie także rywalizacja, a niekiedy wręcz walka o zasoby naturalne, zwłaszcza w regionie Arktyki i w Azji. System międzynarodowy będzie w tym czasie mniej niż dotychczas zdolny do zapobiegania i opanowywania lokalnych konfliktów oraz negocjacyjnego ustalania ograniczeń, ochrony czy podziału w dostępie do dóbr wspólnych (np. środowisko naturalne). Najciekawszym fragmentem książki jest autorska wizja sytuacji geopolitycznej, a właściwie geopolitycznych wyzwań po 2025 r. Ta część dzieli się na trzy problemy: turbulentna Eurazja, szerszy Zachód, przebudowany Wschód. Problem pierwszy to właściwie powrót do wcześniejszych myśli i tekstów Brzezińskiego, czyli geopolityka na obszarze od Kanału Sueskiego po granice Chin. Jak pamiętamy, Brzeziński nazywał tę strefę globalnymi Bałkanami. Tam upatruje największego zagrożenia dla pozycji Stanów Zjednoczonych i wyzwanie dla globalnej stabilizacji geopolitycznej. Uważa, że Ameryka zmarnowała ostatnie dwadzieścia lat z punktu widzenia uporządkowania tego regionu; podobnie Europa. W sumie chyba jednak przecenia znaczenie zachodzących tam procesów dla geopolitycznej przyszłości świata. W punkcie Większy, żywotny Zachód Brzeziński właściwie nie zajmuje się Zachodem, lecz perspektywami przyłączenia się Turcji i Rosji do Zachodu (stąd większy ). Można odnieść wrażenie, że właśnie w tym fragmencie Brzeziński wykazuje niespotykane u niego myślenie życzeniowe, bowiem nie docenia cywilizacyjnej odmienności Turcji i Rosji od Zachodu, która jest przyczyną przeszłych antagonizmów i dzisiejszych napięć. Oczywiście byłoby idealnie, gdyby oba te kraje ze wszystkimi ich atutami trwale przyłączyły się do Zachodu, ale Zachodem nie staną się, dopóki będzie on wyodrębniany ze względów cywilizacyjnych. Turcja właściwie jest przy Zachodzie, przy Europie, ale to nie to samo, co stać się jednogatunkową częścią tej formacji cywilizacyjno-politycznej. Paradoksalnie, z Rosją, przy wszystkich powierzchownych podobieństwach łączących ją z Zachodem, sprawa jest jeszcze trudniejsza, ale to rzecz na odrębną rozprawę. (...) nie USA rządzą światem, pisze profesor, ale nie będą nim rządzić Chiny. Biuletyn PTE nr 2(61), kwiecień 2013 I 17 Bardzo ciekawe są rozważania Brzezińskiego w punkcie trzecim tej części, dotyczącym Azji Wschodniej. Pośrednio polemizuje tam z formułowaną niekiedy tezą, że ten region przypomina Europę z przełomu XIX i XX w. (np. H. Kissinger). Uważa, że w Azji Wschodniej istnieje znaczący potencjał pokoju (wielowiekowa tradycja) oraz silne powiązania gospodarczo-handlowe (współzależność) z różnymi innymi regionami, które będą sprzyjać rozkładaniu napięć w tej części świata. Owszem, nie ignoruje istniejącego tam potencjału animozji i sprzeczności interesów czy aspiracji, zwłaszcza na linii Indie Chiny, przestrzega przed zbyt jednoznacznym sojuszem USA z Indiami, ale uważa, że sytuacja jest tam do opanowania. Wiele będzie zależeć od straczęść 1 Futurologia XXI wieku doświadczenia i perspektywy

18 tegii, jaką przyjmą Stany Zjednoczone wobec Chin, oraz od samokontroli Pekinu w fazie wzrostu chińskiej potęgi. Część aspiracji tego mocarstwa Brzeziński uznaje zresztą za całkowicie uprawnione, a w chińskim dążeniu do rozerwania strategii ich okrążania ( powstrzymywania ) nie widzi niczego niewłaściwego. Chińskie cele (w sumie sześć) nie tworzą jego zdaniem uniwersalistycznej ambicji (jak w przypadku Związku Sowieckiego), lecz są odzwierciedleniem ich historycznej dumy i aktualnego, ciągle rosnącego potencjału. Znaków zapytania jest tu znacznie więcej i ta partia tekstu jest szczególnie do polecenia analitykom spraw międzynarodowych. W podsumowaniu Zbigniew Brzeziński w następujący sposób formułuje zadanie stojące przed USA w następnych kilku dekadach: Ich najważniejszą misją będzie odnowa wewnętrzna oraz działanie na rzecz szerszego, cechującego się większą witalnością Zachodu, a jednocześnie umacnianie złożonej równowagi na Wschodzie, aby w sposób konstruktywny dostosować się do coraz wyższej pozycji Chin w międzynarodowej hierarchii i zapobiec ogólnoświatowemu chaosowi (s. 248). Zadanie iście Heraklesowe. A jednak niezupełnie niemożliwe. Na miarę Stanów Zjednoczonych pod warunkiem odnowy wewnętrznej oraz odbudowy wiarygodności międzynarodowej. Brzeziński precyzuje zresztą oba zadania międzynarodowe w sposób, który czyni je całkiem realnymi, choć wymagającymi wysiłku, rozwagi i zręczności. Jak sam podkreśla, odnoszą się do wschodniej i zachodniej części Eurazji. Muszą wziąć na siebie podwójną rolę: Powinny być promotorem i gwarantem głębszej i szerzej zakrojonej jedności na Zachodzie, a także stróżem równowagi i rozjemcą między wielkimi mocarstwami na Wschodzie (s. 250). W prowadzonej przez USA strategii Zachodu wobec Europy Wschodniej Brzeziński niepoślednią, konstruktywną rolę wyznacza Polsce wzmocnionej współpracą w Trójkącie Weimarskim. W konkluzji profesor strateg nie wyobraża sobie zjednoczonego Zachodu i stabilnego Wschodu bez aktywnej roli Stanów Zjednoczonych. Czy stanie się tak, jak w wizji Brzezińskiego? Nie da się odpowiedzieć na to pytanie. Świat wyraźnie idzie w kierunku decentralizacji, regionalizacji i większego pluralizmu, w kierunku większej liczby ośrodków wpływu (biegunów). Jednak dzieje się to w warunkach stale rosnącej współzależności i wzajemnej wrażliwości państw na siebie. Kontury tego nowego świata są rozmyte, kierunek ewolucji niepewny. Dobrze, że są tacy, choć jest ich bardzo niewielu, jak Zbigniew Brzeziński, którzy mają umiejętność i odwagę kreślenia wizji przyszłego porządku międzynarodowego i wskazywania zadań do podjęcia przez nadal główne mocarstwo globu, aby nie hamując dynamiki nieuchronnych zmian, zachować stabilność oraz normy i wartości, bez których ten porządek stałby się szybko nową wersją krainy Hobbesa. Lektura Dość pomaga w odkrywaniu prawdziwych diamentów życia i ich odróżnianiu od fałszywych. Jest przestrogą, że w bezwzględnej pogoni za sukcesem często iluzorycznym łatwo przgapić prawdziwe diamenty, wpuszczając do swego życia, swojej rodziny, czy firmy zabójcze szybko się pleniące chwasty nierzetelności, chciwości i nieuczciwości. Dość uczy ekonomii i spektakularnie wskazuje jak groźne są następstwa lekceważenia jej reguł. Książkę powinien przeczytać każdy kto chce żyć lepiej i mądrzej. Elżbieta Mączyńska, prezes Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego Pełna oferta wydawnicza dostępna jest w księgarni internetowej Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego 18 I Biuletyn PTE nr 2(61), kwiecień 2013

19 Plan Brzezińskiego doktryna promocji i gwarancji równowagi Maria Dunin-Wąsowicz Od niemal pięciu dekad konstrukcja światowego ładu jest inspirowana koncepcjami Zbigniewa Brzezińskiego Polaka i Amerykanina, szarej eminencji polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych. W latach 70. i 80. XX w. z jego zdolności analitycznych i dyplomatycznych korzystał prezydent Jimmy Carter. Od 2008 r. Brzeziński jest znany jako nieformalny doradca obecnego prezydenta USA Baracka Obamy. Ale Brzeziński jest przede wszystkim badaczem procesów politycznych w systemie międzynarodowym. Status kreatora i uczestnika najważniejszych wydarzeń na świecie wykorzystuje zatem do przedstawienia w wielu książkach tyle przekonującej, ile nierzadko kontrowersyjnej oceny przemian w globalnej polityce. Projekcje przyszłości, w której Ameryka wraz z Europą, Rosją i Turcją stabilizuje chaos na świecie, są ich zasadniczym rysem. Najnowsza monografia Brzezińskiego zatytułowana Strategiczna wizja. Ameryka a kryzys globalnej potęgi 30 proponuje, aby system międzynarodowy, znaczony rozproszeniem globalnych sił, zapomniał o USA hegemonie i zaczął traktować Stany Zjednoczone jako państwo reprezentujące nowy typ przywódcy. Celem jego działań będzie realizacja koncepcji globalnego partnerstwa politycznego i ekonomicznego o szerokim zasięgu 31. Jakie są polityczne podstawy tej idei? Jak argumentuje Brzeziński, ma ona charakter dwudzielny. Z jednej strony jest oparta na odejściu od schematyzmu myślenia o świecie skazanym na dyktat hegemona. Z drugiej strony przyjmuje nowe podziały polityczne w wyniku przemieszczania się sił globalnych na świecie Z. Brzeziński, Strategiczna wizja. Ameryka a kryzys globalnej potęgi, Wydawnictwo Literackie, Warszawa 2013, s. 267, [Strategic vision. America and the Crisis of Global Power, Basic Books, New York 2012]. 31 Brzeziński, Strategiczna wizja..., op. cit., s Szczegółowej oceny tej kwestii dokonali podczas dyskusji panelowej prof. Antoni Kukliński, prof. Roman Kuźniar, prof. Witold Orłowski, prof. Julian Auleytner; W mojej refleksji nad książką Brzezińskiego zwracam uwagę na trzy wybrane kwestie. Po pierwsze, omawiam podstawy zastosowanego przez autora badawczego podejścia, pozostającego w zgodzie z fundamentami geopolityki krytycznej. Po drugie, wyjaśniam, dlaczego podejście to pozwoliło Brzezińskiemu jego plan dla Europy z 1995 r. przekształcić w projekt dla Ameryki i świata w XXI wieku. Na koniec pokazuję, iż przedstawiona w Strategicznej wizji... propozycja budowania przez USA globalnego partnerstwa politycznego i ekonomicznego tworzy w istocie podstawy planu globalnego, którego nieodzownym komponentem staje się doktryna promocji i gwarancji równowagi (dpgr). Projekcje Brzezińskiego a geopolityka krytyczna Brzeziński uprawia geopolitykę 33. Klasycznym przykładem geopolitycznego objaśniania złożoności świata jest jego Wielka Szachownica wydana w 1997 r. 34. W tej, jak i innych swoich pracach, odwołując się do teorii Halforda Johna Mackindera, twórcy podejścia geopolitycznego, konsekwentnie stosuje paradygmat realistyczny w celu badania wzajemności siły i interesów w warunkach globalizacji 35 oraz analizy koncepcji hegemonii i potęgi Ameryki. Czynnik geograpor. Stenogram z debaty 11 lutego 2013 r., przyp. M. Dunin--Wąsowicz. 33 Brzeziński zaczął publikować swoje analizy w 1950 r. Jego pierwsza książka pt. The Permanent Purge: Politics in Soviet Totalitarianism (Wieczna czystka: polityka totalitaryzmu sowieckiego) została wydana przez Uniwersytet Harvarda w 1956 r., przyp. M. Dunin-Wąsowicz. 34 Z. Brzeziński, Wielka szachownica, Bertelsmann Media 1999 [The Grand Chessboard: American Primacy and Its Geostrategic Imperatives. Basic Books, New York 1997]. 35 Z. Brzeziński, Bezład. Polityka światowa na progu XXI wieku. Spotkania, Warszawa 1993 [Out of Control: Global Turmoil on the Eve of the 21st Century, Collier Books, 1993]. część 1 Futurologia XXI wieku doświadczenia i perspektywy Biuletyn PTE nr 2(61), kwiecień 2013 I 19

20 fii jest w tych pracach traktowany jako kategoria w tym sensie centralna, że przyjmuje pewien system geograficzny za daną niezmienną 36. Zmianę podejścia Brzezińskiego do tej kwestii sygnalizuje dopiero Druga szansa. Geografia pozostała w niej ważnym elementem debaty o władzy i potędze we współczesnym systemie międzynarodowym. Jednak Brzeziński wskazał wówczas, że niektóre elementy geopolitycznego myślenia powinny ulec redefinicji. Lista niezbędnych zmian objęła takie kwestie, jak przywództwo światowe, gotowość do kompromisów czy stosunek do suwerenności. Podstawą tworzenia listy, obok kryterium geograficznego wzorca, stają się również kryteria historycznej ewolucji rozkładu sił oraz przemian społeczno-gospodarczych 37. Te nowe kryteria są już podstawą podejścia określanego jako geopolityka krytyczna 38. Zastępują one binarność geografii w geopolityce klasycznej kryterium geograficznego punktu odniesienia 39. Zakłada zatem, iż tożsamość państwa oraz jego interesy nie poprzedzają polityki zagranicznej, lecz są jej efektem. Zasadniczym podmiotem analizy przestają być państwo i jego terytorialność. Na plan pierwszy wysuwa się dyplomacja, która kreuje 40 państwo i jego potęgę, w tym potęgę gospodarczą. Tak skonstruowane podejście Brzezińskiego do geopolityki stało się podstawą projektu dla Ameryki i świata przedstawionego w Strategicznej wizji. Zaproponowana w niej koncepcja ładu światowego po 2025 r. zakłada, że USA jako państwo będą dążyć do własnej sanacji i modernizacji w celu podjęcia działania na rzecz szerszego i cechującego się większą witalnością Zachodu oraz umacniania równowagi na Wschodzie. Jednym z ważnych punktów odniesienia w pracy Brzezińskiego jest odrzucenie stworzonego na początku XVIII w. 41 podziału geograficznego między Europą, Rosją i Turcją oraz zbudowanie na tym fundamencie wizji szerszego Zachodu oraz nowego Wschodu. Trzon tej konstrukcji mają tworzyć: ścisły związek amerykańsko-euro- pejski, utrzymanie zaangażowania w NATO oraz stopniowe włączanie w polityczny związek USA i Europy demokratyzujących się państw Turcji i Rosji. Plan dla Europy i plan globalny Źródeł narodzin zmiany podejścia Brzezińskiego do pojmowania kryterium geograficznego trzeba szukać w jego pracach z połowy lat 90. Szczególnie ważny wydaje się artykuł zatytułowany Plan dla Europy. O sposobie rozszerzenia NATO i opublikowany przez Foreign Affairs w styczniu 1995 r. 42. Przedstawił w nim oryginalną koncepcję restauracji potęgi europejskiej na podstawie współpracy UE z USA i Rosją. Jak pisał: Zarówno Ameryka, jak i Rosja muszą być zaangażowane w prawdziwie kooperacyjny sojusz z Unią Europejską, aby idea Europy po Ural mogła być zrealizowana 43. Tymczasem terytorialny zasięg nowo powstającej Europy bardziej przypomina Piotrową Europę świętego Imperium Romanum 44. Jednym z ważnych punktów odniesienia w pracy Brzezińskiego jest odrzucenie stworzonego na początku XVIII w. podziału geograficznego między Europą, Rosją i Turcją oraz zbudowanie na tym fundamencie wizji szerszego Zachodu oraz nowego Wschodu. 36 Por. S. Musiał, Współczesne rozumienie pojęcia geopolityki i pojęć pochodnych, półrocznik Stosunki Międzynarodowe International Relations, nr 43/2011, ISM UW, s. 332.; R. Kuźniar, Globalizacja, geopolityka i polityka zagraniczna, [w:] Sprawy Międzynarodowe, 2000, nr 1, s Por. S. Musiał, Współczesne rozumienie pojęcia geopolityki i pojęć pochodnych, półrocznik Stosunki Międzynarodowe International Relations, nr 43/2011, ISM UW, s. 332.; R. Kuźniar, Globalizacja, geopolityka i polityka zagraniczna, [w:] Sprawy Międzynarodowe, 2000, nr 1, s Chociaż jego składniki nie są przedmiotem analizy; przyp. M. Dunin-Wąsowicz. 39 M. Kuus, Critical Geopolitics, [w]: R. Denemark (red.), The International Studies Encyclopedia, Blackwell, Vol. II (Co-Ec), 2010, s Ibidem. 41 M. Coleman, J. Agnew, The Problem with Empire, [w]: S. Elden (red.), Foucault and Geography. Ashgate, Aldershot 2007, s Trzy czynniki, według Brzezińskiego, miały zdecydować o pozytywnym scenariuszu wydarzeń dla Europy, poszukującej swojej nowej tożsamości po upadku komunizmu oraz utworzeniu Unii Europejskiej. Były to: formuła zakres i praktyka sojuszu euroatlantyckiego, miejsce Niemiec w postzimnowojennej Europie oraz re- 42 Z. Brzeziński, Strategiczna wizja, op. cit., s Z. Brzeziński, A Plan for Europe. How to Expand NATO, Foreign Affairs, vol. 74, No.1, Jan/Feb. 1995, s Z. Brzeziński, A Plan for Europe., op. cit., s I Biuletyn PTE nr 2(61), kwiecień 2013