KULTURALNI BEŁCHATÓW BADANIE PREFERENCJI KULTURALNYCH MIESZKAŃCÓW BEŁCHATOWA DIAGNOZA SPOŁECZNA ETAP I. Autorki: FRĄCZKOWSKA KAROLINA

Transkrypt

1 KULTURALNI BEŁCHATÓW BADANIE PREFERENCJI KULTURALNYCH MIESZKAŃCÓW BEŁCHATOWA DIAGNOZA SPOŁECZNA ETAP I Autorki: FRĄCZKOWSKA KAROLINA GASZEWSKA KATARZYNA LONT ALEKSANDRA WODO MALWINA Bełchatów 2011/

2 SPIS TREŚCI ETAP I 1. WSTĘP... str.4 2. KILKA UWAG TEORETYCZNYCH str O pojęciu kultura... str Krótka charakterystyka kultury współczesnej str Tożsamość kulturowa w ujęciu naszych czasów str Preferencje i potrzeby kulturowe na tle ogółu potrzeb jednostki... str Aktywność kulturalna, czyli zastosowanie treści kulturowych w praktyce... str Czas wolny... str Definicje czasu wolnego Historyczne ujęcie czasu wolnego Rodzaje i funkcje czasu wolnego Czas wolny jako prawo jednostki Czas wolny jako towar. Nowe trendy w konsumpcji czasu wolnego Czas wolny jako miernik dobrobytu Wyniki dotychczasowych badań nad czasem wolnym 2.7 Rola instytucji kulturowych str CELE I ZAŁOŻENIA DOTYCZĄCE PROJEKTU BADANIA PREFERENCJI KULTUROWYCH MIESZKAŃCÓW BEŁCHATOWA KULTURALNI BEŁCHATÓW.. str Główny problem badawczy, problemy szczegółowe. str Główna hipoteza badawcza, hipotezy szczegółowe... str.52 2

3 4. METODOLOGIA BADAŃ str Poziom I- badania fokusowe.. str Poziom II- badania kwestionariuszowe. str Dobór próby.. str Poziom III- analiza danych zastanych str.67 ETAP II 5. REZULTATY BADAŃ: ANALIZA, OPIS WYNIKÓW 6. STRESZCZENIE 7. ZAKOŃCZENIE 3

4 1. WSTĘP Jeśli kultury nie ma w sercach ludzi, to nigdzie indziej nie ma jej na pewno (G. Duhamel) Elementami wiedzy o kulturze są bardzo różne sfery działań: sztuki plastyczne, literatura, film, muzyka, telewizja, media elektroniczne, architektura, itd. Badanie kultury jest rzeczą niełatwą, skomplikowaną, wielowymiarową, a pojęcia kultury są tak zróżnicowane, że mogą obejmować Szekspira, ale także komiksowego Supermana, operę ale także futbol amerykański, problem, kto zmywa naczynia w domu, ale także strukturę urzędu Prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki 1 Istnieje ryzyko że wobec tak dużego zróżnicowania zakresu pojęcia kultura niemożliwe może okazać się uchwycenie istoty, a w szczególności kompleksowe jej ujęcie w badaniach społecznych. Niemniej jednak uważamy, że każde badanie zjawisk kulturowych pozwala w pewnym stopniu monitorować stan kultury i zawsze wnosi coś nowego do świadomości, samoświadomości kulturowej. Grono badaczek realizujących ten projekt to młode, otwarte, aktywne socjolożki i nie tylko. Zaangażowanie w projekt jest rezultatem naszych pasji do kultury, do badań społecznych, dlatego nie chciałybyśmy żeby ten raport był chłodnym, bezosobowym sprawozdaniem ze stanu rzeczy, uzupełnionym o technokratyczne rekomendacje praktyczne. Chciałybyśmy zamieścić w nim także własne opinie, sądy i przemyślenia. 1 Baldwin Elaine i in. (2007), Wstęp do kulturoznawstwa, przeł. Maciej Kaczyński, Zysk i S- ka, Poznań, str. 24 4

5 Liczymy, że wiedza zawarta w tym raporcie ułatwi zaplanowanie i realizację przyszłych działań Miejskiemu Centrum Kultury w Bełchatowie, a nam zaspokoi głód wiedzy w tym temacie. Niniejszy raport składa się z pięciu części: Pierwsza część raportu przywołuje kilka najistotniejszych uwag teoretycznych, pozwalających nam operować pojęciami na tym samym poziomie. Nie są to rozległe dyskursy teoretyczne, a jedynie odwołanie się do kilku koncepcji teoretycznych wzmacniających i uzasadniających podjętą przez nad problematykę badawczą. W drugiej części raportu przedstawiamy cele, założenia, problemy badawcze podejmowane w projekcie. Trzecia część przedstawia metody i narzędzia badawcze jakie zastosowałyśmy by uzyskać odpowiedzi na postawione przez nas problemy badawcze. Czwarta cześć to opis wyników badań, przedstawiający korelacje między zmiennymi w różnych konfiguracjach opatrzony naszymi komentarzami. Na zakończenie, w części piątej przywołamy najważniejsze wnioski i podsumujemy cały projekt. 5

6 2. KILKA UWAG TEORETYCZNYCH. Rdzeń naszych rozważań stanowić będą oczywiście badania społeczne, które to dostarczają konkretnych informacji w analizowanym przez nasz temacie, jednakże niemożliwe jest osiągnięcie wartościowych wyników, a wcześniej skonstruowanie rzetelnych, adekwatnych narzędzi badawczych, jeżeli nie poczynimy kilka uwag teoretycznych. Dlatego też pierwsze rozdziały naszego raportu przeznaczamy na krótką analizę teoretyczną pojęć, znaczeń i zakresów związanych bezpośrednio z naszym badaniem. 6

7 2.1 O POJĘCIU KULTURA Ustalenie jednej obowiązującej definicji kultury jest niemożliwe i jednocześnie wręcz zbędne w naszych badaniach. Poszukiwania badawcze niniejszego raportu kierują się bowiem na odkryciu znaczeń jakie nasi respondenci i badani przypisują właśnie pojęciu kultura. To co chcemy wykazać poprzez krótkie rozważania nad samym pojęciem, to wykrycie pewnych stałych elementów definicyjnych i odniesień obecnych w literaturze przedmiotu. Pojęcie kultura jest znaczeniowo bardzo szerokie, co odzwierciedlają słowa niemieckiego filozofa J. Herdera że nie ma nic bardziej nieokreślonego niż słowo kultura" 2. Najogólniej kultura określa wszystko to, co człowiek robi i co go otacza, z wyjątkiem świata przyrody. Najpełniejszą koncepcję kultury, jaka po raz pierwszy została sformułowana zawdzięczamy pisarzom ewolucjonistycznym z drugiej połowy XIX wieku. Edward Burnett Tylor jest autorem pierwszej w pełni akceptowanej definicji kultury: "Kultura jest to złożona całość obejmująca wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, zwyczaje i inne nawyki zdobyte przez człowieka jako członka społeczeństwa". 3 Według Encyklopedii PWN kultura to całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości, gromadzony, utrwalany i wzbogacany, przekazywany z pokolenia na pokolenie 4. Stanowi ona zatem dorobek wielu pokoleń, gdyż kolejne pokolenia nie tworzą kultury od nowa, ale ją doskonalą. Większość badaczy wyodrębnia trzy kategorie kultury: kulturę bytu, kulturę społeczną, oraz kulturę symboliczną. Rozumienie szerokie pojęcia kultura obejmuje wszystkie trzy kategorie. Wąskie rozumienie pojęcia koncentruje się jedynie na kulturze symbolicznej obejmującej: religię, naukę, sztukę, zabawę i rozrywkę. W tym znaczeniu kultura to system czynności, wytworów, znaków i wartości autotelicznych, której jądro stanowi kultura 2 A. Kłoskowska, Socjologia kultury, PWN, Warszaw 1981, s Barbara Olszewska-Dyoniziak. Człowiek- Kultura- Osobowość. Wrocław 2001, s.27 (za E. Burnet Tylor. Cywilizacja pierwotna, tłum. Z.A. Kawerska, Warszawa 1896, s.15) 4 Słownik języka polskiego, PWN, 7

8 artystyczna. Podstawową cechą kultury symbolicznej jest obecność znaków posiadających społeczną wartość i akceptację. Kultura to także, w rozumieniu historycznym, dziedzictwo narodowe wytwory i czynności danego narodu, należące do kategorii kultury symbolicznej, mające wyjątkową powszechną wartość szczególnie dla danego narodu. Są to: dobra ruchome i nieruchome, np. zabytki architektury, sztuki (rzeźba, malarstwo itp.) lub historii, zarówno religijne, jak i świeckie; zespoły budowlane o znaczeniu historycznym lub artystycznym; dzieła sztuki, rękopisy, książki i inne przedmioty o znaczeniu artystycznym, historycznym lub archeologicznym, jak również zbiory naukowe i zbiory książek, archiwaliów lub reprodukcji wyżej wymienionych dóbr 5 Kultura zakłada istnienie społeczeństwa jako warunku swego istnienia. Tam, gdzie istnieje społeczeństwo istnieje też kultura i na odwrót. Czynniki społeczne i psychosomatyczne stanowią podłoże i wstępny warunek istnienia kultury. Kultura ma równocześnie ogromny wpływ na zachowanie i działalność poszczególnych ludzi i grup ludzkich. Kultura stanowi przykład interesującego systemu zaopatrzonego w sprzężenie zwrotne. Sprzężenie to nic innego jak oddziaływanie systemu na jego twórców po fakcie stworzenia. Ludzie tworzą podstawy sytemu kultury i dołączają do niego poszczególne elementy. Jest to jednak tylko pierwszy wektor. Drugi wychodzi od systemu i skierowany jest na twórców. Rolą kultury jest miedzy innymi utrzymanie porządku w grupie, integracja jej uczestników i rola magazynu informacji i energii, która niezbędna jest do funkcjonowania każdej jednostce. Najciekawszą chyba domeną kultury jest jednak jej drugi aspekt, czyli budowanie poczucia tożsamości grupowej przez stabilizację, punkt odniesienia i tłumaczenie genezy. W historii zetknęliśmy się z nazwanymi i nienazwanymi próbami walk z kulturą pod postacią wynaradawiania, asymilacji, kulturkampf etc. Tam, gdzie kultura nie stanowiła systemu rozbudowanego i silnego, członkowie społeczeństwa nie posiadali silnego poczucia tożsamości więc konstrukcje państwowe upadały. Przetrwały te tradycyjne, powiązane nićmi kultury, nawet jeśli do dziś nie są oni zrzeszeni w odrębnych podmiotach prawa międzynarodowego np. Kurdowie, Baskowie, Ślązacy etc. 5 Por. A. Kłoskowska, Socjologia kultury, op. cit.; Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata , Perspektywy rozwoju sektora kultury w Polsce, pod red. R. Borowieckiego, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004, s

9 Mówiąc o kulturze, nie można pominąć tematu wartości. Trzeba podkreślić, że wszystkie wartości ludzkie (np. moralne, estetyczne, zmysłowe) są wartościami kulturowymi. Wartości w kulturze są adekwatne do ideałów społeczeństwa. Będąc pod wpływem ludzkiej niedoskonałości, wartości w kulturze ulegają minimalizacji. Przestają być doskonałe, nieskazitelne, wartości idealne zawsze ponoszą szkody w zetknięciu z realnym, ludzkim życiem. Niezwykle charakterystyczną właściwością kultury jest jej niezwykła zmienność i plastyczność. Często by móc zrozumieć pewne zjawisko kulturowe należy zapoznać się także z innymi zjawiskami kulturowymi mającymi miejsce gdzieś obok, w tym samym czasie. Bardzo ważne jest uświadomienia sobie tych zależności. Istoty ludzkie, które wpływają na kulturę i tworzą nową kulturę są same przez nią ukształtowane (przez oddziaływanie na nich innych ludzi, Którzy są produktami poprzednich kultur). Podsumowując należy podkreślić, że aspekty kulturowe mogą być dostrzegane i badane we wszystkich dziedzinach uznanych za społeczne. W każdej dziedzinie, gdzie przedmiotem badania jest człowiek można dostrzec przejawy kulturowe. W prowadzonych przez nas badaniach nie narzucamy określonego sposobu rozumienia i ujmowania kultury, opowiadamy się za ujmowaniem kultury jako wiedzy w najogólniejszym rozumieniu. Jednym z naszych głównych celów jest odkrycie jak określana i charakteryzowana jest kultura przez osoby biorące udział w naszym projekcie badawczym. 9

10 2.2 KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA KULTURY WSPÓŁCZESNEJ Analizując preferencje kulturowe mieszkańców Bełchatowa nie sposób pominąć odwołanie do szerszego kontekstu zjawisk i tendencji we współczesnej kulturze. Ten rozdział jest poświęcony na przywołanie najważniejszych wniosków dotyczących zmian jakie obserwujemy we współczesnej kulturze. Kultura, podobnie jak i całe społeczeństwo podlega zmianom. Znakiem naszych czasów jest zjawisko globalizacji, przy czym chodzi nie tylko o globalizację w sensie instytucjonalnym, ekonomicznym, politycznym czy prawnym, lecz także o globalizację w sensie kulturowym. Ujednolicenie kultury łatwo zauważyć w dziedzinie muzyki i filmu, literatury i sztuki, mody i obyczajów, pracy i wypoczynku, w sposobach myślenia i postępowania. Obserwujemy swobodny przepływ informacji, masowość kultury, dostęp do mediów, powstawanie wzorców kulturowych o charakterze ogólnoświatowym, itp. Głównym czynnikiem zmian jest zjawisko rozpowszechniania się środków masowego przekazu. Poprzez mas media jednostki stają się tylko konsumentami kultury produkowanej dla nich, bez ich udziału, poza nimi. Obwinia się je za kryzys współczesnej kultury gdzie następuje "chaos wartości", tj. pomieszanie wszelkich wartości. Dzisiejsze społeczeństwo określane jest często jako "pęknięte", czy "rozbite", charakteryzując się rozpadem form społecznych, gdzie ginie autentyczna komunikacja międzyludzka, którą zastępują sformalizowane kontakty. Zagrożone zagubieniem stają się autentyczne osobowości. Załamanie się i wypieranie tradycyjnego porządku wartości następuje przez światopogląd konsumpcyjny. Zygmunt Bauman określa człowieka czasów współczesnych jako: "koczownika", "włóczęgę", czy "turystę" 6. Akcentuje w ten sposób styl życia dzisiejszych ludzi, którzy w ciągłym ruchu nie mają ostatecznego celu, poruszają się po różnych drogach, po przestrzeni pozbawionej struktury, giną w chaosie wartości nie potrafiąc dokonać wyborów. Ich kontakty z innymi ludźmi są powierzchowne. Włóczęga i turysta to typowe postaci, dzisiaj to swoiste wzorce. Turystą winno się być zawsze i wszędzie. Nie trzeba należeć do określonego miejsca, 6 Bauman Zygmunt, Dwa szkice o moralności ponowoczesnej, Warszawa

11 a zachowywać dystans duchowy, mimo fizycznej bliskości. Zachowywać się z rezerwą, nie udzielać się i być wolnym od wszelkich obowiązków. W 1978 roku Andrzej Tyszka, analizując antywzory człowieka kulturalnego, usiłował określić, jakie istotne cechy powinien posiadać człowiek kulturalny. Były to: autentyczność uczestnictwa - w znaczeniu oryginalność czy bezpośredniość, a nie imitacyjność, otwartość poglądów i postaw, zaangażowanie twórczo - ekspresyjne, odbiorczość i refleksyjność, głębokie i poważne traktowanie wiedzy, sztuki, moralności, posiadanie własnego poglądu na świat. 7 Wzór człowieka kulturalnego w społeczeństwie polskim początku XXI wieku jest już nieco inny. Aktywność kulturalna nie jest jeszcze stałym elementem życia Polaków, których kontakty kulturalne mają głównie sporadyczny, okazjonalny i nierzadko przypadkowy charakter. Obserwuje się obecnie, że ideał człowieka kulturalnego staje się coraz bardziej odległy dla wielu grup naszego społeczeństwa. Jeszcze nie tak dawno udział w życiu kulturalnym był czynnikiem prestiżu społecznego, był poczytywany za nobilitujący. Uczestnictwo w kulturze nadal przywiązywane jest do statusu inteligenta, jest elementem jego etosu. Ulega on jednak od pewnego czasu destrukcji. Wielu ludzi zaliczanych do tej warstwy społecznej znacznie zredukowało swoje aspiracje kulturalne, choć ma szczególne zadanie do spełnienia jako grupa wzorcotwórcza i opiniotwórcza. Jej zachowania stanowiły cel naśladownictwa przez inne środowiska. Z tej warstwy społecznej wywodzi się większość uczestników publicznych form życia kulturalnego tworząc nadal elitę kulturalną. Upadek obyczajów i spadek udziału Polaków w kulturze wysokiej z całą ostrością występuje jako jeden z podstawowych problemów kultury. Kryzys kultury w naszym kraju jest dotkliwie postrzegany przez samych ludzi sztuki i twórców, którzy podkreślają, że kultura wysoka podlega szczególnej ochronie, bo ona jest naczelną wartością umożliwiającą zachowanie tradycji i tożsamości narodowej. 7 A. Tyszka, Uczestnictwo w kulturze. O różnorodności stylów życia, PWN, Warszawa 1971, 11

12 Dla badaczy i praktyków natomiast niepokojący staje się fakt, że ludzie przestają się wstydzić własnej absencji w kulturze, że bez żenady przyznają się do braku potrzeb i aspiracji w tym zakresie. Ideał "człowieka kulturalnego" znajduje swoje faktyczne odzwierciedlenie w rodzinnym i środowiskowym życiu kulturalnym. Istniejące tu tradycje uczestnictwa w kulturze artystycznej, sprzyjają szerokiemu przyjęciu tego wzoru i jego urzeczywistnianiu. Wpływają one w sposób bardzo istotny na zakres i rodzaj kontaktów kulturalnych ludzi, pochodzących z rodzin i środowisk aktywnych kulturalnie. Można powiedzieć, że istotny, jest wpływ kulturalnych doświadczeń z dzieciństwa na całą aktywność kulturalną człowieka. Wielkie znaczenie ma aktywność kulturalna rodziców, ich wykształcenie, potrzeby, aspiracje, oraz innych, bliskich jednostce środowisk i grup społecznych. Znakiem naszych czasów jest wirtualizacja kultury. Epoka ponowoczesna jest pierwszą w dziejach kulturą, będącą pod tak przemożnym wpływem i kontrolą technologii. W efekcie jednostka funkcjonuje w dwóch odmiennych środowiskach jednocześnie: środowisku fizycznym, w którym się w danym momencie znajduje, oraz w środowisku przekazywanym i kształtowanym przez media. To dzięki tym ostatnim doszło do olbrzymiej rewolucji technologicznoinformacyjnej w sferze dystrybucji kultury, prowadząc do upowszechnienia uczestnictwa w kulturze, tj. podejmowania działań zmierzających do poszerzenia kręgu aktywnych odbiorców i uczestników kultury. Należy dodać, że mimo wyraźnego postępu, pewne produkty kultury, jak np. wystawy czy spektakle teatralne, a nawet książki, są i będą odbierane przez nabywców "elitarnych" w sposób tradycyjny. Internet zubaża bowiem wrażenia estetyczne i przez wielu koneserów dzieł sztuki jest nieakceptowany. Tylko bliski, bezpośredni kontakt odbiorcy z danym produktem w pełni zaspokaja jego potrzeby, tj. wyzwala fascynację, zapewnia emocje i daje poczucie estetyki. Zdobycze techniki tj. elektroniczne środki przekazu, głównie Internet i telewizja przyczyniają się do zaspokojenia potrzeb kulturalnych. Mówimy wówczas o wirtualizacji kultury, która przejawia się w: transformacji zaspokojenia potrzeb kulturalnych z instytucji publicznych do domu, zastępowaniu kultury znaku przez kulturę obrazu, rozdwojeniu się życia ludzkiego na rzeczywiste i wirtualne. 12

13 Wirtualizacji kultury sprzyja również globalizacja konsumpcji, która przyczyniła się do tego, że współczesne społeczeństwo przechodzi od kultury czytelnictwa do kultury oglądactwa. Obserwuje się również duży udział produktów amerykańskich w ofercie kulturalnej dla polskiego widza i słuchacza (amerykanizacja kultury). Dominacja obrazu powoduje uzależnienie się jednostki od mediów. We współczesnych czasach ujawnia się nowa tendencja w sferze konsumpcji domocentryzm. Dom staje się dla człowieka XXI wieku swoistego rodzaju centrum decyzyjnym, sprawnie zarządzanym i pozwalającym na zaspokojenie większości potrzeb. Dostęp do Internetu ułatwia m.in. uczestnictwo w kulturze, np. poprzez słuchanie internetowego radia, czytanie prasy czy oglądanie telewizji. Szczególnie to ostatnie medium przeżywa swego rodzaju wirtualną rewolucję. Reasumując należy stwierdzić, że za pomocą komputerowej symulacji, homo internetiensis może swobodnie poruszać się w czasie i przestrzeni. Należy przy tym mieć na uwadze, że jednostka aktywnie uczestnicząca w wirtualnym życiu w pewnym momencie nie będzie już potrzebować realnego otoczenia społecznego, by czerpać z niego wzory działania czy reagowania na rzeczywistość. Można sformułować generalną opinię o tym, że rozwój mediów, w tym Internetu, przyniósł olbrzymie zmiany w dystrybucji kultury. Analizując konsekwencje takiego stanu rzeczy (upowszechnianie uczestnictwa w kulturze), należy wskazać na istnienie wyraźnego ich oddziaływania na zachowania kulturalne ludzi. Należy pamiętać o tym, że media wpływają, tak pozytywnie, jak i negatywnie, na wartości kulturotwórcze jednostek. 13

14 2.3. TOŻSAMOŚĆ KULTUROWA W UJĘCIU NASZYCH CZASÓW. W tym krótkim szkicu teoretycznym chciałybyśmy krótko przedstawić najważniejsze elementy i cechy tożsamości kulturowej, co do których istnieje pewna zgoda. Mamy nadzieje, że to przybliży nam funkcjonowanie skomplikowanej struktury jaką jest tożsamość kulturowa i ułatwi jej opis i charakterystykę w naszych badaniach. Tożsamość tak jak większość pojęć w naukach humanistycznych jest kategorią niejednoznaczną, różnie interpretowaną przez różne dziedziny nauki, w zależności od akcentowanego aspektu tego pojęcia. Generalnie tożsamość kulturowa ze względu na niejednoznaczność i złożoność tego pojęcia ujmowana jest jako kombinacja czynników socjologicznych, psychologicznych i kulturowych, co powoduje że czasami bardzo trudno odróżnić ją od innych rodzajów tożsamości zbiorowej, jak na przykład tożsamości etnicznej i narodowej. 8 Tożsamość kulturowa jest uznawana za najważniejszy rodzaj tożsamości zbiorowej. Składają się na nią: elementy dziedzictwa, nawet te, które uległy już całkowitej lub częściowej dezaktualizacji; rodzaj, proporcje i ustrukturyzowanie elementów składających się na daną kulturę; kontekst zewnętrzny, który tworzą kontakty z innymi kulturami, występującymi w różnym natężeniu w przeszłości i teraźniejszości. Pojęcie tożsamości kulturowej odnosi się z jednej strony do identyfikacji grupowoterytorialnych (Skąd jestem? Z jaką grupą się utożsamiam? Kto jest swój, a kto obcy?), a z drugiej do sfery identyfikacji wyobrażonych, kształtowanych przez doświadczenia medialne oraz uczestnictwo w kulturze nie dającej się określać w terminach tych pierwszych z jakimi treściami kultury się utożsamiam, a które są dla mnie obce? Możemy mówić o tożsamościach 8 Słownik etnologiczny. Terminy ogólne, Z. Staszczak (red.), Warszawa 1987, s

15 przenikających, narzuconych (narodowość, grupa lokalna, tradycje rodzinne, religia), jak i o tożsamościach złożonych, sytuacyjnych. Pojęcie tożsamości kulturowej wydaje się niezbędnym narzędziem w analizie miejsca człowieka we współczesnym społeczeństwie. W podjętej przez nas problematyce niezwykle ważne jest ustalenie tego z jakimi treściami kultury badani się utożsamiają, a które są dla nich obce, jakie treści kulturowe wybierają. Pisząc o tożsamości kulturowej chciałybyśmy powołać się na rozważania Wojciecha J. Burszty przywołane w Raporcie o stanie i zróżnicowaniach kultury miejskiej przygotowanego dla Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego z 2009 roku. Naszym zdaniem autor wyjątkowo trafnie ocenił i scharakteryzował tożsamość kulturowa współczesnego człowieka, dlatego przywołujemy jego słowa w niniejszym raporcie: 9 Można powiedzieć że współczesność przyniosła nam autonomię aktywności kulturalnej, bowiem zgodnie z tezą Daniela Bella: identyfikacja społeczna, klasowo-warstwowa traci na znaczeniu i zostaje zastąpiona identyfikacją kulturalną opartą na indywidualnych wyborach zakresu i poziomu uczestnictwa w kulturze. Liczy się smak kulturalny, gust, styl życia i wybory obyczajowe. Obecnie poziom uczestnictwa i świadomości kulturalnej ściśle wiąże się z możliwościami dostępu do oferty kulturalnej, która nie ogranicza się do instytucji, ale pozwala na indywidualne wybory treści kultury, zdecydowanie jednak zależne od mobilności społecznej i sytuacji materialnej. Wraz z badaniem tożsamości kulturowej pojawia się ogólny problem metodologiczny, wskazujący na to, że tożsamości jako takiej nie badamy, badamy pewne sądy, opinie, wybory, na podstawie których dopiero wnioskować możemy o tożsamości kulturowej. Zachodzi tu pośredniczenie w przekazywaniu właściwych sądów, pośredniczenie często prowadzi do zakłóceń. Powszechny dostęp do mediów pozwala na pewno dystansować się od otaczającej rzeczywistości kultury lokalnej, co może być powodem wzmożonej kreatywności, ale jednocześnie własne ja badanych i życie w ramach globalnej ekumeny wyobraźni podlega uzależnieniu od materiału medialnego, nad którym ludzie nie mają kontroli. Inaczej sprawę ujmując, mamy dzisiaj do czynienia z paradoksem refleksyjności (wynikającej z indywidualizacji życia) i zależności (wynikającej z instytucjonalizacji). Można chyba powiedzieć, że jesteśmy świadkami tworzenia 9 W.J. Burszta Tożsamość kulturowa w: Raport o stanie i zróżnicowaniach kultury miejskiej w Polsce,

16 się tożsamości, którą można nazwać tożsamością typu insert zawsze otwartej na propozycje i gotowej włączyć wszelkie dostępne materiały, pochodzące na równi z doświadczeń przeżytych, jak i medialnych, jeżeli mogą one, na określony czas, warunkowo, stworzyć koherentną całość. Tożsamości takie jednak zarówno włączają owe materiały, jak i pozbywają się ich, są więc ciągle w trakcie budowania- burzenia. Odzwierciedlają zatem zmieniający się model uczestnictwa w kulturze- które jest pozainstytucjonalne w tradycyjnym sensie, zapośredniczone medialnie, przy czym charakterystyczna jest nieustanna zmiana oferty i pogłębiająca się krótkotrwałość obowiązujących wartości. Tym samym warto przyjrzeć się także, jak zmienia się w ogóle model doświadczenia kulturowego. W wyraźnej defensywie jest model, który swego czasu Andrzej Ziemilski (1984) nazwał nieustannym unaocznieniem kultury. Ten model doświadczania świata dzięki kulturze, zapośredniczony jest przez literaturę oraz interpretowany przy użyciu kategorii artystycznych. Doświadczenie kulturalne ma wówczas zatem wyspecjalizowany charakter i obejmuje znajomość uniwersum artystyczno-estetycznego literatury wysokiej. Dzisiaj, kiedy obieg takiej literatury ma w istocie charakter niszowy, rola profesjonalistów i innych czynnych uczestników kultury literackiej, tak ważna w okresie PRL, całkowicie zamiera. Badani wyraźnie podkreślali, że sami dokonują wyborów w tej dziedzinie, odwołując się do indywidualnego gustu, a także do osobistych identyfikacji z określonym typem literatury (zasadniczo popularnej i/lub historycznej). Drugi model doświadczenia kulturalnego Ziemilski określił mianem modelu kultury zdominowanej przez praxis ; jest on charakterystyczny dla większości uczestników życia kulturalnego. Niesystematycznie poznawane wytwory artystyczne o zróżnicowanym poziomie (według tradycyjnych kryteriów) dostarczają istotnych przeżyć estetycznych i elementów tworzących indywidualną kompetencję artystyczno-estetyczną. Całość posiadanej wiedzy faktograficznej i kompetencyjnej nie układa się tu w spójną, konkretną całość (jest raczej elementem tożsamości typu insert). Ten model doświadczenia kulturalnego także nie tyle jest w defensywie, ile stanowi zaledwie składnik szerszej kompetencji kulturalnej, w ramach której tradycyjna literatura i kultura pisma schodzą na dalszy plan. Trzeci model doświadczenia kulturalnego jest związany jednoznacznie z mass mediami i mediami elektronicznymi. W latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia, kiedy powstał tekst Ziemilskiego, model ten dopiero zaznaczał się w kulturze polskiej, a dzisiaj jest modelem dominującym. To za pośrednictwem mediów uczestniczy się w kulturze artystycznej, a polega to 16

17 w dużej mierze na uzyskiwaniu informacji o kulturze, jest rodzajem korzystania z zasobu podręcznej wiedzy (określenie Alfreda Schütza), który pozwala na podstawową orientację w sferze uczestnictwa w kulturze artystycznej. Badani mają szeroką wiedzę o tym, co dzieje się w kulturze, ale to wcale nie oznacza, że rzeczywiście korzystają z oferty (piszemy w raporcie o zjawisku swoistego wycofywania się z kultury, co jest motywowane brakiem czasu wolnego ). Także w sferze tożsamości kulturowej jako ramy organizującej myślenie o kulturze w dzisiejszej Polsce jesteśmy świadkami cichej rewolucji. Tożsamość podlega zmianom staje się bowiem elastyczna i autorefleksyjna, indywidualizuje się i autonomizuje względem tradycyjnych wyznaczników przenikających. Kultura to coraz częściej sfera wyborów czynionych poza jakimikolwiek układami społecznymi, nie tyle identyfikowana z instytucjami, ile raczej z dostępnymi treściami, które towarzyszą ludziom dwadzieścia cztery godziny na dobę. Nie ma żadnego wyraźnego kanonu kultury, chociaż jego rudymenty są ciągle widoczne w sferze dokonywanych wyborów i ich uzasadnienia. W świetle destrukcji pierwszych dwóch modeli doświadczenia kulturalnego (unaoczniania kultury i kultury jako praxis), coraz istotniejszy jest model trzeci kultura zapośredniczona medialnie, wszechobecna, kształtująca tożsamości typu insert. 17

18 2.4 PREFERENCJE I POTRZEBY KULTURALNE Tak więc człowiek zaspokaja przede wszystkim potrzeby swego organizmu. Musi stworzyć odnośne urządzenia oraz żywi się, ogrzewa, buduje domy, ubiera się lub chroni przed zimnem, wiatrem i niepogodą. Zapewnia sobie obronę przed zewnętrznymi niebezpieczeństwami fizycznymi oraz zwierzęcymi i ludzkimi wrogami. Wszystkie te elementarne problemy ludzie rozwiązują za pomocą wytworów, organizacji współdziałania oraz przez rozwój wiedzy, tworzenie etyki i pojęć wartościujących. Spróbujemy pokazać, że można stworzyć teorię, która będzie wiązała podstawowe potrzeby i ich zaspokojenie w ramach kultury z powstawaniem nowych potrzeb kulturalnych, i że te nowe potrzeby stają się wtórnym czynnikiem determinującym człowieka i społeczeństwo. 10 Bronisław Malinowski. Jednym ze wskaźników zjawisk kulturowych branych przez nas pod uwagę są potrzeby i preferencje kulturowe. Badanie preferencji pozwoli nam nakreślić kierunek rozwoju i zmian w sferze kultury tak, by oferta kulturalna była możliwie najbardziej zbliżona do preferencji badanych mieszkańców Bełchatowa. Po drugie wychodzimy z założenia, że potrzeby są czynnikiem determinującym i dynamizującym ludzkie działanie, dlatego uważamy je za ważny aspekt naszych poszukiwań badawczych. Poniżej przedstawiamy kilka teoretycznych ustaleń dotyczących potrzeb człowieka, w szczególności o roli i znaczeniu potrzeb kulturalnych. Potrzeby ludzkie to przejaw zależności człowieka od otoczenia. Część z nich ma charakter obiektywny. Potrzeby obiektywne pociągają za sobą kształtowanie się potrzeb subiektywnych. Takim rodzajem potrzeb są potrzeby kulturalne, będące wyrazem zależności człowieka od wytworów kultury materialnej, ale także wytworów kultury duchowej. Potrzeby subiektywne kształtowane są przez wiele czynników w procesie socjalizacji, takich jak otoczenie, poziom życia, kontakty z ludźmi z różnych środowisk, miejsce zamieszkania, poglądy. Często osoby pozornie podobne do siebie mają zupełnie inne potrzeby związane z kulturą czy 10 Bronisław Malinowski, Naukowa teoria kultury, przeł. Hanna Buczyńska, [w:] tegoż autora. Szkice z teorii kultury, KiW, Warszawa 1958, s

19 sztuką. Potrzeby kulturalne, które Abraham Harold Maslow, amerykański psycholog, autor teorii hierarchii potrzeb, określił jako potrzeby wyższego rzędu, charakteryzują się tym, że pojawiają się z reguły w późniejszej fazie rozwoju, zaś ich zaspokojenie stanowi ważny element w procesie rozwojowym człowieka i prowadzi do pożądanych, subiektywnych skutków, takich jak głębsze szczęście, pogoda ducha itp. Ważne jest to, że pojawienie się potrzeb wyższego rzędu, w tym potrzeb kulturalnych, jest uwarunkowane wcześniejszym zaspokojeniem potrzeb niższego rzędu, jak potrzeba mieszkania czy pożywienia. Człowiek realizuje swoje potrzeby kulturalne poprzez fizyczny kontakt z materialnymi nośnikami treści i wartości kulturalnych, takimi jak książka, obraz, rzeźba nabywa je, wypożycza, czyta, słucha, ogląda, gromadzi. Drugim kanałem odbioru kultury jest uczestnictwo w działalności placówek, instytucji i obiektów kulturalnych, takich jak kina, teatry, opery, filharmonie, wystawy, muzea, ale także to, co umożliwia współczesna technika korzystanie z mediów telewizji, radia, płyt DVD, Internetu. Badanie kierunku kształtowania się potrzeb kulturalnych społeczeństw już od dawna zajmuje badaczy socjologii, czego owocami są liczne raporty z przeprowadzanych w tym zakresie obserwacji. Kierunek, w jakim rozwijają się potrzeby kulturalne obywateli Polski, jak pokazują badania, jest na przestrzeni kilkudziesięciu lat raczej ustabilizowany. Badania prowadzone przez Centrum Badań Opinii Społecznej (CBOS) wykazują, że wartości zwane niekiedy postmaterialnymi, czyli powiązane z realizacją i rozwijaniem własnych zainteresowań oraz działalnością, nie mającą bezpośredniego przełożenia na pozycję materialną, są nieznane dla większości obywateli Polski. Poznawanie przez podróżowanie, kontakt ze sztuką w różnych formach czy literaturą, są realizowane przez mniej niż co dziesiątego badanego. Ogólnie można stwierdzić, że hierarchia wartości życiowych zmienia się wraz z wiekiem badanych. Te o charakterze niematerialnym, wśród których mieszczą się wartości kulturalne, dominują znacznie w dwóch grupach wiekowych: lata i lata. Pojawiają się też znaczne różnice w odpowiedziach w zależności od poziomu wykształcenia. Im wyższe wykształcenie respondentów, tym większe jest ich przywiązywanie wagi do wartości estetycznych (piękno, sztuka). 19

20 Potrzeby kulturalne, zgodnie z hierarchią potrzeb A. Maslowa, określane są jako potrzeby wyższego rzędu (na co wskazywała również hierarchia wartości) i charakteryzują się tym, że: pojawiają się w późniejszej fazie rozwoju człowieka, ich zaspokojenie ma istotne znaczenie dla rozwoju człowieka, prowadzi do pożądanych, subiektywnych skutków głębszego szczęścia, pogody ducha itp., pojawienie się potrzeb wyższego rzędu, w tym potrzeb kulturalnych, jest warunkowane zaspokojeniem potrzeb niższego rzędu, zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu jest cenione wyżej od zaspokojenia potrzeb podstawowych, potrzeby niższego rzędu są w większym stopniu ograniczone niż potrzeby wyższego rzędu. 20

21 Rys. Piramida potrzeb według A. Maslowa. Zaspokojenie potrzeb kulturalnych realizuje się poprzez: wchodzenie w fizyczny kontakt z materialnymi nośnikami treści i wartości kulturalnych (książki, kasety wideo, obrazy) przez ich nabycie lub wypożyczenie oraz czytanie, słuchanie, oglądanie i gromadzenie, uczęszczanie do placówek, instytucji i obiektów kulturalnych (do kin, teatrów, oper, operetek, filharmonii, muzeów, na wystawy, itd.), oglądanie telewizji i słuchanie radia, oglądanie wideo, płyt DVD, korzystanie z Internetu i wszelkich form okołointernetowych. 21

22 Potrzeby kulturalne mogą być również opisywane w kontekście konkretnych wydarzeń kulturalnych, w których ludzie deklarują chęć uczestnictwa, np. wystawy, klubowe koncerty zespołów; festyny, jarmarki; wyjście do teatru; opera, wyjście do kina. Uczestnictwo w kulturze umożliwia człowiekowi zaspokajanie różnorodnych potrzeb. Wśród nich szczególnie ważne są potrzeby poznawcze, estetyczne, rekreacyjne, edukacyjne, moralne i religijne. Potrzeby te traktowane są jako właściwości osobowości człowieka mające charakter wymagań, bez spełnienia których osobowość nie może prawidłowo funkcjonować, rozwijać się, tworzyć, nie może egzystować. Uczestnictwo w kulturze umożliwia wzbogacenie wiedzy o świecie, głębsze przeżywanie jego niezwykłości, piękna i różnorodności, silniejsze odczuwanie poczucia sensu życia, bardziej precyzyjne rozumienie ideałów, celów i norm moralnych, dokonywanie bardziej racjonalnych decyzji i wyborów światopoglądowych, politycznych i społecznych. Uczestnictwo w kulturze umożliwia człowiekowi uzyskanie lepszej orientacji w rzeczywistości przyrodniczej, społecznej i kulturowej, pełniejsze w niej przystosowanie, lepsze wykorzystanie szans życiowych, a także bardziej obiektywne rozumienie samego siebie. Uczestnictwo takie, jeśli jest racjonalnie zorganizowane i ukierunkowane na autentyczne a nie pozorne wartości estetyczne, moralne i poznawcze, pomaga jednostce ludzkiej w uzyskaniu wyższej jakości życia i poczucia jego znaczenia. Z tych względów problematyka ta stanowi także ważną dziedzinę w naszych badaniach. Jeszcze jeden problem na koniec, którego wyjaśnienia oczekujemy uzyskać w naszych badaniach: według Maslowa poszczególne potrzeby w hierarchii ważności są zaspokajane w określonej kolejności - od tych najbardziej podstawowych do tych najwyższych- nikt głodny nie będzie myślał o zaspokajaniu potrzeby przynależności czy samorealizacji. Czy jednak w czasach, w których np. serwisy społecznościowe czy blogi są w stanie za darmo realizować potrzeby przynależności czy samorealizacji, ten sztywny podział hierarchii Maslowa ma jeszcze sens? Posługując się teorią potrzeb Maslowa zamierzamy sprawdzić, czy nadal aktualny jest model przez niego zaproponowany, czy rzeczywiście zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu, a w szczególności- interesujących nas- potrzeb estetycznych jest warunkowane zaspokojeniem potrzeb niższego rzędu. A może jest tak, że piramida Maslowa we współczesnych czasach odwraca się, co powoduje, że potrzeba pożywienia, mieszkania ma mniejsze znaczenie niż potrzeba rozwoju, samorealizacji i doznań kulturowych. 22

23 2.5 AKTYWNOŚĆ KULTURALNA, CZYLI ZASTOSOWANIE TREŚCI KULTUROWYCH W PRAKTYCE Badanie aktywności kulturalnej jest bardzo ważnym elementem naszych badań, ze względu na to, że poprzez partycypację kulturową następuje praktyczne zastosowanie treści kulturowych. Co więcej badanie uczestnictwa kulturowego dostarcza nam jasnych informacji o tym jakie to uczestnictwo rzeczywiście jest. Opinie, postawy to tylko pewne wskazówki, deklaracje dotyczące ogólnego stosunku do kultury, badanie zachowań natomiast to pragmatyczna, codzienna realizacja owych deklaracji. Problem na jaki napotykamy zastanawiając się nad aktywnością kulturalną człowieka, dotyczy natury tej aktywności: Czy uczestnictwo w kulturze ogranicza się jedynie do konsumowania tego, co zostało dotychczas stworzone, wypracowane wspólnym dorobkiem przeszłych generacji, czy też w jakimś stopniu badani odnajdują w sobie chęć twórczej kontynuacji dzieła kreowania kultury? Należy też dodać, że zagadnienie uczestnictwa kulturowego ściśle wiąże się z tematem dotyczącym czasu wolnego. Teoretycznemu przedstawieniu problematyki czasu wolnego poświęcamy następny rozdział, w tej części naszego opracowania natomiast skupiamy się na aspekcie partycypacji kulturowej w świetle przeanalizowanej literatury przedmiotu. Ogólnie można powiedzieć, że zachowania kulturowe to takie, które są opozycją dla zachowań wynikających z natury zachowań fizjologicznych. Są to więc zachowania wyuczone, wspólne dla członków danego społeczeństwa i przekazywane w jego obrębie. Człowiek uczy się tych zachowań już od najwcześniejszego dzieciństwa, stąd ich trwałość, wdrożenie na poziomie nawyków kulturowych. Poniżej prezentujemy tabelę ukazującą podstawowe cechy i różnice między zachowaniami naturalnymi, a kulturowymi: zachowania naturalne zachowania kulturowe fizjologiczne, pierwotne sztuczne, instynktowne wyuczone dziedziczone społeczne (przekazywane przez pokolenia) wspólne (ponadjednostkowe) Tabela. 1 Różnice między zachowaniami naturalnymi a kulturowymi. 23

24 Za Zofią Zaorską możemy powiedzieć, że aktywność kulturalna dotyczy swoistej sfery ludzkiej aktywności, polegającej na udziale w procesach symbolizacji czyli na odbiorze i przetwarzaniu istniejących przekazów kultury a także ich tworzeniu. Motywem podejmowania tych czynności jest przede wszystkim ich znaczenie autoteliczne, satysfakcja z wykorzystania danej czynności, a nie znaczenie praktyczne. 11 E. Kasprów słusznie natomiast zaznacza, że w podejmowanych działaniach znajdują odbicie hierarchie wartości przyjęte przez ludzi w toku ich społecznego wychowania i współdziałania. Ludzie starsi kształtowali swoje upodobania w ciągu wielu lat życia i posiadają określone zainteresowania kulturą. Aktywność kulturalna jest więc przejawem ich osobowości. Obszary zachowań kulturowych są bardzo liczne, nie sposób wymienić ich wszystkich. Poniżej przywołujemy kilka z nich: Higiena od wysadzania dzieci na nocniczek czy mycia zębów po szkolenia w zakresie zasad BHP w wielkich zakładach przemysłowych; Komunikowanie się Obrzędy i rytuały kulturowe np. inicjacja, obrzędy przejścia, obrzędy funeralne, żegnanie zmarłych, jubileusze; Obyczaje zachowania powszechnie przyjęte, polegające na niepisanej tradycji, przekazywanej przez pokolenia, charakterystyczne dla lokalnej społeczności: zakładanie rodziny, opieka nad starcami, wychowanie dzieci; to co wypada i nie wypada w danej społeczności, ściśle kontrolowane przez normę społeczną. Wystąpienie poza tę normę jest powodem restrykcji społ.: wytykania palcami, obmowy, ostracyzmu, nawet prześladowania. Dotyczą życia codziennego. Zwyczaje kulturowe ustalone nawyki ponadindywidualne, trwałe, przekazywane pokoleniowo; często towarzyszą świętom religijnym lub państwowym albo rytuałom: łamanie się opłatkiem, wieczerza wigilijna, zaręczyny, wieczór kawalerski, obchodzenie urodzin albo imienin, Barbórka, przenoszenie żony przez próg nowego domu. Nieprzestrzeganie zwyczajów nie wywołuje restrykcji społecznych. 11 Zofia Zaorska, Aktywność kulturalna ludzi starszych, Uniwersytet M. C. Skłodowskiej, Wydział Pedagogiki i Psychologii, Lublin

25 Edukacja posyłanie dzieci do instytucji oświatowych, szkolenia, zjazdy, seminaria i konferencje w życiu zawodowym; tworzenie encyklopedii i słowników Sport igrzyska, mundiale i wiejskie kopanie piłki-szmacianki, służące kanalizowaniu potrzeby rywalizacji i dominacji Rozrywka, gry i zabawy wszelkie zachowania w czasie wolnym, służące rozrywce (nieproduktywne, spontaniczne): gry w szachy, brydża, w oczko, przeciąganie liny i rozwiązywanie krzyżówek panoramicznych. Wylegiwanie się przed telewizorem i śledzenie perypetii filmowej rodziny w telenoweli albo też wycieczka autokarowa Szlakiem Orlich Gniazd. Ważną częścią tych zachowań będzie kontemplacja sztuki. W analizie zachowań niezwykle pomocne są wszelkie typologie pozwalające nam uporządkować poszczególne elementy w określone układy. Jedną z typologii odnalezionych w literaturze przedmiotu jest typologia zaproponowana przez Tomasza Szendlaka. Ze względu na to, że wydała się nam ona bardzo trafiona, przywołujemy ją w naszym opracowaniu. Na podstawie wyników swoich badań autor wyróżnił trzynaście typów aktywności kulturalnej i uczestnictwa we współczesnym życiu kulturalnym. 12: 1. PARAKULTURALNI snobujący się, ale kompletnie się nie znający. Znają z telewizji kilka nazwisk, ogranych, rzucają nimi w rozmowach, bojąc się przyznać do niekompetencji. Mimo dwudziestu lat panowania popkultury w wersji telewizyjnej ludzie rozumieją, że obycie w kwestiach kultury wysokiej jest prestiżogenne, dlatego parakulturalni muszą się trochę wysilać. Podtypy to: PARTYCYPANCI IMPREZ OSKAROPODOBNYCH, bywalcy gal wręczania nagród wszelkiego rodzaju, wernisaży i imprez, których głównym punktem programu jest cytując respondentów ochlaj i wyżerka oraz PSEUDOKULTURALNI, czyli osoby, które jak stwierdził młody pracownik muzeum sztuk mimo że uczęszczają, zachowują pewne zasady obycia, mimo że są na bieżąco z ofertą kulturalną [ ]. Nie mają właściwości empatycznych. 12 B. Fatyga na podstawie tekstu T. Szlendaka Aktywnośc kulturalna w: W. Burszta, M. Duchowski, B. Fatyga, J. Nowiński, M. Pęczak, E.A. Sekuła, T. Szlendak, Raport o stanie i zróżnicowaniach kultury miejskiej w Polsce, Warszawa, marzec

26 2. PRZYLEPIENI. do określonego typu wrażeń, które jest im w stanie zafundować jedynie ukochana instytucja, zazwyczaj prowadzona przez człowieka z heretycką wizją kultury. To ludzie poruszający się, metaforycznie i dosłownie, z identyfikatorem jakiejś instytucji kultury na szyi albo jej emblematem na t- shircie. Sfanatyzowane małolaty jak to określił respondent znające na pamięć cały repertuar, albo podporządkowujące rytm roku jednemu wydarzeniu na krajowej mapie kulturalnej. 3. POSZUKIWACZE NOWOŚCI i SELEKCJONERZY treści kultury oraz imprez kulturalnych, dysponujący najwyższych lotów kapitałem kulturowym. Wszystko widzieli i wszystko słyszeli (a przynajmniej tak twierdzą i zgodnie z tym twierdzeniem się zachowują). Pragną nowości, ale nie w postaci sztucznych udziwnień. Mają agresywny stosunek do popkultury w wersji ludowej. To oni najczęściej nie mają w domach telewizorów. HERETYCY w nowym znaczeniu odszczepieńców od kultury telewizyjnej. 4. DZIECI Z AUTOBUSU. Uczniowie i przedszkolaki przywożone do instytucji kultury na przedstawienia i pokazy edukacyjne, jeden z najwierniejszych i najliczniejszych widzów i klientów instytucji kultury, który nie ma wyboru uczestniczyć musi. 5. MIESZCZANIE Z WYRZUTAMI SUMIENIA. Ludzie w średnim wieku, z wykształceniem co najmniej średnim, obciążeni rodzinami, dziećmi, pracą od rana do późnego popołudnia. Klienci multipleksów kinowych zlokalizowanych w galeriach handlowych. Ekstremalnie trudni do zaciągnięcia do innych przybytków kultury, w których nie można zrobić zakupów i pooglądać sklepowych wystaw. Mają domy i siedzą w domach. Kiedy jest się w dzisiejszej Polsce czterdziestolatkiem, to trzeba potrafić wyjść na koncert czy do kina. W mniejszym mieście ludzie w wieku średnim tego nie potrafią. W większym sporadycznie się to zdarza. Pełna rodzina biorąca udział w działaniach kulturalnych to zjawisko w Polsce niespotykane. Terenem publicznym opanowanym przez rodziny jest supermarket i galeria handlowa. Shopping spaja polskie rodziny, uczestnictwo w kulturze bez wątpienia je dzieli. Co innego oglądają dzieci i młodzież, czym innym zajmują się w wolnym czasie rodzice. 6. EMERYCI NA ETACIE w instytucji kultury. Ludzie w starszym wieku, zwłaszcza członkowie lokalnego Uniwersytetu Trzeciego Wieku. Jedyny karnie stawiający się klient 26

27 wielu instytucji kultury, choćby muzeów okręgowych. Organizuje się dla nich, tak jak dla dzieci, wiele imprez na wyłączność, im daje się maksymalne zniżki. 7. GRONA TOWARZYSKIE wychodzą z domów, zwłaszcza ludzie młodzi, ponieważ chcą się spotkać ze znajomymi. To jest główna potrzeba i motywacja. Oddolnie zatem, samodzielnie organizują się w grupy ludzi, dla których współprzebywanie i towarzyskość jest ważniejsza od przeżyć artystycznych. Nowoczesne instytucje kultury dają nie gorsze miejsce do współprzebywania niż kluby. 8. ZABŁĄKANI. Najczęściej turyści odwiedzający instytucję kultury przypadkiem. W Sopocie w plażowych slipach wchodzący do galerii. We Wrocławiu wchodzący do muzeum po detalicznym zwiedzeniu wszystkich ulokowanych na terenie starówki knajp i restauracji. Także zabłąkani w multipleksach kinowych rodzice w średnim wieku, którzy mając raz na pół roku chwilę wolnego od dzieci pytają przedstawicieli obsługi, na co iść, co obejrzeć, bo oni nie wiedzą, bo oni się nie znają. 9. KOBIETY. Wykształcone kobiety między 25 a 55 rokiem życia to adresat działów marketingu w instytucjach kultury. Strony internetowe instytucji kultury także muszą być budowane pod damskie gusta. 10. PRZYJEZDNI STUDENCI, którzy tworzą złudzenie licznego odbiorcy. Bez nich, latem, instytucje kultury w wielu miastach akademickich pustoszeją. Ludzka masa wypełniająca kluby, do której kierowane jest tanie piwo. 11. LOKALNI ODBIORCY AKADEMICCY. Im wypada : pójść, obejrzeć, wysłuchać, być. Robią to raczej rzadziej niż częściej, raczej zaproszeni (przez władze, przez znajomych z instytucji kultury) niż z własnej nieprzymuszonej woli (to najczęściej POSZUKUJĄCY DOKTORANCI, którzy wyrastają na zupełnie odrębną kategorię ludzi w dużych miastach). 12. LUDZIE BEZ ZOBOWIĄZAŃ. Ci, którzy nie założyli (jeszcze) rodzin i wieczorami nie muszą przesiadywać z dziećmi/mężem/żoną w domu. Mogą konsumować kulturę w przestrzeni publicznej, zwłaszcza wieczorami, nocą i w weekendy. 13. GETTO OBEZNANYCH. Elita uczestników kultury złożona z pracowników lokalnych instytucji kultury. Towarzystwo wzajemnej (nie)adoracji. Są wszędzie, bywają wszędzie, głównie w miejscach, które przypominają im ich własne działalnością i profilem, na 27

28 przykład muzealnicy chodzą do muzeów, żeby podpatrzyć, co i jak robią inni w ich zawodzie. Uczestnicy z obowiązku. Należy też zaznaczyć, że intensywność i zasięg uczestnictwa w kulturze może być uzależniony od zajmowanej pozycji społecznej. W dotychczasowych analizach i badaniach odnajdujemy kilka zależności między statusem społecznym a aktywnością kulturową. Najczęściej wskazuje się na to, że osoby mające wysokie dochody i specjalistyczne kwalifikacje zawodowe tworzą kategorię ludzi, którzy bardzo aktywnie uczestniczą w życiu kulturalnym, natomiast przeciwieństwem są osoby, które nie przejawiają żadnych form uczestnictwa w kulturze, a są to ludzie pozbawieni pracy, z wykształceniem niepełnym podstawowym. Przedstawione powyżej kategorie ludzi ze względu na ich zakres uczestnictwa w kulturze można ulokować na dwóch przeciwległych biegunach aktywności kulturalnej. Dość wyraźnie uwidaczniają się rozbieżności między inteligencją a pozostałymi grupami społecznozawodowymi. Ogólnie przyjmuje się, że uczestnictwo w kulturze rośnie wraz z wykształceniem, pozycją materialną i miejscem zamieszkania. Im ludzie są lepiej wykształceni, im lepsze warunki materialne posiadają, a także im większa jest miejscowość, w której mieszkają, tym częściej chodzą do kina, teatru, czytają książki i czasopisma. Widoczny jest również wpływ wieku na aktywność kulturową społeczeństwa: wraz z wiekiem maleje skłonność do uczestniczenia w kulturze. Zauważalny jest także fakt, iż kobiety czytają więcej niż mężczyźni. To jaka jest faktycznie zależność statusu społecznego i partycypacji kulturowej, czy możemy mówić o korelacji tych czynników, zamierzamy zweryfikować w naszych badaniach. Rozwikłanie tego zagadnienia stanowi nasz główny cel badawczy. Co więcej, nie utrzymujemy jak większość badaczy, że istnieje prosta zależność między statusem majątkowym a aktywnością kulturalną, naszym zdaniem jest to zjawisko bardziej złożone, gdzie wpływ i oddziaływanie wykazują także inne elementy. 28

29 2.6 CZAS WOLNY Zainteresowanie pojęciem czasu wolnego przez badaczy życia społecznego rozpoczęło się w momencie rozwijania się gospodarki przemysłowej. Utworzenie wielkich przedsiębiorstw produkcyjnych zatrudniających duże ilości ludzi na nowo zdefiniowało pojęcie pracy. Wydzielenie czasu spędzanego w pracy spowodowało w następstwie potrzebę zdefiniowania czasu poza pracą. Czas wolny stał się zatem czasem spędzanym poza pracą zarobkową. Przeróżne funkcje domowe i rodzinne przejmują wyspecjalizowane instytucje bądź z pomocą przychodzi nam technika pralka, zmywarka, przedszkole, obiad na telefon, wreszcie Internet, mają nas uwalniać od prac domowych, dając w zamian czas wolny. Obecnie czas wolny jest wartością samą w sobie i jest jednym z mierników zamożności społeczeństw. Czas wolny stał się takim samym dobrem, jak zasoby finansowe czy kapitał społeczny. Sposób spędzania czasu wolnego nierozerwalnie wiąże się nie tylko z zamożnością gospodarstw domowych, ale także poziomem zadowolenia z życia, stylem bycia czyli czynnikami charakteryzującymi poszczególne warstwy społeczne. Co więcej, samodzielne decydowanie o sposobach spędzania czasu wolnego stało się niezbywalnym prawem człowieka, tak jak prawo do poglądów politycznych czy religijnych. Gwarantują to nam przepisy prawa. Dziś staliśmy się konsumentami, także i w dziedzinie korzystania z oferty kulturalnej i rozrywkowej. Życie kulturalne zaczęło być definiowane w kategoriach rynkowych: mamy ofertę, konsumentów, walczymy o atrakcyjność, promujemy działania kulturalne. W swoich badaniach CBOS bada budżety czasu, czyli korelację między ilością czasu wolnego a przeznaczanymi nań środkami finansowymi. Zgodnie z piramidą potrzeb Maslowa potrzeby kulturalne zaspokajamy w sytuacji, kiedy zaspokojone są potrzeby niższego rzędu, a te z kolei zapewnia nam odpowiedni poziom zarobków. Czas wolny jest ważnym pojęciem zarówno dla pedagogów jak i ekonomistów. Zwyczaje i pasje, jakie kształtuje się w okresie socjalizacji dziecka, wpływają na jego wartości i rozwój w dorosłym życiu. 29

30 2.6.1 Definicje czasu wolnego Pojęcie czasu wolnego nie jest jednoznaczne. Niektórzy autorzy do czasu wolnego zaliczają czas, który pozostaje jednostce po odliczeniu czasu pracy, inni z kolei prace domowe, dojazdy do pracy etc. (codzienne czynności noszące charakter pracy) słusznie zaliczają do czasu zajętego. W niniejszym badaniu pod pojęciem czasu wolnego będziemy rozumieć tą część budżetu czasu, która nie jest zajęta przez pracę zarobkową normalną i dodatkową, ani przez systematyczne kształcenie się uczelniane, ani przez zaspokajanie elementarnych potrzeb fizjologicznych (sen, posiłki, higiena), ani przez stałe obowiązki domowe (gotowanie, pranie, sprzątanie, opieka nad członkami rodziny niezdolnymi do samoobsługi) i może być spożytkowana bądź na swobodne wczasowanie, bądź też na życie rodzinne, obowiązki społeczne i aktywność przynoszącą doraźne korzyści 13. Istnieje wiele definicji czasu wolnego. W 1968r. Socjolog francuski Jeffré Dumazediere sformułował następującą: "czas wolny to czas przeznaczony na wszelkie zajęcia, jakim może się oddawać jednostka z własnej ochoty, bądź dla wypoczynku, bądź dla rozrywki, bądź dla rozwijania swych wiadomości lub dla bezinteresownego kształcenia się, dobrowolnego udziału w życiu społecznym poza obowiązkami zawodowymi, rodzinnymi i społecznymi". B. Gruszin utrzymuje pojęcie czasu wolnego bardzo szeroko. Według niego jest to ta część poza pracą, która jest wolna od wykonywania różnego rodzaju obowiązków. Definicja ta określa ogólnie pojęcie nie dając sposobów spędzania czasu wolnego. W ujęciu Gruszina czas wolny spełnia dwie podstawowe funkcje: funkcja odtwarzania sił człowieka pochłanianych w sferze pracy i innych niezbędnych zajęć; funkcja duchowego (kulturalnego, ideowego, estetycznego) i fizycznego rozwoju człowieka. Jeszcze inną definicję czasu wolnego podaje Z. Skórzyński. Ujmuje on czas wolny jako "czas pozostający poza wykonywaniem wszelkich koniecznych obowiązków, jako praca zawodowa, obowiązki gospodarsko-zawodowe i obowiązki społeczne". 13 J.Pięta Pedagogika czasu wolnego DrukTur, Warszawa 2004, s.26 30

31 K. Czajkowski napisał "czas wolny dziecka to ten okres dnia, po uwzględnieniu czasu przeznaczonego na naukę szkolną, posiłki, sen, odrabianie lekcji i niezbędne zajęcia domowe. Wolny czas dziecka obejmuje także dobrowolnie przyjęte obowiązki społeczne (np. spełnianie jakiś funkcji w organizacji harcerskiej, samorządzie szkolnym, świetlicy, domu kultury itp.) Czas wolny dzieci to czas, który może być przeznaczony na jego odpoczynek, rozrywkę i zaspokojenie osobistych zainteresowań." T. Wujek stwierdza "za czas wolny uczni należy uważać taki czas, który pozostaje mu po zaspokojeniu potrzeb organizmu, wypełnieniu obowiązków szkolnych i domowych, w którym może on wykonywać czynności według swego upodobania, związane z wypoczynkiem rozrywką i zaspokojeniem własnych zainteresowań." Czas wolny to czas, który zostaje po wypełnieniu wszystkich obowiązków związanych z pracą, rodziną, życiem społecznym, potrzebami fizjologicznymi. Czas wolny, to ta część czasu poza czasem pracy, która pozostaje do dyspozycji człowieka i może być przez niego wykorzystana na odpoczynek, rozrywkę, rozwój własnej osobowości, doskonalenie kwalifikacji zawodowych, działalność społeczną Historyczne ujęcie czasu wolnego Czas wolny to pojęcie, które znane już było ludziom pierwotnym. Wypoczynek po pracy podstawowy element wolnego czasu był zjawiskiem znanym ludzkości od zarania dziejów, jednak czas wolny jako zjawisko masowe jest właściwy dopiero współcześnie, wysoko zurbanizowanym społeczeństwom w ramach cywilizacji naukowo-technicznych, w których stanowi rezultat panującej organizacji pracy i układu stosunków społecznych. Pojęcie i problem czasu wolnego pojawił się wraz ze społeczeństwem przemysłowym i związaną z nim standaryzacją produkcji. W społeczeństwie tradycyjnym problem ten nie był istotny, gdyż nie rozgraniczano czasu wolnego od czasu pracy. W dużej mierze na pojawienie się tego problemu wpływ miało miejsce wykonywania pracy, różne od miejsca poza pracą, co z kolei wiązało się z przebywaniem w dwóch różnych społecznościach. W społeczeństwie tradycyjnym, preindustrialnym ludzie żyli w małych skupiskach wiejskich, społecznościach zamkniętych, gdzie miejsce zamieszkania było miejscem pracy, przez 31

32 co czas wolny był przemieszany z czasem pracy. Oczywiście istniało pojęcie odpoczynku po pracy, ale zarówno praca i czas wolny były zdeterminowany rocznym cyklem przyrody (pory roku) oraz świętami religijnymi. Należy także zauważyć, że czas wolny był przywilejem bogatych, istniał podział społeczeństwa na klasy społeczne, gdzie szlachta miała więcej czasu wolnego niż chłopi. W społeczeństwie nowoczesnym, przemysłowym zaszły ogromne zmiany. Ludzie zaczęli wyjeżdżać do pracy w dużych miastach, pojawił się rozdział miejsca zamieszkania od miejsca pracy, przez co dokonał się także podział czasu na pracę i czas wolny. Społeczeństwo industrialne także było podzielone na klasy, praca była wyznacznikiem stylu życia. Jednocześnie upowszechniała się edukacja, aktywność umysłowa społeczeństwa rosła bardzo szybko, upowszechniał się dostęp do informacji i wiedzy. Społeczeństwo usługowe, czyli postindustrialne, jeszcze bardziej przyspieszyło transfer wiedzy i informacji rozwijając nowe środki komunikacji. Rozwijały się usługi, stwarzając nowe zawody. Nowe technologie sprawiły, że aktywność fizyczna społeczeństwa maleje, a jednocześnie, rozwijając medycynę, zwiększyły długość życia, przez co czasu wolnego mamy coraz więcej. W społeczeństwie usługowym jednostka jest postrzegana jako konsument, a czas wolny stał się towarem Rodzaje i funkcje czasu wolnego Wolny czas w życiu człowieka to szereg różnorodnych, wzajemnie przenikających się funkcji. Jego brak ma silny i ujemny wpływ na zdrowie, stosunek do ludzi i osiągnięcia osobiste. Wolny czas mądrze wypełniony odpowiednimi zajęciami ma zasadnicze i pozytywne znaczenie dla rozwoju osobowości jednostki. Jedną z podstawowych funkcji czasu wolnego jest regeneracja sił fizycznych i psychicznych ucznia. Drugą funkcja czasu wolnego jest rozrywka. Celem rozrywki jest dostarczenie różnorodnych wrażeń, radości i zadowolenia. Funkcja rozrywki polega na kompensowaniu monotonii dnia, obowiązków rodzinnych i szkolnych, nudy, powtarzających się codziennie czynności. Ważną funkcją czasu wolnego jest także rozwijanie zainteresowań. Czas wolny można ująć w różnych aspektach: socjologicznym, psychologicznym i pedagogicznym. W aspekcie socjologicznym zwraca się uwagę na spędzanie czasu wolnego w 32

33 zespole rówieśników, które prowadzi do bardziej wydajnego i wytrwałego działania, niż działanie indywidualne. W aspekcie psychologicznym w młodym człowieku widzi się poszukiwacza nowych wrażeń, odkrywce nowych obszarów, który rozbudza i rozwija swoje zainteresowania i uzdolnienia. Funkcja społeczna wolnego czasu polega na aktywizowaniu jednostki, którego celem jest włączenie jej do życia w społeczeństwie, aby w rezultacie wykształcić w niej umiejętność świadomego w nim uczestnictwa, wyboru partnerów, podporządkowania się przepisom i obyczajom. A. Kamiński wyróżnia trzy funkcje czasu wolnego: wypoczynek, rozrywka i rozwój zainteresowań (tzw. miłośnictwo). Funkcje czasu wolnego dzieci i dorosłych są bardzo podobne i służą wypoczynkowi, rozrywce oraz rozwojowi osobowości jednostki. Z. Dąbrowski wyróżnia cztery funkcje czasu wolnego: wypoczynek, rozwój zainteresowań i uzdolnień oraz poszukiwanie własnego miejsca w społeczeństwie. Ta czwarta funkcja ma za zadanie wprowadzenie danej jednostki w życie społeczne. Podsumowując, można powiedzieć, że czas wolny spełnia trzy podstawowe funkcje: funkcja regeneracyjna (wypoczynkowa) - przy czym rozróżniamy tutaj wypoczynek czynny i bierny funkcja rozrywkowa funkcja rozwojowa - np. rozwijanie zainteresowań, czy turystyka W badaniu czasu wolnego należy brać pod uwagę jego następujące kategorie: 1. czas wolny krotki - kilka godzin w ciągu dnia na swoje własne zajęcia 2. czas wolny średni - obejmuje weekendy i dni wolne od pracy 3. czas wolny długi - obejmuje urlopy, wakacje, ferie. Takie rozgraniczenie ma uzasadnienie w przypadku form turystycznych i rekreacyjnych (uprawianych w czasie wolnym), które najczęściej rozpatrywane są w kategoriach dnia, tygodnia, lub sezonu (najczęściej rocznego). W niniejszym badaniu czasu wolnego mieszkańców Bełchatowa obejmuje dwie pierwsze kategorie czasu wolnego. 33

34 Sposoby spędzania czas wolnego determinują czynniki, które można ująć w kilka kategorii: 1. czynniki biologiczne: stan zdrowia poziom sprawności fizycznej typ budowy somatycznej 2. czynniki psychiczne: osobowość temperament inteligencja wartości, zainteresowania, potrzeby 3. czynniki społeczno-demograficzne: płeć wiek wykształcenie pozycja społeczna styl życia 4. czynniki gospodarczo-ekonomiczne: sytuacja materialna dochody ilość czasu wolnego dostępność do urządzeń rekreacyjnych rodzaj wykonywanej pracy W niniejszym badaniu postanowiono zbadać czynniki społeczno-demograficzne oraz gospodarczo-ekonomiczne, które wypływają na wybór sposobów spędzania czasu wolnego przez mieszkańców Bełchatowa. 34

35 2.6.4 Czas wolny jako prawo jednostki To, czy mamy czas wolny i jak możemy go spędzać ściśle zależy od poziomu demokracji państwa oraz istniejącego w nim poziomu przestrzegania praw człowieka. Od czasów prehistorycznych, prawo chroniło bogatych, natomiast niewolnicy byli traktowani jak rzecz: kto by pobił kijem swego niewolnika lub niewolnicę, tak iżby zmarli pod jego ręką,... jeśliby pozostali przy życiu jeden czy dwa dni, to nie będzie podlegał karze, gdyż są jego własnością. 14 Wraz z rozpoczęciem epoki nowożytnej coraz więcej wspomina sie o prawach człowieka do godnej pracy, do wypoczynku, przestrzega się praw dziecka. Rozwijająca się gospodarka i regulacje prawne pozwoliły na uchwalenie konwencji o ośmiogodzinnym dniu pracy na Międzynarodowej Konferencji Związków Zawodowych w Waszyngtonie w 1919 roku 15. Konwencja ta prawnie uregulowała czas pracy, a w konsekwencji ilość czasu pozostającego do dyspozycji własnej pracowników. W Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (art. 24) zapisano, iż Każdy człowiek ma prawo do urlopu i wypoczynku, włączając w to rozsądne ograniczenie godzin pracy i okresowo płatne urlopy 16. Np. w Polsce art.52 1 Kodeksu Pracy przyznaje pracownikowi płatny urlop od 20 do 26 dni roboczych w ciągu roku 17. Co dotyczy dni świątecznych i wypoczynku tygodniowego, reguluje to Zrewidowana Europejska Karta Społeczna. Ale nie we wszystkich krajach zostały ratyfikowane wspomniane dokumenty, w większości krajów nadal obowiązuje prawo bogatszego, a ludzi biednych prawo nie chroni. Kraje, gdzie prawa człowieka (w tym prawo do czasu wolnego) są łamane, najczęściej są krajami o słabym rozwoju gospodarki (chociaż nie jest to regułą) i dobrobyt ich mieszkańców plasuje się na niskim poziomie: Czas wolny zależy od tego, czy chronione jest prawo pracowników w danym kraju, czy pracownicy nie są zmuszani do nadgodzin, do pracy w weekendy, czy wszyscy mają równy dostęp do godnej pracy oraz odpoczynku i rozrywki. Te czynniki mają bezpośredni wpływ na 14 Biblia, Księga Wyjścia, 21 rozdział, wiersz, Pallottinumrok, Poznań J. Pięta Pedagogika, s M. Bombol, A. Dąbrowska Czas wolny. Konsument, rynek, marketing K. E. Liber, Warszawa 2003, s Kodeks Pracy, dane pobrano

36 ilość czasu wolnego. Z kolei zjawiska dyskryminacji rasowej, religijnej i płciowej wpływają na jakość spędzania czasu wolnego społeczeństwa. Przestrzeganie prawa pracy (jak i szerokie pojęcie poziomu demokracji kraju) ma wpływ na czas wolny mieszkańców, ich komfort fizyczny i psychiczny, a zatem czas wolny powinien być uwzględniany przy szacowaniu dobrobytu społeczeństwa Czas wolny jako towar. Nowe trendy w konsumpcji czasu wolnego. Studia nad czasem w skali globalnej są bardzo zaawansowane. Powołuje się jednostki badawcze, których zadaniem jest analizowanie i diagnozowanie zjawisk związanych z konsumpcją czasu wolnego, zgodnie z założeniem, ze czas jest towarem. Celem zasadniczym takich badań, jest wsparcie strategicznych inwestycji polskiego przemysłu czasu wolnego w wiedzę umożliwiającą konkurowanie na rozwiniętych rynkach. W dobie społeczeństwa usługowego, niezagospodarowany czas wolny jednostki jest okazją do wymyślenia i sprzedania nowej usługi. Kluczowe staje się zatem właściwe rozpoznanie potrzeb i zainteresowań tych grup społecznych, które dysponują największą ilością czasu wolnego i odpowiednią ilością zasobów finansowych, aby mogły kupić nową usługę spędzania czasu wolnego. Jako konsumenci czasu wolnego jesteśmy zasypywani milionami propozycji związanych z aktywnym i zdrowym stylem życia. Obecnie dostrzega się także nowe trendy konsumenckie promujące zwolnienie tempa życia. Masowe dążenie do odmładzania przez zakupy dóbr przeznaczonych dla młodszych od siebie konsumentów, naśladowanie zachowań, także z zakresu odpoczynku i rekreacji osób młodszych, dbałość o własny wygląd popularność odpoczynku w ośrodkach SPA. Życie według idei wellness akcentującej konieczność harmonii pomiędzy ciałem, duchem i umysłem nowe zjawisko slow spowolnienie biegu życia, smakowanie doznań konsumpcyjnych organizacje slow food w opozycji do fast foodów, czy slow city jako przeciwstawienie się wielkomiejskiemu życiu w szybkim tempie. Zmiana cech rodziny zanika rodzina nuklearna, pojawiają się rodziny rekonstruowane. Spędzanie czasu wolnego przez takie rodziny wygląda zupełnie inaczej niż w rodzinie nuklearnej. 36

37 Zmiana ról ludzie o wysokich dochodach snobują się na antyluksus (wyprzedaże, dyskonty, wakacje w klasztorach o surowym reżimie). Ubodzy dążą do luksusu przejawiającego się w kłujących w oczy, niegustownych oznakach luksusu, bizantyjskim przepychu. Jest to czas wolny typu mastige (mass prestige). Termin ten jest anglofracuskim pojęciem oznaczającym demokratyzację luksusu, czyli dostępność drogich marek dla zwykłych obywateli. Connectivity rosnąca potrzeba przynależności do dużych społeczności. Jest to trend manifestujący się potrzebą wspólnego przeżywania, uczestniczenia lub okazywania postaw i wartości. Odpowiedzią na ten trend są ruchy społeczne, powstające za pomocą Internetu, np. wspólne bicie rekordów, festiwale uliczne. Konsumpcja doznań istotną rolę odgrywa czas wolny uprawianie sportów ekstremalnych, weekendowa turystyka wypadowa do głównych miast europejskich. Ludzie szukają coraz bardziej niezwykłych i ekstremalnych sposobów spędzania czasu wolnego. Global brain suma doświadczeń milionów zwykłych konsumentów; to także suma doznań i emocji anonimowych użytkowników Internetu; porady na co zwracać uwagę, a czego unikać w decyzjach konsumpcyjnych oraz rozpowszechnianie w cyberprzestrzeni nowych mód i trendów zachowań. Trysumer trend polegający na pojawieniu się konsumenta poszukującego, eksperymentującego, osobiście weryfikującego ofertę rynkową. Szczególny nacisk na opisy sytuacji, miejsc zakupu dóbr przez innych konsumentów. Stąd fora internetowe, na których użytkownicy prezentują swoje opinie o produktach. Web N+1 lub Web 2.0 zmiany świata wirtualnego zmieniają nabywców zmasowane oddziaływanie różnych informacji, w dużej mierze pochodzących z Internetu. Generacja C nowe pokolenie konsumentów, głównie nastolatków i dwudziestolatków, intensywnie korzystających z zasobów Internetu i współtworzących jego kształt przez dostarczanie informacji, aktywność na forach dyskusyjnych, tworzenie blogów. Kokonizacja - trend oznaczający promowanie domatorstwa, czyli tworzenie z domowych pieleszy kokonu, w którym zamyka się człowiek, na co dzień zaganiany w świecie, którym rządzi pieniądz. 37

38 2.6.6 Czas wolny jako miernik dobrobytu Wprowadzenie do koncepcji źródeł dobrobytu niecenowych komponentów (np. środowiska naturalnego, czasu wolnego) spowodowało rozwinięcie badań nad jakością życia jako kontrpropozycji do wyłącznie ekonomicznego ujmowania dobrobytu. Już pod koniec lat 70. proponowano używać pojęcia procentu czasu, w którym respondenci wykonywali czynności z zadowoleniem, jako miernik dobrobytu. Według tej koncepcji źródłami dobrobytu są: ogólnie dostępny czas oraz ogólnie dostępne zasoby (infrastruktura komunalna, domy, samochody, środowisko naturalne, społeczne i polityczne struktury, relacje pomiędzy ludźmi itd.) 18. Czas wolny możemy rozpatrywać jak wartość niezależną, tzn. czas wolny jest cenny sam w sobie. Z kolei należy zwrócić uwagę na fakt, iż czas wolny również jest dobrem uzależnionym, to znaczy, że czynności mające szczególnie ważne znaczenie dla jednostki (odpoczynek, uprawianie turystyki i sportu, rozwój osobisty) możemy realizować wyłącznie mając do dyspozycji niezbędną ilość czasu wolnego. Czas wolny jest ważnym elementem pomiaru bogactwa na świecie, a jego jakość i ilość może stanowić pełnowartościowy miernik bogactwa danego społeczeństwa. Kraje członkowskie Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju: państwa Europy Zachodniej, USA, Kanada, Japonia, Australia, zalicza się do krajów rozwiniętych. Charakteryzują się one wysokim poziomem uprzemysłowienia i życia mieszkańców oraz wysokim PKB per capita. Także rynki dóbr i usług krajów rozwiniętych są rynkami wolnokonkurencyjnymi, a więc konsument może zaspokoić wszystkie swoje potrzeby dzięki bogatej ofercie. Mając wysokie dochody i mogąc korzystać z zróżnicowanego rynku dóbr i usług, konsument będzie skłonny do zwalniania czasu poprzez zastąpienie: prania ręcznego praniem w pralce automatycznej; zmywania ręcznego naczyń zmywaniem w zmywarce automatycznej; gotowania kupnem półgotowej produkcji, bądź korzystaniem z usług restauracji; sprzątania domu zamówieniem usługi w firmie sprzątającej; czasu pielęgnacji dziecka na profesjonalną obsługę niani, etc. 18 T. Słaby Czas wolny wskaźnikiem rozwoju społecznego, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Handlu i Prawa Warszawa : Wyższa Szkoła Handlu i Prawa, 1999 [Z. 2], s

39 Tak więc im lepszy poziom życia i gospodarki cechuje dany kraj tym większą ilość czasu wolnego posiadają jego mieszkańcy. W przełożeniu na jednego mieszkańca: im wyższe dochody ma człowiek (gospodarstwo domowe), tym na więcej czasu wolnego może sobie pozwolić. Z kolei w badaniach Uczestnictwo w kulturze i niektóre inne formy spędzania czasu wolnego w 2003 roku szczegółowo jest opisana relacja pomiędzy jakością czasu wolnego a zarobkami. Uczestnictwo w kulturze rośnie wraz z wykształceniem, pozycją materialną i miejscem zamieszkania badanych. Im są oni lepiej wykształceni, lepiej oceniają własne warunki materialne, a także im większa jest miejscowość, w której mieszkają, tym częściej chodzą do kina, do teatru, czytają książki. Wykształcenie i sytuacja materialna wpływają również na intensywność życia towarzyskiego badanych. Osoby lepiej wykształcone, żyjące w lepszych warunkach częściej niż pozostałe bywają w restauracjach, przyjmują gości w domu 19. Z powyższych danych wynika, iż mając dane dotyczące ilości oraz jakości czasu wolnego mieszkańców kraju, możemy wywnioskować do jakiej kategorii krajów na świecie pod względem stopnia rozwoju społeczno-gospodarczego zalicza się dany kraj. Jeżeli sytuacja finansowa gospodarstwa domowego jest zła, członkowie rodziny będą raczej skłonni zagospodarować swój czas wolny na dodatkową działalność zarobkową, nieznacznie zwiększając swoje dochody, ale znacznie zmniejszając ilość czasu wolnego. 19 Komunikat CBOS Uczestnictwo w kulturze i niektóre inne formy spędzania czasu wolnego w 2003 roku, 39

40 2.6.7 Wyniki dotychczasowych badań nas czasem wolnym Czas wolny stanowi ważną dziedzinę działalności społecznej człowieka i przedmiot zainteresowania państwa i organizacji społecznych. Problematyka czasu wolnego jest przedmiotem badań wielu socjologów, ekonomistów i pedagogów. W Polsce badania nad czasem wolnym są prowadzone przez wiele instytucji. Badania nad czasem wolnym Polaków od kilku lat realizuje CBOS, badając przede wszystkim budżety czasu wolnego. W komunikacie z badań z 2006 roku czytamy, że Co trzeci Polak (32%) deklaruje, że w ciągu ostatnich pięciu lat zmniejszyła się ilość wolnego czasu, którym dysponuje. Przeciwnego zdania jest co czwarty badany (24%). Najwięcej respondentów (42%) wyraża jednak przekonanie, że ilość czasu, który mają dla siebie, pozostała bez zmian. Co ósma osoba (13%) twierdzi, że w ogóle nie dysponuje wolnym czasem. Mniej niż dziesięć godzin tygodniowo ma dla siebie co szósty badany (16%) i tyle samo (16%) wygospodarowuje od jedenastu do dwudziestu godzin. Co szesnasty Polak (6%) może śmiało powiedzieć, że cały swój czas ma wolny. Ponad połowa ankietowanych (54%) deklaruje, że w czasie wolnym ogląda telewizję albo filmy z kaset lub płyt DVD, poświęcając na to ponad dwanaście godzin tygodniowo. Czytelnicy prasy i książek, przeznaczający na to nieco więcej niż siedem godzin w tygodniu, to ponad jedna trzecia badanych (37%). Wśród spontanicznie wymienianych czynności, którymi ankietowani zajmują się w wolnym czasie, na ósmej pozycji znalazło się życie towarzyskie (18%), a na dwunastej opieka nad dziećmi i wnukami (7%) oraz kontakty z rodziną (6%). Prawie jedna czwarta Polaków (23%) przyznaje, że w dni powszednie nie ma w ogóle czasu dla siebie. To o 3 punkty procentowe mniej niż w 1997 roku i o 9 punktów mniej niż w roku Co dziewiąta osoba (11%) twierdzi, że ma aż za dużo wolnego czasu. Jedna trzecia ogółu badanych (32%) deklaruje, że zdarza im się pracować zarobkowo w soboty i niedziele. Jeśli weźmiemy pod uwagę tylko opinie respondentów pracujących zawodowo, to okazuje się, że zatrudnieni w weekendy stanowią ponad połowę z nich (59%) 40

41 2.7 ROLA INSTYTUCJI KULTUROWYCH Nasze rozważania w obrębie projektu Kulturalni Bełchatów sprowadzać się będą w pewnym sensie do wymiaru instytucjonalnego. Ze względu na to, że naczelnym celem naszych badań jest dostarczenie Miejskiemu Centrum Kultury w Bełchatowie rzetelnej diagnozy stanu kultury w mieście, a poprzez to umożliwienie zbudowania adekwatnej do potrzeb strategii MCK. Nie ulega wątpliwości, że właśnie MCK jest inicjatorem wydarzeń kulturalnych w mieście, oferując ofertę różnych form zinstytucjonalizowanej aktywności w dziedzinie kultury. W niniejszych badaniach zamierzamy zatem wyeksplikować rolę Miejskiego centrum Kultury w życiu mieszkańców Bełchatowa, określić ich stosunek oraz stopień zainteresowania, zaangażowania i włączania się w działalność prowadzoną przez MCK. Pragniemy także zarysować ogólne preferencje uczestnictwa Bełchatowian w szeroko pojętej kulturze, jako obszar potencjalnego rozszerzenia, dostosowania oferty kulturalnej. Uważamy, że warto w tym miejscu przywołać podstawowe definicje odnoszące się do instytucji kulturowych. Ogólnie można powiedzieć, że instytucja kultury to sformalizowany system obiektów, urządzeń i organizacji, których funkcjonowanie służy tworzeniu, przechowywaniu, powielaniu i społecznemu upowszechnianiu dóbr kultury. Działalność instytucji kultury to według Kłoskowskiej tzw. drugi układ kultury (instytucjonalny), który obejmuje treści tworzone i przekazywane w ramach określonych instytucji, na przykład szkół, teatrów, kościołów, filharmonii, domów kultury. W zinstytucjonalizowanym układzie kultury istnieje stały podział na odbiorców (publiczność, audytorium) oraz nadawców i organizatorów. Rola odbiorcy w drugim układzie jest z istoty bierna, rola nadawcy jest czynna i ma charakter profesjonalny. Do głównych celów działalności instytucji kulturalnych można zaliczyć: edukację kulturalną, wsparcie amatorskiej twórczości artystycznej, animacja kultury, 41

42 traktowanie kultury jako dźwigni rozwoju społecznego (np. wzrost kapitału społecznego), wspieranie i ochrona kultury i pamięci lokalnej traktowanych jako rezerwuar (ochrona tradycji i dziedzictwa kulturowego), promocja regionu, rozpoznawanie, rozbudzanie i zaspokajania potrzeb oraz zainteresowań kulturowych. Na podstawie analizy ofert regionalnych ośrodków kultury przeprowadzonej pod kierunkiem Tomasza Kasprzaka pt. Regionalne domy i ośrodki kultury analiza funkcjonowania 20 wskazano na możliwe typy instytucji, które stanowią kontinuum począwszy od takich, które skoncentrowane są głównie na organizacji wydarzeń kulturalnych do takich, których działalność koncentruje się na wsparciu merytorycznym innych podmiotów działających w regionalnym polu kultury. Wyróżniono następujące typy instytucji kulturowych: Typ organizatora wydarzeń. Instytucje zaliczone do tego typu charakteryzuje koncentracja na organizacji wydarzeń kulturalnych (nie prowadzą klubów, kursów, zespołów, nie zajmuje się wspieraniem merytorycznym i innym instytucji kultury i innych podmiotów działających na polu kultury, chociaż z niektórymi współpracują przy organizacji wydarzeń). Typ organizatora wydarzeń kulturalnych i animatora kultury. Instytucje tego typu silnie koncentrują się na organizacji wydarzeń kulturalnych, ale kładą również nacisk na animację kulturową, organizując zajęcia gry na gitarze, zajęcia taneczne, czy gimnastyczne dla dzieci i młodzieży, przez festiwale teatralne, wystawy regionalnych artystów, aż po występy muzyków rozpoznawalnych na całym świecie. Dla instytucji zaliczonych do tego typu charakterystyczne jest sporadyczne wsparcie merytoryczne podmiotów działających na regionalnym polu kultury. 20 pod kierunkiem Tomasza Kasprzaka, Marta Byrska-Szklarczyk, Dam Van Anh, Jacek Gralczyk i inni, Regionalne domy i ośrodki kultury - analiza funkcjonowania. Spotkania. Stowarzyszenie dla Edukacji i Kultury,

43 Typ środkowy między eventem a wsparciem. Instytucje zaliczone do tego typu wykazują się zarówno organizowaniem wydarzeń kulturalnych, animacją kultury, prowadzeniem pracowni, zespołów, klubów oraz, co jest głównym novum w odniesieniu do dwóch powyższych typów, koncentracją na wsparciu podmiotów działających na regionalnym polu kultury (poprzez m.in. konsultacje, organizację szkoleń i warsztatów czy doradztwo indywidualne). Typ skoncentrowany na wsparciu merytorycznym Cechą charakterystyczną instytucji zaliczonych do tego typu jest kładzenie nacisku w działalności na wsparcie merytoryczne, instytucji działających na regionalnym polu kultury oraz współorganizowanie wydarzeń kulturalnych (co nie jest jedynie celem samym w sobie, ale sposobem wspierania innych podmiotów oraz sposobem promocji regionu). Inny modelowy opis domu kultury zaproponowało Towarzystwo Inicjatyw Twórczych ę. Nowoczesny dom kultury jest miejscem żywym, stymulującym lokalną aktywność. Stanowi centrum przerzucania pomostów między odległymi sobie grupami: młodymi i starymi, urzędnikami i obywatelami, bogatymi i biednymi, uprzywilejowanymi i dyskryminowanymi. Ludzie, którzy przychodzą do domu kultury nie tylko konsumują kulturę, ale też ją aktywnie współtworzą. Nie są tylko widzami czy biernymi odbiorcami. Sami stają się twórcami, animatorami tego, co w domu kultury się dzieje. Nowoczesny dom kultury wyszukuje ciekawe projekty różnych grup: organizacji pozarządowych, grup nieformalnych, artystów, niezależnych animatorów kultury i zaprasza je do współtworzenia swojego programu. Nie traktuje ich jak konkurencji, lecz jak naturalnych partnerów w swojej pracy. Dom kultury jest przecież dla ludzi, a nie ludzie dla niego. Jest podporządkowany ich potrzebom, pomysłom, godzinom pracy i odpoczynku. Jeśli pojawia się grupa, która chce zorganizować swój własny projekt: założyć klub filmowy albo spotkać się i wymienić doświadczeniami robi wszystko, by projekt ten mógł zostać wcielony w życie. Jednocześnie stale, aktywnie poszukuje swoich odbiorców. Próbuje dotrzeć nie tylko do tych najaktywniejszych, ale też tych, którzy na co dzień mają utrudniony dostęp do kultury. Dom kultury zna mieszkańców swojej miejscowości, wie jacy są, gdzie się spotykają, potrafi twórczo wyławiać lokalnych liderów i zapraszać ich do współpracy. Proponuje działania interdyscyplinarne łączące różne media, nie boi się przedsięwzięć 43

44 międzypokoleniowych. Współpracuje z organizacjami pozarządowymi, szkołami, bibliotekami, niezależnymi animatorami i artystami, biznesem (np. lokalnymi restauracjami i firmami), pomocą społeczną, policją, parafią... Jest prawdziwym centrum życia miejscowości. 21 Obecna sytuacja domów kultury w Polsce jest między innymi wynikiem reformy terytorialnej z 1992 roku. Reforma ta przekazała odpowiedzialność za funkcjonowanie domów kultury poszczególnym szczeblom samorządu, nie zachowując jednocześnie żadnej struktury zależności pomiędzy instytucjami o różnym zasięgu oddziaływania. W przeciwieństwie do bibliotek publicznych, działających w oparciu o ustawę o bibliotekach, która stwarza szansę na wsparcie merytoryczne dla gminnych bibliotek ze strony bibliotek wojewódzkich, domy i ośrodki kultury nie działają w jakimkolwiek systemie wsparcia i kontroli merytorycznej podlegają wyłącznie pod swojego organizatora (urząd gminy, powiatu, etc.) i jeśli pominąć nieliczne, prężnie działające ośrodki wyrosłe na podstawach wojewódzkich domów kultury nie posiadają wsparcia z poziomu instytucji regionalnych. Tym samym wojewódzkie ośrodki kultury straciły w latach dziewięćdziesiątych rolę instytucji koordynujących, budujących system zależności i wsparcia. Dzisiaj dawne wojewódzkie domy kultury funkcjonują w bardzo różny sposób jedne dzięki wizji dyrektora same podejmują działania na rzecz gminnych domów kultury, inne całkowicie odrzuciły swoją dawną rolę poszukując własnego miejsca w przestrzeni kulturowej województwa. 22 Instytucje kultury XXI wieku zmieniły swoje oblicze, głównie z powodu wszechobecnej kultury popularnej. Po transformacji społeczno-gospodarczej pojawiły się nowe typy podmiotów (komercyjne, pozarządowe, inicjatywy niesformalizowane). Tradycyjne instytucje zostały zmuszone do konkurowania i zabiegania o fundusze i odbiorców. Zmieniły się warunki działania instytucji kultury (dominacja kultury popularnej i mediów elektronicznych; zmiana pozycji kultury wysokiej z dominującej na niszową, demokratyzacja, zmiana środowiska 21 Dwutygodnik Strona Kultury, Wokół kongresu kultury polskiej: Domy kultury, pod kierunkiem Tomasza Kasprzaka, Marta Byrska-Szklarczyk, Dam Van Anh, Jacek Gralczyk i inni, Regionalne domy i ośrodki kultury - analiza funkcjonowania. Spotkania Stowarzyszenie dla Edukacji i Kultury,

45 społeczno-gospodarczego). Zmieniła się przestrzeń wytworów i wartości kultury oraz preferencje odbiorców. Obszar kultury jest jednak zdominowany przez podmioty publiczne. Liczba podmiotów prywatnych podejmujących działalność kulturalną w ostatnim okresie rośnie, ale nadal stanowi margines. Dlatego rozwój kultury jest wciąż nadmiernie uzależniony od poziomu wydatków budżetu państwa i jednostek samorządu terytorialnego, a tylko w niewielkim stopniu wynika z inwestycji sektora prywatnego. Nie ulega jednak wątpliwości, że instytucje publiczne są nam potrzebne jako miejsca urzeczywistniania wolności twórczej, jako miejsca, w których zawieszona zostaje władza dominującego w naszym świecie porządku celowości i wynikającej z niego polityki ekonomizacji wszystkich obszarów ludzkiego życia. Instytucje są nam potrzebne jako miejsca, w którym zjawiska kultury mogą stawać się faktami społecznie istotnymi. 23 Marta Białek-Graczyk w rozprawie Kilka grzechów domów kultury napisała Domy kultury chcą badać potrzeby społeczności lokalnej. Wiedzą, że trzeba to robić. Często jednak swoje działania w tym obszarze sprowadzają do przeprowadzenia ankiety badającej zapotrzebowania mieszkańców. Ankieta, z definicji powierzchowna, użyta w amatorski sposób może albo utwierdzić w przekonaniu, że podążamy jedyną słuszną drogą, albo że jedyne, czego potrzebują ludzie to np. koncert Maryli Rodowicz. 24 Mamy nadzieję, że nasze badania nie będą oceniane jako powierzchowne, a informacje uzyskane w ramach naszego projektu badawczego okażą się przydatne i wartościowe nie tylko Miejskiemu Centrum Kultury, instytucjom kulturowym ogólnie, ale także wszelkim osobom zainteresowanym kulturą lokalną. 23 Jarosław Suchan, Instytucje publiczne, czyli jakie? 24 Marta Białek-Graczyk, Kilka grzechów domów kultury, Wokół kongresu kultury polskiej: Domy kultury, Strona Kultury, dwutygodnik

46 3. CELE BADANIA Badania, których strategię prezentujemy w niniejszym raporcie są efektem przedsięwzięcia badawczo- analitycznego zleconego na potrzeby Miejskiego Centrum Kultury w Bełchatowie i zrealizowanego przez zespół czterech badaczek- wolontariuszek. Głównym celem badań jest diagnoza aktywności kulturalnej i identyfikacja potrzeb kulturowych mieszkańców Bełchatowa. Jednocześnie analiza ma określić rolę Miejskiego Centrum Kultury w Bełchatowie, w zaspakajaniu potrzeb kulturalnych mieszkańców, pomóc w dostosowaniu oferty kulturalnej do oczekiwań odbiorców, dostarczyć wytycznych do budowania strategii i misji instytucji, oraz tworzenia jej silnej marki. Potrzeba tej inicjatywy badawczej jest rezultatem poszukiwania przez panią Ewę Młynarską- Dyrektor Miejskiego Centrum Kultury, oraz zespołu jej współpracowników, dalszej drogi rozwoju instytucji, opracowania adekwatnej do potrzeb i preferencji strategii funkcjonowania i rozwoju MCK. Istotną kwestią jest to, że w naszej opinii nie istnieją rzetelne i wiarygodne badania o podobnej tematyce i zakresie dla naszego regionu, które mogłyby rolę spełniać podstawy do opracowania strategii Miejskiego Centrum Kultury. W wyniku naszych badań zgromadzone zostaną dane ilościowe i informacje o charakterze jakościowym. Pozwoli to z jednej strony- na głębszą analizę obranej przez nas tematyki, odkrycie ukrytych i pominiętych aspektów oraz problemów, z drugiej- dostarczyć podstaw do rozciągania wyników badań na szerszą zbiorowość. Badanie zostanie skierowane do następujących grup docelowych: wycofanych z życia kulturowego- tzw. blokersów i starszych ludzi z domu opieki uczestników i aktywnych członków MCK oraz ogółu mieszkańców Bełchatowa. Szczególnie zależy nam na opinii i poglądach grup skrajnych, tj. z jednej strony osób nieuczestniczących w życiu kulturalnym, oraz negatywnie nastawionych do wszelkich działań 46

47 aktywizujących, z drugiej czynnych uczestników MCK. Opinia ogółu mieszkańców pozwoli nam z kolei uśrednić wyniki i prezentować je w kontekście większych grup. W badaniu uwzględniłyśmy dwa wyznaczniki kultury lokalnej: instytucjonalny, do którego zaliczamy kondycję i działalność MCK, oraz świadomościowy, na który składają się poglądy preferencje i opinie mieszkańców. Czasowe rozplanowanie badań wygląda następująco: Do 15 grudnia zakończenie konsultacji w sprawie projektu badań. Do 30 grudnia przedstawienie projektu Miejskiemu Centrum Kultury, konsultacje. Do przeprowadzenie trzech sesji badań fokusowych. Do od do zakończenie zbierania ankiet. Do przedstawienie raportu z badań. Projekt ten ma charakter badawczy, ale nie stronimy w nim od własnych przemyśleń i uwag dotyczących analizowanego obszaru zainteresowań. 47

48 3.1 GŁÓWNY PROBLEM BADAWCZY I PROBLEMY SZCZEGÓŁOWE. Nasze badania stanowią diagnozę społeczną dla określonej społeczności lokalnej (ale nie diagnozę pełną gębą ze względu na rozległość podjętej tematyki) koncentrując się wokół problemu szeroko pojętej kultury, aktywizowania społeczeństwa, uczestnictwa w kulturze, opinii i sądów na temat kultury, itp. Interesuje nas aktywność kulturalna mieszkańców Bełchatowa, oraz odpowiedź na pytanie, na ile zależy ona od lokalnej specyfiki, działalności instytucji, a na ile wynika z ekspansji mediów i bujnego rozwoju komercyjnej popkultury, na ile wynika z przesłanek obiektywnych (brak pieniędzy, czasu, itp.), na ile z aspektów subiektywnych (nie chce mi się, nie lubię, itp.) Rys. Graf przedstawiający główne aspekty kultury uwzględnione w naszych badaniach. 48