Skutki wadliwego delegowania sędziego

Transkrypt

1 M. Przestrzelski Marcin Przestrzelski Skutki wadliwego delegowania sędziego Streszczenie W artykule poruszono zagadnienie dotyczące obsady sądu okręgowego rozpoznającego zaŝalenia na czynności postępowania przygotowawczego (art k.p.k.), ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji, gdy w składzie tego sądu zasiada sędzia delegowany z sądu rejonowego. Autor wskazuje na przypadki objęte właściwością takiego sądu, przedstawia wymogi ustawowe, którym powinien odpowiadać jego skład, oraz zwraca uwagę na konsekwencje, jakie mogą wyniknąć z naruszenia tych wymogów. Po tym, jak wiemy juŝ, Ŝe sędzia moŝe zostać delegowany do pełnienia obowiązków w innym sądzie takŝe przez sekretarza stanu lub podsekretarza stanu, działającego w zastępstwie albo z upowaŝnienia Ministra Sprawiedliwości 1, naleŝy zwrócić uwagę na moŝliwość pojawienia się wadliwych orzeczeń wydanych przez takiego sędziego, która nie jest juŝ jednak związana ze sposobem udzielania delegacji. Punktem wyjścia dla problemu będącego przedmiotem niniejszego opracowania jest art Prawa o ustroju sądów powszechnych (dalej: u.s.p.) 2. Stanowi on, Ŝe w składzie sądu moŝe brać udział tylko jeden sędzia innego sądu. Sędzia sądu niŝszego nie moŝe być przewodniczącym składu sądu. Minister Sprawiedliwości moŝe jednak przyznać sędziemu sądu rejonowego, delegowanemu do sądu okręgowego, prawo przewodniczenia w sprawach rozpoznawanych przez ten sąd w pierwszej instancji, w składzie jednego sędziego i dwóch ławników albo w składzie jednego sędziego. Jedną z zasad wynikającą z przytoczonego przepisu jest niemoŝność przewodniczenia składowi orzekającemu w sądzie wyŝszego rzędu przez sędziego sądu niŝszego. Co do zasady, sędzia sądu rejonowego nie moŝe zatem być przewodniczącym składu sądu okręgowego, a sędzia sądu okręgowego składu sądu apelacyjnego. Wyjątkowo, w przypadku delegowania sędziego sądu rejonowego do sądu okręgowego, Minister Sprawiedliwości moŝe przyznać temu sędziemu 1 Por. uchwałę Pełnego Składu Sądu NajwyŜszego z dnia 14 listopada 2007 r., sygn. BSA I /07, OSNKW 2008, nr 3, poz Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 2001 r., Nr 98, poz ze zm.). 34 i Prawo 10, 2010

2 Skutki wadliwego delegowania sędziego prawo przewodniczenia w sprawach rozpoznawanych przez sąd okręgowy w pierwszej instancji, w składzie jednego sędziego i dwóch ławników albo w składzie jednego sędziego. Brzmienie zdania trzeciego art u.s.p. nie pozostawia przy tym wątpliwości co do tego, Ŝe nie jest moŝliwe przyznanie przez Ministra Sprawiedliwości prawa przewodniczenia sędziemu sądu rejonowego delegowanemu do sądu okręgowego w sprawach rozpoznawanych przez ten sąd w drugiej instancji (w postępowaniu odwoławczym). Przesądza o tym nie tylko językowa wykładnia tego przepisu, ale takŝe fakt, Ŝe przewiduje on wyjątek od zasady. To zaś, jak wiadomo, nakazuje interpretować ten przepis ściśle, zgodnie z regułą, Ŝe wyjątków nie naleŝy interpretować rozszerzająco (exceptiones non sunt extentendae). W konsekwencji naleŝy stwierdzić, Ŝe de lege lata wykluczona jest sytuacja, by delegowany sędzia sądu rejonowego mógł przewodniczyć składowi sądu okręgowego rozpoznającego sprawę jako sąd odwoławczy. Pogląd ten znajduje teŝ pełne oparcie w orzecznictwie Sądu NajwyŜszego 3. Wyraźnie trzeba jednak podkreślić, Ŝe opisana sytuacja nie ma związku z formalną prawidłowością (czy raczej nieprawidłowością) udzielonej delegacji, ale zupełnym brakiem takiej moŝliwości pod względem prawnym. W tym miejscu naleŝy teŝ przytoczyć treść art. 52 u.s.p., który stanowi, Ŝe sędziemu dokonującemu czynności sądowej jednoosobowo przysługują prawa przewodniczącego oraz prawa sądu przewidziane w art u.s.p. Po tych uwagach natury ogólnej, przejdźmy do omówienia kwestii opisanej w temacie. Zgodnie z art Kodeksu postępowania karnego 4, przewidzianych w ustawie czynności w postępowaniu przygotowawczym dokonuje na posiedzeniu sąd powołany do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji, jeŝeli ustawa nie stanowi inaczej. Sąd dokonuje czynności jednoosobowo takŝe wtedy, gdy rozpoznaje zaŝalenie na czynności postępowania przygotowawczego, chyba Ŝe ustawa stanowi inaczej ( 2). Właśnie sytuacja związana z rozpoznawaniem zaŝalenia na czynności postępowania przygotowawczego będzie podstawą dalszych rozwaŝań. Przepisy procedury karnej przewidują szereg tego typu przypadków. Ograniczając się do takich, które mogą być objęte kognicją sądu okręgowego, wskazać naleŝy przede wszystkim na rozpoznanie zaŝaleń na postanowienia prokuratora: w przedmiocie zawieszenia postępowania przygotowawczego (art. 22 2), co do zabezpieczenia roszczenia cywilnego (art. 69 3), w sprawie zachowania w tajemnicy okoliczności umoŝliwiających ujaw- 3 Por. wyroki Sądu NajwyŜszego: z dnia 22 listopada 2001 r., sygn. IV KKN 393/97, i Prawo 2002, dodatek Orzecznictwo, nr 6, poz. 3 i z dnia 27 października 2006 r., sygn. IV KK 240/06, LEX nr Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 1997 r., Nr 89, poz. 555 ze zm.). i Prawo 10,

3 M. Przestrzelski nienie toŝsamości świadka (art ), co do dowodów rzeczowych, wydane juŝ po umorzeniu śledztwa (art ), dotyczące kontroli i utrwalania rozmów telefonicznych (art. 240) oraz kontroli i utrwalania przy uŝyciu środków technicznych treści przekazów informacji innych niŝ rozmowy telefoniczne (art. 241), i wreszcie o odmowie wszczęcia lub umorzeniu śledztwa (art ). Dodać trzeba, Ŝe przez sąd powołany do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji, w ujęciu art. 329 k.p.k., naleŝy rozumieć sąd, który byłby (hipotetycznie) właściwy, gdyby w sprawie tej wpłynął akt oskarŝenia 6. W sytuacji zatem, gdyby sprawa dotyczyła przestępstw wskazanych w art k.p.k., a więc przekazanych do właściwości sądu okręgowego, rozpoznawałby on wskazane wyŝej zaŝalenia w składzie jednoosobowym. Wprawdzie art. 329 k.p.k. w sposób specyficzny określa sąd rozpoznający określone tam sprawy nazywając go sądem powołanym do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji, niemniej jednak w orzecznictwie Sądu NajwyŜszego konsekwentnie, jednoznacznie i słusznie wskazuje się, Ŝe sąd orzekający w trybie art k.p.k. jest sądem odwoławczym 7. Zgodzić się przy tym naleŝy, Ŝe w obowiązującym k.p.k. nie ma bowiem sądu, który byłby uprawniony do rozpoznawania środków odwoławczych, nie będąc w tym zakresie sądem odwoławczym 8. A zatem, sąd rozpoznający zaŝalenia na czynności postępowania przygotowawczego na podstawie art k.p.k., to nie sui generis sąd pierwszej instancji, stosujący jedynie przepisy o postępowaniu odwoławczym, ale klasyczny sąd drugiej instancji. Jako taki, jest teŝ uprawniony m.in. do przekazania Sądowi NajwyŜszemu zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy, które wyłoniłoby się przy rozpoznawaniu środka odwoławczego (zaŝalenia) na podstawie art k.p.k., a jego orzeczenia stają się prawomocne juŝ z chwilą ogłoszenia. W oparciu o powyŝsze naleŝy więc stwierdzić, Ŝe sędzia sądu rejonowego delegowany do sądu okręgowego, legitymujący się udzielonym przez Ministra Sprawiedliwości uprawnieniem do przewodniczenia w sprawach rozpoznawanych przez sąd okręgowy w pierwszej instancji w składzie jednego sędziego, nie moŝe orzekać w sprawach rozpoznawanych przez sąd 5 Por. postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 24 października 2008 r., sygn. WZ 64/2008, OSNKW 2009, nr 1, poz Por. uchwałę Sądu NajwyŜszego z dnia 23 lutego 1999 r., sygn. I KZP 35/98, OSNKW 1999, nr 3 4, poz Tak Sąd NajwyŜszy m.in. w: uzasadnieniu uchwały z dnia 23 lutego 1999 r., sygn. I KZP 35/98, OSNKW 1999, nr 3 4, poz. 13; uzasadnieniu postanowienia z dnia 21 lipca 1999 r., sygn. WZ 35/99, OSNKW 1999, nr 11 12, poz. 81; uzasadnieniu uchwały z dnia 27 października 1999 r., sygn. I KZP 35/99, OSNKW 1999, nr 11 12, poz. 70; uzasadnieniu postanowienia z dnia 29 maja 2003 r., sygn. I KZP 17/2003, OSNKW 2003, nr 7 8, poz Tak Sąd NajwyŜszy w uzasadnieniu uchwały z dnia 18 września 2001 r., sygn. I KZP 11/2001, OSNKW 2001, nr 11 12, poz. 92; i Prawo 2001, dodatek Orzecznictwo, nr 11, poz i Prawo 10, 2010

4 Skutki wadliwego delegowania sędziego okręgowy w trybie art k.p.k. W składzie tego sądu moŝe zatem zasiadać wyłącznie sędzia powołany na stanowisko sędziego sądu okręgowego w rozumieniu art pkt 2 u.s.p. Naruszenie powyŝszego zakazu stanowi, bez wątpienia, przypadek nienaleŝytej obsady sądu w rozumieniu art pkt 2 in principio k.p.k., a zatem bezwzględną przyczynę odwoławczą 9. To z kolei otwiera moŝliwość wzruszenia prawomocnego orzeczenia sądu utrzymującego w mocy postanowienie prokuratora o odmowie wszczęcia lub umorzeniu śledztwa w drodze kasacji, wniesionej na podstawie art. 521 k.p.k. (orzeczenia sądu dotyczące pozostałych wymienionych wcześniej postanowień prokuratora, choć takŝe dotknięte byłyby wadą, nie mogłyby zostać zaskarŝone w tym trybie, ale tylko dlatego, Ŝe nie byłyby orzeczeniami kończącymi postępowanie). O powadze skutków, jakie mogą wyniknąć z tego stanu rzeczy, nie trzeba chyba nikogo przekonywać. Wskazać wypada, Ŝe wprawdzie w uchwale Pełnego Składu Izby Karnej z dnia 9 października 2000 r. 10 Sąd NajwyŜszy stwierdził, Ŝe postanowienie sądu, wydane na podstawie art k.p.k., utrzymujące w mocy postanowienie prokuratora o umorzeniu postępowania przygotowawczego przeciwko osobie nie jest orzeczeniem kończącym postępowanie sądowe, a zatem nie przysługuje od niego kasacja w trybie określonym w art. 521 k.p.k. Niemniej trzeba jednocześnie podkreślić, Ŝe uchwała ta uległa dezaktualizacji, bowiem została podjęta na gruncie nieobowiązującego juŝ porządku prawnego. Mianowicie, nie uwzględniała ona nowelizacji, która weszła w Ŝycie z dniem 1 lipca 2003 r. 11 i która przyniosła obecne brzmienie art. 521 k.p.k. JuŜ na etapie prac legislacyjnych wskazywano intencje i kierunek zmian w tym zakresie, które miały właśnie na celu zwiększenie kręgu orzeczeń, od których podmioty kwalifikowane miały mieć prawo wniesienia kasacji, a co zostało osiągnięte poprzez zastąpienie sformułowania orzeczenia kończącego postępowanie sądowe sformułowaniem orzeczenia sądu kończącego postępowanie 12. Odtąd Prokuratorowi Generalnemu oraz Rzeczni- 9 Por. wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 22 listopada 2001 r., sygn. IV KKN 393/97, i Prawo 2002, dodatek Orzecznictwo, nr 6, poz. 3 i wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 2 sierpnia 2002 r., sygn. IV KKN 546/97, LexPolonica nr ; T. E r e c iński, J. G u - d o w s k i, J. I w u l s k i, Komentarz do prawa o ustroju sądów powszechnych i ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa, Warszawa 2002, s Uchwała Pełnego Składu Izby Karnej Sądu NajwyŜszego z dnia 9 października 2000 r., sygn. I KZP 4/00, OSNKW 2000, nr 9 10, poz Ustawa z dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. z 2003 r., Nr 17, poz. 155 ze zm.). 12 Por. uzasadnienie przedstawionego przez Prezydenta RP projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, s. 71 (Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, IV Kadencja, i Prawo 10,

5 M. Przestrzelski kowi Praw Obywatelskich przysługuje prawo wniesienia kasacji nie tylko od kaŝdego prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie sądowe, ale takŝe i od prawomocnego orzeczenia sądu kończącego postępowanie przygotowawcze. W ten sposób kontrolą kasacyjną Sądu NajwyŜszego objęto postanowienia sądów utrzymujące w mocy postanowienia prokuratora o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygotowawczego 13. NiezaleŜnie od powyŝszego, na uwagę zasługuje fakt, Ŝe nawet w poprzednim stanie prawnym wskazana uchwała budziła kontrowersje i poza dwoma zdaniami odrębnymi, spotkała się takŝe z krytyką 14, ale i aprobatą 15 doktryny. Na zakończenie zwrócić teŝ trzeba uwagę, Ŝe juŝ na gruncie obowiązujących przepisów w orzecznictwie Sądu NajwyŜszego pojawił się pogląd przewidujący ograniczenie zaskarŝalności decyzji sądu utrzymującej w mocy postanowienia prokuratora o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygotowawczego. Głosi on, Ŝe wskazane w art. 521 k.p.k. podmioty kwalifikowane, to jest Prokurator Generalny, a takŝe Rzecznik Praw Obywatelskich, nie mogą w trybie w tym przepisie wskazanym wnieść kasacji od prawomocnego postanowienia sądu o utrzymaniu w mocy postanowienia o odmowie wszczęcia śledztwa (dochodzenia) lub umorzeniu postępowania przygotowawczego w fazie in rem, ze względu na to, Ŝe nie jest ono postanowieniem kończącym postępowanie 16. Z uwagi jednak na to, Ŝe szczegółowe omówienie problematyki związanej z zaskarŝaniem postanowień sądu o utrzymaniu w mocy postanowienia o odmowie wszczęcia lub umorzeniu śledztwa 17 wykracza poza ramy tego artykułu, pozwolę sobie ograniczyć się jedynie do zasygnalizowania powyŝszego stanowiska. druk sejmowy nr DEC1256B2F D/$file/182.pdf. 13 Por. P. H o f m ański, S. Z a b ł o c k i, Elementy metodyki pracy sędziego w sprawach karnych, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2006, s P. S z k u d l a r e k, Glosa do uchwały Sądu NajwyŜszego z dnia 9 października 2000 r., I KZP 4/00, Przegląd Sądowy 2002, nr 5, s M. S y t a, Glosa do uchwały Pełnego Składu Sądu NajwyŜszego z dnia 9 października 2000 r., I KZP 4/00, i Prawo 2001, nr 7 8, s Tak: postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 8 listopada 2006 r., sygn. II KK 83/06, LEX nr Nieco szerzej na ten temat M. S y t a, ZaŜalenia na postanowienia zamykające drogę do wydania wyroku, podejmowane w toku postępowania przygotowawczego, i Prawo 2006, nr 1, s i Prawo 10, 2010

6 Skutki wadliwego delegowania sędziego Abstract Effects of defective delegation of a judge This paper touches upon the composition of the Provincial Court that examines complaints against acts performed in pre-trial proceedings (Article of the Code of Criminal Procedure). Special focus is given to the situation when the court s composition includes a judge delegated from a district court. The author hereof specifies cases within the jurisdiction of such court, presents statutory requirements for such court composition, and brings attention to consequences of violation of the said requirements. i Prawo 10,