Hotel Ruanda reż. Terry George

Transkrypt

1 Hotel Ruanda reż. Terry George MATERIAŁY DYDAKTYCZNE DLA NAUCZYCIELI SPIS TREŚCI 1. Informacje o filmie. (str. 2) 2. Scenariusz lekcji języka polskiego. (str. 7) Temat: Kiedy cały świat zamknął oczy... czyli co może zrobić jeden dobry człowiek o filmie Hotel Ruanda. 3. Scenariusz lekcji historii, WOS, geografii. (str. 11) Temat: Tyle samo problemów, ile wzgórz konflikt etniczny między Hutu a Tutsi w Rwandzie. 4. Załączniki 1-6. (str. 13) stowarzyszenie nowe horyzonty zamenhofa 1, warszawa, tel , fax ,

2 Opracowała: Magda Sendecka INFORMACJE O FILMIE NOTA O FILMIE Tytuł: Hotel Ruanda (Hotel Rwanda) Reżyseria: Terry George; Scenariusz: Keir Pearson, Terry George; Zdjęcia: Robert Fraisse; Muzyka: Andrea Guerra, Rupert Gregson-Williams; Scenografia: Tony Burrough, Johnny Breedt; Kostiumy: Ruy Filipe; Montaż: Naomi Geraghty; Konsultacja: Paul Rusesabagina; Obsada: Don Cheadle (Paul Rusesabagina), Sophie Okonedo (Tatiana Rusesabagina), Nick Nolte (pułkownik Oliver), Fana Mokoena (generał Bizimungu), Desmon Dube (Dube), Lebo Mashile (Odette), Simo Mogwaza (kapitan Hutu), Joaquin Phoenix (Jack Daglick), Noxolo Maqashalala (Chloe, dziwka), Cara Seymour (Pat Archer), Jean Reno (Tillens, szef Sabena Airlines). Produkcja: Terry George, A. Kitman Ho. Dystrybucja w Polsce Best Film. Wielka Brytania, RPA, Włochy, 2004, kolor, 121 min. WAŻNIEJSZE NAGRODY: Nominacje do Oscara w kategoriach: męska rola pierwszoplanowa (Don Cheadle), kobieca rola drugoplanowa (Sophie Okonedo), scenariusz oryginalny (Keir Pearson, Terry George); Nominacja do Discover Screenwriting Award dla Terry ego George a i Keira Pearsona nagrody Amerykańskiego Stowarzyszenia Scenarzystów; Nominacja do Nagrody BAFTA (Brytyjskiej Akademii Filmowej) w kategorii najlepszy scenariusz; Nominacja do Nagrody Japońskiej Akademii Filmowej dla filmu zagranicznego; Nagroda Black Reel dla najlepszej aktorki dramatycznej (Sophie Okonedo); nominacja do Black Reel dla Dona Cheadle; Nominacja do Nagrody David di Donatello w kategorii najlepszy film zagraniczny; Europejska Nagroda Filmowa za muzykę (Rupert Gregson-Williams, Andrea Guerra); Nominacje do Złotych Globów: najlepszy film; najlepsza piosenka ( Million Voices"); najlepszy aktor w roli dramatycznej (Don Cheadle) Nagroda Humanitas dla scenarzystów; Nagroda Publiczności AFI Fest; Nagroda Publiczności MFF w Toronto; Nagroda Political Film Society (USA): PFS Award Human Rights (Praw Człowieka); W sumie film zdobył 12 nagród i 26 nominacji. Premiera Hotelu Ruanda w stolicy Ruandy, Kigali, w kwietniu 2005, w przeddzień 11. rocznicy wybuchu międzyplemiennych walk, odbyła się na stadionie. Film obejrzało 10 tysięcy osób. Nie było wśród nich Paula Rusesabaginy, który z powodu choroby nie mógł uczestniczyć w premierze. Na widowni siedzieli jednak ludzie, których uratował przed śmiercią z rąk członków plemienia Hutu. 2

3 NOTA O REŻYSERZE Terry George, reżyser, scenarzysta, producent. Urodził się 20 grudnia 1952 w Belfaście, w Północnej Irlandii. Jako nastolatek podejrzany o członkostwo w INLA (Irish National Liberation Army) w 1971 został aresztowany. Kiedy w grudniu 1974 roku powstała Irish Republican Socialist Party, zaangażował się w jej działalność. Ponownie aresztowany, został skazany na 6 lat więzienia. Zwolniony w 1978 za dobre sprawowanie. W 1981 przeprowadził się do Nowego Jorku. Przed deportacją ze Stanów obroniło go lobby Amerykanów pochodzenia irlandzkiego. W 1985 zadebiutował na scenach amerykańskich dramatem The Tunnel, w którym wykorzystał swoje więzienne doświadczenia. Z tego okresu datuje się jego współpraca z Jimem Sheridanem, który wyreżyserował tę sztukę i w niej zagrał. Debiutancki scenariusz wyreżyserowanego przez Jima Sheridana filmu W imię ojca (In the Name of the Father, 1993) był nominowany do Oscara, BAFTY i Nagrody Humanitas, a także Nagrody Gildii Pisarzy Amerykańskich. Debiut reżyserski George a, Some Mother s Son (Spirala przemocy, 1996), z Helen Mirren w roli głównej, zdobył Europejską Nagrodę Filmową dla młodego reżysera, Nagrodę Publiczności w Angers i dwie nagrody (Publiczności i Jury Młodzieżowego) w San Sebastian. George jest też autorem scenariuszy do filmów Bokser Jima Sheridana z Danielem Day-Lewisem i Wojna Harta (Hart s War) Gregory Hoblita z Brucem Willisem i Colinem Farrellem. Napisał, wyprodukował i wyreżyserował 3 pierwsze części 89-odcinkowego serialu dla CBS The Discrit (Bez pardonu). 13 września 2007 r. na MFF w Toronto odbyła się premiera jego ostatniego filmu fabularnego Droga do przebaczenia, z Joaquine Phoeniksem, Markiem Ruffalo, Jennifer Connelly i Mirą Sorvino. FILMOGRAFIA Filmografia: 1993: W imię ojca (In the Name of the Father), scenariusz, współprodukcja 1996: Some Mother s Son (Spirala przemocy), scenariusz, reżyseria 1997: Bokser (The Boxer) scenariusz 1998: A Bright Shining Lie (tv), scenariusz, reżyseria : The District (tv 3), scenariusz, reżyseria, produkcja 2002: Wojna Harta (Hart's War), scenariusz 2004: Hotel Ruanda (Hotel Rwanda), scenariusz, reżyseria, produkcja 2007: Droga do przebaczenia (Reservation Road), scenariusz, reżyseria O FILMIE Republika Ruandy to niewielkie państwo w środkowo-wschodniej Afryce. Na powierzchni km2 (a więc zbliżonej do województwa lubelskiego km2) mieszka ok. 8,5 mln ludzi (dla porównania woj. lubelskie zamieszkuje osób). Gęstość zaludnienia należy do najwyższych w Afryce, co w połączeniu z niską kulturą uprawy i niesprzyjającym klimatem jest tyleż przyczyną, co skutkiem nieustających konfliktów politycznych, przeradzających się co jakiś czas w krwawe starcia, uniemożliwiające rozwój kraju. Konflikt ruandyjski w latach 90. to jeden z najkrwawszych rozdziałów w historii Afryki. Świat ignorował doniesienia o dokonującym się ludobójstwie. Wojna plemienna, zamiast budzić grozę i oburzenie światowej opinii publicznej, traktowana była jak kolejny, nie wart uwagi, incydent. W ciągu 100 dni, od 6 kwietnia do połowy lipca 1994, w Ruandzie zabito prawie milion osób. Ulice stolicy państwa, Kigali, spłynęły krwią. Dosłownie. Nikt nie przybył z pomocą. Nie było żadnej interwencji, nie przybyły ekspedycje, a nieliczne siły ONZ stacjonujące w kraju dostały rozkaz nieangażowania się i zakaz użycia broni. 3

4 Świat pozwolił ekstremistom z plemienia Hutu mordować z zimną krwią ich sąsiadów Tutsi, jak i tych Hutu, którzy byli przeciwni rzezi. Terry George, reżyser pochodzący z Irlandii Północnej, jak mało kto wie, co znaczy wojna domowa i bratobójcze walki. Trudno się dziwić, że podjął ten właśnie temat. I wywiązał się z niego znakomicie. Oparta na faktach historia kierownika luksusowego hotelu w Kigali, zwykłego człowieka, który w obliczu rzezi zdobywa się na heroizm i, dzięki swojemu sprytowi, odwadze i poświęceniu, ocala ludzkich istnień, została opowiedziana tyleż przejmująco, co dyskretnie. Nie ma tu tanich wzruszeń. Wystarczy zauważyć, jak ostrożnie kamera traktuje dzieci bohatera ich twarzyczki właściwie są nieobecne w kadrze, widzimy je zwykle wtulone w rodziców, odwrócone od kamery (i okropności, które mogłyby zobaczyć). A przecież nic tak nie wzrusza, jak twarz bezbronnego dziecka. Reżyser jednak unika zarówno takich chwytów, jak i epatowania okropnościami. Zamiast tego opowiada niezwykłą historię przemiany zwykłego człowieka w bohatera. Dzięki fascynującej kreacji Dona Cheadle (i Sophie Okinedo w roli jego żony Tatiany) miliony widzów na całym świecie mogły poczuć empatię wobec człowieka, który stał się herosem niejako wbrew sobie. Od pomnikowości ocala tę postać rys naiwności, która cechuje bohatera. Paul Rusesabagina wierzy w mit Zachodu, który walczy o prawa człowieka i nie pozwala, by je łamano. Żyjąc w cywilizacyjnej enklawie, nie wyobraża sobie tego, co może nastąpić, a tym bardziej że może to nastąpić z całkowitym przyzwoleniem Zachodu. Właśnie hipokryzja zachodnich rządów i międzynarodowych organizacji to równoległy wątek czy raczej aspekt filmu. Akcja toczy się od jednego kryzysu, który cudem udaje się zażegnać Rusesabaginie, do kolejnego, jeszcze groźniejszego i od jednego rozczarowania związanego z nadzieją na pomoc Zachodu do następnego. W końcu bohaterom udaje się ujść z życiem (Paul Rusesabagina, mieszkający obecnie w Belgii, był konsultantem filmu), ale trudno zapomnieć, że ich los jest wyjątkowy. Twórcom chcieli nie tylko zrealizować poruszający filmu, ale przede wszystkim zwrócić ogólnoświatową uwagę na problemy Afryki, w której konflikty podobne do ruandyjskiego (choć na szczęście nie na taką skalę) nie tylko nie wygasają, ale zaogniają się coraz bardziej. I niestety, w ich podsycaniu, często z premedytacją, biorą udział rządy państw zachodnich oraz firmy i korporacje, czerpiące z nich zyski. Również w Ruandzie sytuacja nie jest stabilna. I zapewne jeszcze długo nie będzie... Filmy o ludobójstwie w Ruandzie: 2004: Hotel Rwanda; Podałem rękę diabłu (dokumentalny); 2005: Czasem w kwietniu (telewizyjny film fabularny); Shooting Dogs. Z historii: Istnieją dowody, że ludobójstwo było dobrze zorganizowane. Zostały one przedstawione przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym dla Ruandy. Według Conspiracy to Murder: The Rwanda Genocide and the International Community (Linda Melvern) premier Jean Kambanda, skazany jako zbrodniarz wojenny, zeznał, że plany ludobójstwa były otwarcie omawiane w dyskusjach parlamentarnych. W grudniu 1990 w jednej z kigalijskich gazet opublikowano następujący tekst: Dziesięć przykazań Hutu: 1. Każdy Hutu powinien wiedzieć, że kobieta Tutsi, gdziekolwiek jest, pracuje dla interesów ludu Tutsi. Dlatego będzie uznany za zdrajcę każdy Hutu, który: a) poślubia kobietę Tutsi; b) przyjaźni się z kobietą Tutsi; c) zatrudnia kobietę Tutsi jako sekretarkę lub konkubinę. 2. Każdy Hutu powinien wiedzieć, że nasze córki Hutu są właściwsze i bardziej sumienne w zadaniach kobiety, żony i matki rodziny. Czyż nie są one piękne i szczere? 3. Kobiety Hutu, bądźcie czujne i starajcie się przeciągnąć swoich mężów, braci i synów na właściwą drogę. 4. Każdy Hutu powinien wiedzieć, że każdy Tutsi jest nieuczciwy w interesach. Jego jedynym celem jest władza dla jego ludu. Dlatego będzie uznany za zdrajcę każdy Hutu, który: a) zakłada spółkę 4

5 z Tutsi; b) inwestuje swoje albo rządowe pieniądze w przedsięwzięcie Tutsi; c) pożycza pieniądze Tutsi albo pożycza od niego; d) sprzyja Tutsi w interesach. 5. Wszystkie strategiczne stanowiska, polityczne, administracyjne, ekonomiczne, wojskowe i policyjne powinny być w rękach Hutu. 6. Sektor edukacyjny musi być w większości Hutu. 7. Armia Ruandy powinna składać się wyłącznie z Hutu. 8. Hutu nie powinien dłużej litować się nad Tutsi. 9. Hutu, gdziekolwiek są, muszą działać zjednoczeni i solidarni, i mieć na uwadze losy ich braci Hutu. 10. Rewolucja Społeczna roku 1959, Referendum roku 1961 i Ideologia Hutu muszą być nauczane wszystkim Hutu na każdym poziomie. Każdy Hutu musi głosić wszędzie tę wiedzę. Brytyjska firma Mil-Tec Corporation Ltd zaopatrywała Hutu w broń co najmniej od czerwca 1993 do połowy lipca Mil-Tec wystawił faktury na 6,5 miliona dolarów i otrzymał 4,8 miliona dolarów za przysłaną broń. Zarząd Mil-Tec opuścił Anglię krótko po ujawnieniu tych informacji. 6 kwietnia 1994 roku samolot wiozący ruandyjskiego prezydenta Juvénal Habyarimana oraz Cyprien Ntaryamira, prezydenta Burundi, został zestrzelony w Kigali. Obaj prezydenci zginęli w tej katastrofie. Mimo że nie udało się z pewnością stwierdzić, kto stał za zamachem, został on odczytany jako jednoznaczny sygnał rozpoczynający masakrę. Bojówki Hutu rozpoczęły łapanie i mordowanie każdego napotkanego Tutsi. Zagraniczni obserwatorzy zostali ewakuowaniu z Kigali, a ambasady pozamykane. Narodowe radio nawoływało do pozostawania w domach, podczas gdy stacja RTLM podżegała do dalszych ataków na Tutsi. Drogi w Kigali i całym kraju zostały zamknięte przez setki blokad. Rzeź szybko rozprzestrzeniła się na cały kraj. Zwykli obywatele byli nawoływani do mordowania swoich sąsiadów i tych, którzy odmówią brania udziału w mordowaniu. Większość ofiar zginęła w miejscu swojego zamieszkania, często z rąk sąsiadów lub od maczet używanych przez bojówki. Całkowitą liczbę zabitych szacuje się na do W ciągu kolejnych tygodni Rada Bezpieczeństwa ONZ podjęła wiele kontrowersyjnych decyzji. Pierwszego dnia ludobójstwa dowódca UNAMIR (siły ONZ w Ruandzie) Roméo Dallaire wysłał prośbę o prawo do przejęcia czterech zidentyfikowanych składów broni w Kigali. Prośba została odrzucona przez ONZ. Dallaire wysłał również prośbę bezpośrednio do Sekretarza Generalnego ONZ Boutros Boutros-Ghali o pozwolenie na obronę cywilów ruandyjskich, których wielu próbowało się chronić w bazach ONZ. Wielokrotne prośby o wzmocnienie kontyngentu również zostały odrzucone. ONZ nakazało bezstronność i nieangażowanie się w żadne walki. Kolejną decyzją ONZ nakazało wycofanie sił pokojowych z rejonu konfliktu. USA, niedługo po nieudanej Operacji w Mogadiszu, odmówiły dostaw i pomocy dla Ruandy. Francja, Chiny i Rosja sprzeciwiły się interwencji określając wydarzenie jako sprawę wewnętrzną Ruandy. Jedynie Belgia zwróciła się do ONZ o poszerzenie mandatu UNAMIR, ale po brutalnym zamordowaniu belgijskiej ochrony premiera Ruandy Belgia wycofała swoje siły pokojowe. Ostatecznie 29 kwietnia ONZ przyznało, że mogło dojść do aktów ludobójstwa". Do tego czasu, według szacunków Czerwonego Krzyża zostało zamordowanych około Ruandyjczyków. ONZ zgodziło się na przysłanie żołnierzy, zapewnionych głównie przez kraje afrykańskie. Operacja ta została jednak opóźniona w wyniku braku zgody co do warunków finansowania. Batalion Ruandyjskiego Frontu Patriotycznego stacjonujący w Kigali został zaatakowany bezpośrednio po zestrzeleniu samolotu prezydenta. Batalion przebił się na północ i dołączył do stacjonujących tam oddziałów RFP. RFP rozpoczął działania wojenne bezpośrednio po sygnałach o początku masakry. Jego przywódca Paul Kagame wezwał siły RFP stacjonujące w Ugandzie i Tanzanii do wkroczenia do Ruandy i związania walką bojówek Hutu. Rozpoczęło to nowe walki, które ostatecznie doprowadziły w lipcu 5

6 1994 do zniszczenia sił Hutu i obalenia dotychczasowego rządu. Blisko dwa miliony Hutu, obawiając się odwetu Tutsi, uciekło przez granice do Burundi, Tanzanii, Ugandy i Zairu. W marcu 2000 roku Paul Kagame został prezydentem Ruandy. Pod jego rządami Rwanda wciąż prowadzi procesy przeciwko tysiącom oskarżonych o ludobójstwo. 6

7 SCENARIUSZ LEKCJI GEOGRAFII Opracowała: Małgorzata Wiśniewsk Temat: Kiedy cały świat zamknął oczy... czyli co może zrobić jeden dobry człowiek o filmie Hotel Ruanda. CELE LEKCJI Po lekcji uczeń powinien: umieć analizować i interpretować dzieło filmowe w kontekście politycznym i historycznym; zrozumieć pojęcie dokumentu fabularnego; poznać tło konfliktu rwandyjskiego; umieć funkcjonalnie wykorzystywać zasoby Internetu. METODY I FORMY PRACY samodzielne korzystanie z Internetu, wyszukiwanie informacji i tworzenie notatek; prezentacja; burza mózgów; dyskusja problemowa; praca ze słownikiem. ŚRODKI DYDAKTYCZNE film Terry ego George a, Hotel Ruanda, Kanada, RPA, Wielka Brytania, Włochy, 2004; Słownik pojęć i tekstów kultury, pod redakcją Ewy Szczęsnej; POJĘCIA KLUCZOWE CZAS dokument fabularny rasizm ludobójstwo 1 lekcja PRZEBIEG LEKCJI 1. Po pokazie filmu, ale przed jego omówieniem w klasie, prosimy uczniów o zapoznanie się z wydarzeniami, jakie miały miejsce w Ruandzie, wiosną 1994 roku. Zadajemy sporządzenie krótkiej notatki, obejmującej przebieg 100 dni, które wstrząsnęły światem. Następnie wybrany uczeń przedstawia metryczkę dzieła, podkreślając jego ogromny społeczny rezonans w świecie i walory 7

8 artystyczne, docenione trzema nominacjami do Oscara, m.in. za wybitne kreacje aktorskie. Pytamy młodzież o jej opinie po projekcji (zwłaszcza ocenę gry pary głównych bohaterów: Paula i Tatiany). Zachęcamy do podzielenia się wrażeniami, a zwłaszcza emocjami, gdyż obraz George a odwołuje się do skrajnych i silnych uczuć (nazywamy je: strach, nienawiść, miłość, zazdrość, czułość, bezradność), dotyka problemu trudnych wyborów w sytuacji zagrożenia (określamy je: wybór między życiem własnym a życiem rodziny, rodziną a społecznością, własnym przekonaniem a rozkazem dowództwa, rzetelnością i uczciwością przekazu dziennikarskiego a wymogami rynku mediów). Na koniec tej wstępnej części zajęć poruszamy temat różnych postaw bohaterów w obliczu grożącej im śmierci (opór, bierność, zdrada). 2. Po zakreśleniu pola badawczego, proponuję przejść do prezentacji postaci, analizy ich postaw i związanych z nimi niełatwych, dramatycznych wyborów moralnych (dyskusja problemowa, kierowana przez nauczyciela): Paul Rusesabagina, kierownik luksusowego hotelu Mille Collines w Kigali to z natury człowiek spokojny, kontrolujący swoje emocje, wzorowo wypełniający obowiązki menedżera. Jest lojalny wobec belgijskich właścicieli, ale dobrze też żyje z miejscową elitą politycznobiznesową, ma znajomości w sferach wojskowych (drogie prezenty, towarzyskie kontakty, wspólne interesy). Podkreśla wielokrotnie, że nie miesza się do polityki, ale nie jest to do końca prawda (w scenie rozładunku hotelowego zaopatrzenia widzimy skrzynię załadowaną chińskimi nożami). Przymyka oko na nielegalne interesy swoich przyjaciół, myśląc, że te oportunistyczne zachowania zagwarantują spokój i bezpieczeństwo jemu i jego rodzinie. Trudno powiedzieć, czy postawa bohatera wynika z bezsilności wobec narastającego konfliktu etnicznego (z którego siły i zagrożenia chyba zdawał sobie sprawę), czy też z przekonania o możliwości wyłączenia się z lokalnego układu, dzięki utrzymywaniu poprawnych stosunków ze wszystkimi stronami. Gdy zaczynają się zamieszki, Paul bagatelizuje pierwsze sygnały: wyłącza radio w samochodzie, dementuje plotki, uspokaja personel. Zachowuje spokój, gdy widzi wraz z żoną brutalne aresztowanie sąsiada prostego ogrodnika. Trzyma klasę. Warto wraz z uczniami zastanowić się nad tymi słowami i postępowaniem bohatera, które cechuje zawsze wysoka kultura osobista, opanowanie, spokój. To cechy wymagane przez jego europejskich pracodawców, zakorzenione przez wykształcenie, głęboko uwewnętrznione i stanowiące być może dla Paula formę obrony przed fanatyzmem i okrucieństwem pobratymców Hutu. Okażą się jednak niewystarczającym sposobem na opanowanie strachu i poczucia kompletnej bezradności (por. scenę powrotu Paula do hotelu po zobaczeniu tysięcy trupów pod miastem). Jednak to właśnie rozum i przyrodzona dobroć zwyciężą (choć w niewielkim wymiarze) w konfrontacji z brutalną przemocą i terrorem. Prosimy młodzież o wskazanie przykładów: znając słabość wrogów, ale i niedawnych przyjaciół, do pieniądza i luksusu Paul płaci ze swoich oszczędności za życie Tutsi, którzy schronili się do hotelu (10 tysięcy za jednego karalucha, whisky za ochronę policyjną). Wymyśla też amerykańskie satelity szpiegowskie, które jakoby śledzą (z dachu hotelu) poczynania żołnierzy i świadczyć będą o ich zbrodniach. W desperacji dzwoni po ratunek do zarządu sieci Sabeny, jednocześnie apelując do zamożnych Tutsi, by uruchomili swoje znajomości za granicą. Ratuje życie krewnych i zdobywa żywność dla uchodźców, korzystając ze znajomości i wypróbowanych środków perswazji, sięgając po inne, niż naga siła, metody walki z fanatyzmem i etniczną wrogością. Ostatecznie udaje mu się wyrwać z rąk oprawców 1268 rodaków (wobec miliona zamordowanych). Czy to dużo? tak, jeśli zważymy, że dokonał tego jeden człowiek. Jego heroizm okupiony został dramatycznymi wyborami. Jakimi? Jako Hutu naraża własne życie, chroniąc żonę (z plemienia Tutsi) i jej krewnych. Jednak ta decyzja jest prosta i nie budzi żadnych wątpliwości kocha rodzinę i nigdy jej nie zdradzi. Wkrótce jednak stanie w sytuacji wyboru między bezpieczeństwem bliskich a opieką nad pozostawionymi w hotelu uchodźcami (scena wyjazdu na lotnisko). 8

9 Górę weźmie w nim poczucie odpowiedzialności za ludzi, którym przecież sam zaoferował pomoc i schronienie, którzy mu zaufali. To najtrudniejsza, a zarazem najbardziej heroiczna decyzja Paula, podjęta wbrew instynktowi samozachowawczemu, wbrew miłości i lojalności wobec żony, której obiecał, że nigdy jej nie opuści. Możemy poprosić uczniów o próbę oceny tego czynu, zwracając uwagę na tragiczny aspekt wyboru (cokolwiek postanowi, będzie miał wyrzuty sumienia). Dyskutując o postawie Paula, warto podkreślić samotność bohatera, który może liczyć tylko na siebie ( Zachód ma was za gówno powie mu wprost życzliwy, ale bezradny pułkownik Oliver) i czuje ciężar odpowiedzialności za innych, liczących tylko na niego. Doświadczenia wojny domowej, zachowanie wojsk ONZ ewakuujących tylko obywateli europejskich i amerykańskich, bierność i milczenie tzw. cywilizowanego świata zweryfikowały wiele przekonań głównego bohatera i uświadomiły mu, że sam musi wybrać drogę. W kreacji Rusesabaginy udało się reżyserowi i aktorowi uniknąć schematyczności i jednowymiarowości to ciekawy portret zwyczajnego człowieka przeżywającego rozterki, prawie do końca zdanego tylko na siebie, dokonującego rzeczy niezwyczajnych. Na uwagę zasługuje niewątpliwie postać dowódcy wojsk ONZ, stacjonujących w Kigali, przekonująco zagrana przez Nicka Nolte. Jego zadaniem jest nadzorowanie podpisania traktatu pokojowego między Hutu i Tutsi i zapewnienie bezpieczeństwa ludności. Okazuje się to czystą fikcją, gdy w mieście wybuchają zamieszki, a w zamachu ginie prezydent Ruandy. Pułkownik Oliver nie może interweniować zbrojnie, czynna obrona i ewakuacja dotyczy tylko białych: pracowników ambasad, gości hotelowych, urzędników, czy misjonarzy (wymowna scena odjazdu spod hotelu prawie pustego autobusu z Europejczykami, poprzedzona radosnym i pełnym nadziei na ocalenie powitaniem patroli ONZ przez uchodźców). Dylematy amerykańskiego dowódcy koncentrują się wokół zdrady samego siebie i żołnierskiego powołania do obrony a koniecznością wypełniania rozkazów przełożonych. Powodowany ludzką solidarnością i poczuciem przyzwoitości pułkownik i tak przekracza swoje kompetencje, chroniąc wyjeżdżających z Rwandy uchodźców Tutsi. Jednak w rozmowie z Paulem przyznaje się ze wstydem do bezradności i bezsilności wobec ONZ-owskiej decyzji o niepodejmowaniu działań. Epizodyczny wątek dziennikarzy należy uzupełnić informacją o roli prasy zachodniej w przekazie wiadomości z Rwandy. Zwykli obywatele Europy i USA raczej nie wiedzieli o tym, co dzieje się w Afryce. Materiały dziennikarskie, o ile w ogóle jakieś powstawały (a większość reporterów przebywała wówczas w RPA, gdzie wybierany był pierwszy czarny prezydent), do emisji trafiały surowo okrojone, poddane wewnętrznej cenzurze potentatów medialnych, takich jak BBC. Nie było mowy o pokazaniu jakichkolwiek ciał czy relacjach na miarę Pustynnej Burzy. W jednym z programów wycięto nawet worek, który, zdaniem szefostwa, mógł sugerować widzom, iż pod nim znajdują się zwłoki. Podobnie do opinii publicznej nie docierały kolejne zatrważające statystyki Czerwonego Krzyża. Pierwsze poważniejsze reportaże i dokumenty wyemitowane zostały dopiero pod koniec czerwca 1994 roku, gdy praktycznie było już po wszystkim. W filmie George a jednemu z reporterów udaje się zarejestrować sceny masakry. Chce wysłać ten materiał do redakcji, aby pokazano go w głównym wydaniu wiadomości. Starszy i bardziej doświadczony kolega szybko studzi jego zapał opinia publiczna nie może się o tym dowiedzieć, bo to postawiłoby ONZ i jego decyzję w niekorzystnym świetle. Szukając odpowiedzi na pytanie o źródła konfliktu etnicznego, reporterzy dochodzą do wniosku (po obserwacji i rozmowach z tubylcami pokazane w jednym kadrze, niczym nieróżniące się piękne dziewczyny Hutu i Tutsi, popijające kawę w przyjaznej atmosferze), że to władze belgijskie wywołały, a następnie cynicznie podsycały nastroje rasistowskie, sztucznie dzieląc obie społeczności przez obowiązkowy wpis w dowodach czy faworyzowanie Tutsi. Dzieło George a niesie więc kolejne oskarżenie świata, tym razem nie o zmowę milczenia, a o zamierzoną eskalację konfliktów na Czarnym Lądzie. 9

10 3. Omówienie dzieła zamykamy refleksją nad jego formą. Prosimy uczniów o odszukanie definicji dokumentu fabularyzowanego i odniesienie jej do obrazu (metoda: praca ze słownikiem): jest to wariant filmu dokumentalnego, polegający na rekonstrukcji wydarzeń rzeczywistych, dokonywanej na podstawie opisu faktów, najczęściej w naturalnej scenerii, z udziałem aktorów nieprofesjonalnych. Zwracamy uwagę na dokumentalną strukturę Hotelu Ruanda (głos z offu zapis komunikatów radia władzy Hutu; zgodność z faktami; afrykańscy statyści), którą wypełniono scenariuszem, opartym na relacjach autentycznego bohatera, Paula Rusesabaginy, dziś mieszkającego w Belgii, skonstruowanym jednak w konwencji dramatu wojenno-sensacyjnego (dozowanie napięcia, szybki montaż, skróty myślowe), z udziałem znanych aktorów (Nick Nolte, Jean Reno). PRACA DOMOWA Przedstaw rozterki i dylematy Tatiany, żony Paula (forma notatki). 10

11 SCENARIUSZ LEKCJI HISTORII, WOS, GEOGRAFII Opracował: Łukasz Kusiak Temat: Tyle samo problemów, ile wzgórz konflikt etniczny między Hutu a Tutsi w Rwandzie. CELE LEKCJI Po lekcji uczeń powinien: określać gatunek i przydatność filmu jako źródła wiedzy o współczesnym świecie; znać pojęcia: Hutu, Tutsi, ONZ/UNAMIR, ludobójstwo; rozumieć, z czego wynikają konflikty etniczne w Afryce; wiedzieć, co wydarzyło się w Rwandzie w 1994 roku i jakie były tego przyczyny; wiedzieć, dlaczego organizacje międzynarodowe pozostały bezradne wobec konfliktu plemiennego w Rwandzie; znać przykłady ludobójstwa w dziejach świata; poszerzyć swoją wiedzę na temat wojen domowych na kontynencie afrykańskim; podać skutki walk plemiennych w Afryce. METODY I FORMY PRACY praca z mapą, praca z tekstem źródłowym, rozmowa naprowadzająca, rozmowa nauczająca, dyskusja, wykład. ŚRODKI DYDAKTYCZNE film: Hotel Rwanda, reż. Terry George, Kanada, Wielka Brytania, Włochy, RPA, 2004, mapa Afryki i Rwandy (załącznik 1), teksty źródłowe (załączniki 2-6 ). POJĘCIA KLUCZOWE CZAS Rwanda, Tutsi, Hutu, ludobójstwo w Rwandzie, ONZ/UNAMIR. 2 lekcje 11

12 PRZEBIEG LEKCJI 1. Przed projekcją filmu nauczyciel prosi uczniów o zapamiętanie jak największej liczby faktów i dokonanie ich selekcji oraz hierarchizacji. 2. Po obejrzeniu filmu uczniowie zamalowują na mapce politycznej Afryki Rwandę i dopisują nazwy jej wszystkich sąsiadów (załącznik 1). 3. Nauczyciel przedstawia historię Rwandy w formie krótkiego wykładu (załącznik 2), a następnie wraz z uczniami formułuje odpowiedzi na pytanie o przyczyny wojen domowych na kontynencie afrykańskim (przykład: w większości państw istnieje większa świadomość plemienna niż narodowa, a ponieważ w ich granicach jest najczęściej kilka plemion /pozostałość kolonialna/, dlatego dochodzi do wojen międzyplemiennych). 4. Nauczyciel podaje definicję ludobójstwa (załącznik 3), natomiast uczniowie wyjaśniają na podstawie filmu i tekstu źródłowego (załącznik 4), dlaczego tragedię w Rwandzie trzeba uznać za ludobójstwo. 5. Nauczyciel dzieli klasę na dwie grupy i staje się moderatorem dyskusji. Na podstawie filmu, tekstu źródłowego (załącznik nr 5) i wiedzy własnej pierwsza z grup znajduje argumenty usprawiedliwiające postępowanie UNAMIR-u (Misji ONZ ds. Pomocy Rwandzie) oraz mocarstw światowych wobec Rwandy, z kolei druga grupa argumenty je potępiające. 6. W formie pogadanki nauczyciel prosi uczniów o podanie skutków wydarzeń z 1994 roku (załącznik 6), ponadto prosi o podanie przykładu innego mordu na narodzie w późniejszych latach (Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii uznał zabójstwa w bośniackim mieście Srebrenica w roku 1995 za akt ludobójstwa i skazał kilku Serbów oskarżonych o ich popełnienie). Następnie nauczyciel zaznajamia ze współczesną sytuacją w Rwandzie podkreśla, że walki armii rządowej z partyzantami Hutu wciąż trwają i nie można mówić o stabilizacji. Praca domowa Uczniowie piszą przemówienie, które upamiętni ludobójstwo w Rwandzie. Załącznik 1. 12

13 Załącznik 2. 13

14 Rwanda, co dość nietypowe dla Afryki, jest górzystym krajem, dlatego została nazywana przez Ryszarda Kapuścińskiego Tybetem Afryki. Ze względu na swoją niewielką atrakcyjność gospodarczą, położona 1500 km w głąb kontynentu, otoczona wysokimi górami, bez żadnych surowców naturalnych, nigdy nie była strategicznym celem dla kolonizatorów. Specyfika Rwandy przejawiała się w, odziedziczonym jeszcze z czasów przedkolonialnych, feudalnym systemie kastowym. Na szczycie hierarchii stała ok. 15% mniejszość z plemienia Tutsi hodowcy bydła, a zarazem najbardziej wykształcona część społeczeństwa, stanowiąca jego niekwestionowaną elitę. Podlegli im byli rolnicy z plemienia Hutu ok. 85 % populacji. Między Tutsi a Hutu panowały zawsze stosunki wasalne. Dopiero wiek XX rozbudził konflikty wewnętrzne i przyciągnął nowe spoza granic kraju. W Rwandzie rozpoczęła się walka o ziemię. Najgęściej zaludnione na czarnym kontynencie państewko stało się zbyt małe by utrzymać na jałowych ziemiach rozrastające się stada krów. Hutu zaczęli być rugowani ze swoich pól. W dodatku obawiający się rozwoju czarnego nacjonalizmu belgijscy kolonizatorzy, zgodnie z zasadą dziel i rządź, zaczęli konfliktować oba plemienia. Sytuacja ta utrzymała się po odzyskaniu przez Rwandę niepodległości. Władzę przejęli Hutu, którzy w urzędach i na uniwersytetach wprowadzili zasadę numerus clausus. Tutsi nie mogli stanowić więcej niż 10% studentów i urzędników. Mimo to utrzymali oni swą dominację w życiu gospodarczym i intelektualnym państwa. Cały czas trwała też mała cicha wojna pomiędzy władzą Hutu, a grupą wygnańców z plemienia Tutsi, którzy po przegranej w 1959 r. wojnie domowej schronili się w sąsiedniej Ugandzie. Wydarzeniem, które stało się przysłowiową iskrą rzuconą na beczkę prochu, była śmierć prezydenta Rwandy generała Habyarimana w dniu 6 kwietnia 1994 r. Do dziś nie wiadomo kto zestrzelił rosyjską rakietą Strieła samolot, którym generał wracał z Tanzanii razem z prezydentem Burundi Cyprianem Ntaryamirą. Pół godziny później jego współpracownicy z plemienia Hutu dali sygnał do rozpoczęcia czystki etnicznej. W ciągu trzech miesięcy, przy całkowitej obojętności świata wymordowano w nieopisanie brutalny sposób 937 tys. Tutsich i umiarkowanych Hutu. Rzeź przerwała dopiero ofensywa armii partyzanckiej Tutsich z sąsiedniej Ugandy, która pokonała oprawców i przejęła władzę w państwie. Załącznik 3. DEFINICJA LUDOBÓJSTWA W rozumieniu Konwencji o Zapobieganiu i Karaniu Zbrodni Ludobójstwa z 9 grudnia 1948 roku (Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide), ludobójstwem jest którykolwiek z następujących czynów, dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub w części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych jako takich: a) zabójstwo członków grupy; b) spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy; c) rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego; d) stosowanie środków mających na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy; e) przymusowe przekazywanie dzieci członków grupy do innej grupy; Źródło: Dokument opracowany przez Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie, marzec 2004 r. (data pobrania 20. XII. 2010) Załącznik 4. WYDARZENIA W RWANDZIE W 1994 ROKU W 1994 roku w Rwandzie w walkach na tle etnicznym pomiędzy plemionami Tutsi i Hutu zginęło około 800 tysięcy ludzi. Zajścia rozpoczęły się 7 kwietnia 1994 roku, dzień po zestrzeleniu podchodzącego do lądowania w Kigali samolotu, na pokładzie którego znajdowali się prezydenci 14

15 Rwandy i Burundi. Systematyczna masakra mężczyzn, kobiet i dzieci trwała około 100 dni i odbywała się na oczach społeczności międzynarodowej. Okrutne zbrodnie były popełniane przez oddziały milicji i uzbrojonej armii. Również ludność cywilna masowo przyczyniła się do masakry. Akty ludobójstwa w Rwandzie były zaplanowane i bardzo dobrze zorganizowane przez elity rządzące. Jeszcze przed rozpoczęciem ludobójstwa powstały listy z nazwiskami osób z plemiona Tutsi i przywódców opozycji, którzy mieli zostać zamordowani. Również media brały udział w tej okrutnej zbrodni namawiając ludność cywilną do udziału w masowych mordach. Sprawcami, którzy doprowadzili do ludobójstwa nie były bezimienne tłumy, ale osoby łatwe do zidentyfikowania i tym samym pociągnięte do odpowiedzialności karnej. Jak podkreśliła Carla del Ponte, była prokurator Międzynarodowego Trybunału Karnego dla Rwandy, ludobójstwo było szczegółowo zorganizowanym przedsięwzięciem kryminalnym. Źródło: Dokument opracowany przez Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie, marzec 2004 r. (data pobrania 20. XII. 2010) Załącznik nr 5. ZAANGAŻOWANIE ONZ 5 października 1993 roku Rada Bezpieczeństwa ONZ na mocy rezolucji nr 872 (SC/RES/872) powołała Misję Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy Rwandzie (United Nations Assistance Mission for Rwanda - UNAMIR). Przejęła ona zadania wcześniejszej Misji Obserwacyjnej ONZ w Ugandzie i Rwandzie (United Nations Observer Mission Uganda-Rwanda - UNOMUR). UNAMIR zakończyła swą działalność w 1996 roku. Zadaniem UNAMIR było: nadzorowanie zawieszenia broni podpisanego w Aruszy 4 sierpnia 1993 roku, zapewnienie bezpieczeństwa w Kigali, utworzenie strefy zdemilitaryzowanej oraz ograniczenie przemytu broni. Do czasu opuszczenia Rwandy w kwietniu 1996 roku w jej skład wchodziło od 270 do 5500 żołnierzy. Ludobójstwo, które miało miejsce w Rwandzie w 1994 roku, odbyło się przy biernej postawie żołnierzy UNAMIR. Mandat tej tradycyjnej misji pokojowej nie przewidywał możliwości zapobiegania ludobójstwu. Aktywny i stanowczy udział misji w tej sytuacji nie był możliwy. UNAMIR miała ułatwić wprowadzenie procesu pokojowego w celu utworzenia tymczasowego rządu. Początkowo Sekretarz Generalny ONZ odrzucił możliwość militarnej interwencji w zaistniałym kryzysie. Ponadto, niektóre rządy odmówiły użycia słowa ludobójstwo w dokumentach ONZ opisujących sytuację w Rwandzie. Rządy wycofały swoich żołnierzy UNAMIR z chwilą gdy poniosły straty w ludziach. Dwa tygodnie po rozpoczęciu zajść Rada Bezpieczeństwa ONZ przegłosowała zmniejszenie sił UNAMIR z 2000 do 270 żołnierzy. Decyzję tę poprzedził fakt zabicia 10 belgijskich żołnierzy misji pokojowej i premiera Rwandy, którego ochraniali. By wesprzeć bezpieczeństwo cywilów, 22 czerwca 1994 roku Rada Bezpieczeństwa ONZ rezolucją nr 929 powołała wielonarodową operację humanitarną. Siły wielonarodowe pod przewodnictwem Francji w Operation Turquoise utworzyły południowo-zachodnią humanitarną strefę bezpieczeństwa. Operacja zakończyła się w 1994 roku, natomiast strefa przeszła pod kontrolę sił UNAMIR. W grudniu 1999 roku Sekretarz Generalny ONZ Kofi Annan stwierdził: Wszyscy powinniśmy szczerze żałować, że nie zrobiliśmy nic więcej, aby zapobiec tej tragedii. Siły Narodów Zjednoczonych stacjonowały w tym czasie w Rwandzie, ale nie miały właściwego mandatu ani środków do podjęcia skutecznych działań, które byłyby w stanie zapobiec ludobójstwu lub powstrzymać je. Reprezentując Narody Zjednoczone, pragnę przyznać się do fiaska oraz wyrazić głęboką skruchę. Powiedział także: "Ze wszystkich moich działań najbardziej jestem zaangażowany w uniemożliwienie Narodom Zjednoczonym poniesienia kolejnej porażki w ochronie ludności cywilnej przed ludobójstwem i masowymi mordami." Dzień wcześniej 15 grudnia 1999 roku, były premier Szwecji Ingvar Carlsson, po przeprowadzeniu niezależnego śledztwa zleconego przez Sekretarza Generalnego ONZ, w swoim raporcie stwierdził, że odpowiedzialność za brak przeciwdziałania i powstrzymania ludobójstwa 15

16 w Rwandzie spoczywa w szczególności na Sekretarzu Generalnym ONZ, Sekretariacie ONZ, Radzie Bezpieczeństwa ONZ, UNAMIR oraz większości członków ONZ. Cały system ONZ udzielił pomocy w uzyskaniu stabilizacji i odbudowy Rwandy. Za osiągnięcia ONZ można uznać m.in. działalność na rzecz ochrony praw człowieka i ponowną organizację rwandyjskiego systemu sądownictwa. ONZ wdrożył program pomocy humanitarnej dla Rwandy i dla uchodźców z tego kraju. Żołnierze misji pokojowej zajęli się wprowadzaniem bezpieczeństwa, rozminowywaniem, odbudową infrastruktury państwa oraz udzielaniem pomocy powracającym do kraju uchodźcom i osobom ukrywającym się na terenie własnego kraju. Mimo, że obecnie w Rwandzie jest relatywna stabilizacja oraz warunki mieszkaniowe znacznie się poprawiły, to wiele problemów zostało do rozwiązania. Należą do nich brak pojednania narodowego, zniszczona gospodarka oraz duża liczba uchodźców przebywających w krajach sąsiadujących z Rwandą. 8 listopada 1994 roku Rada Bezpieczeństwa ONZ rezolucją nr 955 (SC/RES/955) utworzyła Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy(International Criminal Tribunal for Rwanda- ICTR) dla osądzenia osób winnych ludobójstwa oraz innych poważnych naruszeń międzynarodowego prawa humanitarnego popełnionych na terytorium Rwandy i w krajach sąsiednich w okresie od 1 stycznia do 31 grudnia 1994 roku. Od zakończenia drugiej wojny światowej jest to drugi przypadek, oprócz Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii, powołania międzynarodowego trybunału dla osądzenia ludobójstwa. Hassan Bubacar Jallow, Prokurator Międzynarodowego Trybunału Karnego dla Rwandy Do tej pory ICTR przedstawił zarzuty ponad 70-ciu podejrzanym, z czego ponad 60 osób zostało już aresztowanych i przebywa w areszcie Trybunału. Przeciwko blisko połowie tych osób procesy toczą się na wokandzie ICTR, bądź już się zakończyły. Osądzeniem zbrodniarzy wojennych zajmują się również sądy rwandyjskie. Źródło: Dokument opracowany przez Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie, marzec 2004 r. (data pobrania 20. XII. 2010) Załącznik nr 6. Szacuje się, że w ciągu trzech miesięcy zamordowano osób z plemienia Tutsi. W czasie gdy zbrodniczy Hutu pochłonięci byli swoja pracą, partyzanci z Rwandyjskiego Frontu Patriotycznego (ang. Rwandan Patriotic Front RPF) rozpoczęli akcję odwetową, opanowując cały kraj. Rwandę ogarnął jeszcze większy zamęt, gdyż rozpoczął się wielki exodus ludność Hutu (dokładna liczba nie jest znana, waha się pomiędzy 1,5 mln do 3 mln) obawiającej się zemsty ze strony RPF. Ksiądz Jan Pałyga podaje jeszcze jeden powód tak wielkiej ucieczki. Otóż był to nakaz władz, a ślepe posłuszeństwo wobec władzy to jedna z podstawowych cech ludności afrykańskiej. Emigrująca, często niewinna ludność nierzadko stawała się żywą tarcza, chroniącą rząd, niedobitki armii i przywódców rebelii udających się na emigrację. Uchodźcy Hutu zmierzali do Zairu, Burundi i Tanzanii. Tam na granicy z Rwandą zakładano dla nich obozy. Trudno im było dostosować się do nowej sytuacji. Osiedlano ich w najgorszych miejscach kraju nad miastem Goma dominuje ogromny krater wulkanu Nyiragonga. Na północy i południu ogromne rozlewiska lawy, na których jeszcze nikt się nie osiedlił, ponieważ oprócz kilku rodzajów traw, żadna roślina, żadne drzewo nie rośnie na tych polach powulkanicznych kamieni (J. Pałyga, Rwanda czas apokalipsy czas nadziei). W obozach panowały nieludzkie warunki (brak wody, duże zagęszczenie), które implikowały kolejne nieszczęścia jak cholerę czy czerwonkę, głód, malarię i ADIS. Wszystkie siały spustoszenie. Dane przedstawiające liczbę zgonów są druzgocące, w początkowych miesiącach śmierć poniosło ok. 60 tys. osób. Dodatkowo ci przymusowi emigranci cierpieli na brak rzetelnych i wiarygodnych informacji, często zastępowanych zwykłymi pogłoskami i plotkami, pogłębiającymi frustrację, strach, a nawet psychozę. W 1996 prezydent Pasteur Bizimungu (wybrany w 1994) wysłał wojska na terytorium Demokratycznej Republiki Konga (Zairu) i zachęcony opanowaniem wschodniej części tego kraju wezwał do zmiany granic (ustalonych 1885 na konferencji w Berlinie). 16

17 Spowodowało to poważne napięcie w stosunkach z Demokratyczną Republiką Konga (Zairem) sytuacja Hutu w Zairze stała się dramatyczna. Zaczęli oni wracać do kraju, w którym znów zaczęły się walki. W 1999 rządzący Rwandyjski Front Patriotyczny (FPR) przedłużył mandat Tymczasowemu Zgromadzeniu Narodowemu i rządowi tymczasowemu do roku 2003 (w celu przygotowania nowej konstytucji i wolnych wyborów). W 2000 r. prezydentem został Paul Kagame (Tutsi). W maju 2003 przyjęta została w referendum nowa konstytucja. W sierpniu 2003 w pierwszych od 1994 r. bezpośrednich wyborach prezydenckich, zdecydowanie wygrał Paul Kagame. W międzyczasie w Arushy (Tanzania) działał Międzynarodowy Trybunał do spraw Zbrodni w Rwandzie pod kierownictwem prokurator Carli del Ponte. Dochodzenie objęło masakry dokonywane przez obie strony, w których śmierć poniosło (wg oficjalnego spisu z 2002 r.) ok. 800 tys. osób. Walki armii rządowej z partyzantami Hutu wciąż trwają i nie zapowiada się, aby w najbliższym czasie miała nastąpić stabilizacja. Tym bardziej, że Francja i Stany Zjednoczone, mające tu duże wpływy, także nie potrafią zająć wspólnego stanowiska. Rola Francji w konflikcie między obu plemionami pozostaje kontrowersyjna. 17