Piotr Łukowski, Wykład dla studentów prawa WYKŁAD 11. akt mowy zdanie performatywne

Transkrypt

1 WYKŁAD 11 akt mowy zdanie performatywne 1

2 Katedra Logiki i Metodologii Nauk Instytut Filozofii Uniwersytet Łódzki ul. Kopcińskiego 16/18, I piętro, pok.13 tel dyŝur: poniedziałki, godz

3 Uzupełnienie wykładu wcześniejszego Amfibolia, to wieloznaczność będąca skutkiem wadliwej składni. Przykłady Olgierd jest wujkiem Tomka, który właśnie wrócił z Afryki. Pociąg prowadzi wagon pocztowy. Konie ciągnęły wózki. 3

4 John Langshaw Austin, Jak działać słowami, PWN, Warszawa, Marek Nowak, Formalna reprezentacja pojęcia sądu dla zastosowań w teorii aktów mowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, moŝna porównać z Marek Tokarz, Argumentacja, perswazja, manipulacja, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk

5 Akt mowy John Langshaw Austin ( ) Akt mowy jest to zdarzenie polegające na tym, Ŝe ktoś uŝywa wyraŝenia danego języka, jako naleŝącego do tego języka. Zatem, akt mowy, to czynność mówienia (pisania, ekspresji znaków mających znaczenie) ze zrozumieniem. 5

6 Trzy aspekty aktu mowy: 1. Akt mowy jako akt lokucyjny, czyli wydawanie odpowiednich dźwięków (wykonywanie odpowiednich ruchów, gestów, sporządzanie napisów) będących znakami pewnego języka mającymi znaczenie. Aktami lokucyjnymi są więc dźwięki (brzmiące słowa), napisy (widniejące np. na kartce papieru znaki słowne), gesty (np. ruchy rąk zgodne z zasadami języka migowego). 2. Akt mowy jako akt illokucyjny, czyli akt mowy realizujący pewną określona funkcję komunikacyjną. Rozstrzygający jest tu zamiar nadawcy aktu mowy. Akt mowy jako akt illokucyjny moŝe być: stwierdzeniem, pytaniem, wyjaśnieniem, definicją, groźbą, ostrzeŝeniem, doradzeniem, dziękowaniem, oferowaniem, witaniem, Ŝegnaniem, odmową, rezygnowaniem, akceptowaniem, przyrzeczeniem, uniewaŝnianiem, nadaniem, zarządzeniem, poleceniem, rozkazem, ironią, Ŝartem, obietnicą, aluzją, prośbą, przysięgą, normą, itd. (około 3-3,5 tys. czasowników) 3. Akt mowy jako akt perlokucyjny, czyli wywoływanie aktem mowy pewnych rzeczywistych skutków. Rozstrzygający jest tu wywołany aktem mowy stan w jakim znalazł się adresat aktu mowy. Akt mowy jako akt perlokucyjny moŝe wywołać strach, śmiech, ulgę, wzmoŝenie koncentracji, niepewność, irytację, nabranie pewności (przekonanie), ograniczenie wolności, uzyskanie prawa do czegoś, nabycie własności, itd. 6

7 Przykład Akt mowy W polega na tym, Ŝe Jan wypowiedział do mnie zdanie: Pies jest spuszczony z łańcucha. Sam, mówiąc o W mogę wypowiedzieć zdanie: Jan powiedział, Ŝe pies jest spuszczony z łańcucha w tej wypowiedzi akt mowy W prezentuję jako akt lokucyjny. Jan ostrzegł mnie, Ŝe pies jest spuszczony z łańcucha w tej wypowiedzi akt mowy W prezentuję jako akt illokucyjny. Jan przestraszył mnie mnie, Ŝe pies jest spuszczony z łańcucha w tej wypowiedzi akt mowy W prezentuję jako akt perlokucyjny. 7

8 Uwaga: KaŜdy akt mowy jest aktem lokucyjnym, illokucyjnym i perlokucyjnym, bo kaŝdy akt mowy ma jakąś treść (znaczenie), jakąś funkcję do spełnienia i jakiś skutek.!! Zatem, w przypadku kaŝdego aktu mowy moŝemy starać się rozpoznać go jako akt lokucyjny, czyli rozpoznać znaczenie językowe danego aktu mowy, rozpoznać go jako akt illokucyjny, czyli rozpoznać jaką funkcję wyznaczył mu nadawca (dociec co nadawca chciał osiągnąć danym aktem mowy), rozpoznać go jako akt perlokucyjny, czyli rozpoznać jaki skutek dany akt mowy wywołał w rzeczywistości. 8

9 Zdania performatywne (dokonwacze) Austin dzieli wypowiadane przez nas zdania na konstatujące (stwierdzające, opisowe) i performatywne (dokonawcze). Mniej dokładnie: Zdania konstatujące opisują świat. Zdania performatywne zmieniają świat. 9

10 Z i jest zdaniem opisowym, jeśli zdaje sprawę ze stanu rzeczy, którego zaistnienie nie miało Ŝadnego związku z faktem wypowiedzenia zdania Z i. Zdanie nazywamy performatywnym (performatywem), gdy wypowiadający to zdanie, przez fakt Ŝe je wypowiada: 1. wykonuje czynność, o której to zdanie mówi oraz 2. wywołuje stan rzeczy, którego nie moŝna ustanowić inaczej, jak wypowiadając to zdanie. Performatywem jest zdanie powodujące przez sam fakt jego wygłoszenia stan rzeczy, o którym ono mówi. 10

11 Przykłady zdań performatywnych (Austin) 1. Tak, biorę tę kobietę za mą prawnie poślubioną małŝonkę - wypowiedź dokonana w odpowiednim kontekście. 2. Przepraszam - po nadepnięciu komuś na stopę. 3. Nadaję temu statkowi imię Królowa ElŜbieta (albo Hiacynta Bukiet ) - wypowiedź dokonana w odpowiednim kontekście. czasownik performatywny 4. Obiecuję, Ŝe będę na twoim ślubie. Wypowiadający te zdania niczego nie opisują, lecz właśnie wykonują tę czynność, o której mówią: Wypowiadający zdanie 1 wykonuje czynność ustanowienia małŝeństwa - naturalnie, muszą tu być spełnione określone warunki, aby tak się stało (kontekst). Wypowiadający zdanie 2 wykonuje czynność przepraszania. Wypowiadający zdanie 3 wykonuje czynność nadania statkowi [czcigodnego?] imienia. Wypowiadający zdanie 4 wykonuje czynność złoŝenia obietnicy. Czasownikiem performatywnym jest czasownik nazywający czynność wykonywaną przez wygłoszenie zdania performatywnego, będący częścią tego zdania. Przykłady zdań opisowych Wygłaszam teraz wykład, Piję kawę, Obiecałem, Ŝe będę na twoim ślubie. 11

12 RozwaŜmy przypadek dwóch zdań wypowiedzianych przez wojewodę w odpowiednich okolicznościach: Stwierdzam, Ŝe na obszarze mojego województwa panuje epidemia grypy Na obszarze mojego województwa panuje epidemia grypy Pierwsze zdanie jest performatywne - występujący w nim czasownik performatywny stwierdzam wskazuje na wykonywanie przez wojewodę czynności oficjalnego stwierdzenia/ogłoszenia stanu epidemii grypy. Drugie zdanie jest opisowe. Pytanie: Czy zatem, istnienie (brak) czasownika performatywnego decyduje o performatywności (opisowości) zdania? Odpowiedź: NIE! Czasownik performatywny moŝe być w danej wypowiedzi zastąpiony odpowiednim gestem, intonacją lub innymi [odpowiednimi] okolicznościami towarzyszącymi wypowiedzeniu zdania, które sprawią, Ŝe zdanie okaŝe się performatywem. W powyŝszym przykładzie tymi odpowiednimi okolicznościami są: stanowisko piastowane przez mówiącego, kompetencje urzędu wojewody, oficjalny charakter sytuacji, w której dokonano wypowiedzi, itp. 12

13 Wniosek: Dla kaŝdego zdania w sensie gramatycznym istnieje taki kontekst wypowiedzenia tego zdania, który czyni z niego zdanie performatywne. Zdania performatywne, w których występuje czasownik performatywny Austin nazywa zdaniami performatywnymi wyraźnymi. Zdania performatywne, w których nie występuje czasownik performatywny Austin nazywa zdaniami performatywnymi pierwotnymi. Uwaga: Zdanie bez czasownika performatywnego moŝe być zdaniem performatywnym pierwotnym, moŝe teŝ być zdaniem opisowym. Wszystko zaleŝy od kontekstu wypowiedzi. Jeśli kontekst wypowiedzi pełni funkcję czasownika performatywnego, to zdanie to jest performatywne pierwotne. W przeciwnym przypadku, wygłaszane zdanie jest zdaniem opisowym. 13

14 Komentarz Częściej niŝ o zdaniach performatywnych / opisowych mówi się o wypowiedziach performatywnych / opisowych. Jednak najczęściej, w teorii aktów mowy, zamiast o zdaniach performatywnych mówi się o czasownikach performatywnych. 14

15 Pytanie: Czy performatywy są zdaniami w sensie logicznym? (czyli, czy mają wartość logiczną prawdy lub fałszu?) Odpowiedź: Nie! Wartość logiczną ma jedynie sąd, który jest treścią właściwą części zdania performatywnego. Zamiast mówić o prawdziwości/fałszywości aktu illokucyjnego, naleŝy mówić o tym, Ŝe jest on udany lub nieudany. O tym, czy dany akt mowy jako akt illokucyjny był udany/nieudany wskazuje aspekt perlokucyjny tego aktu mowy. 15

16 Austin [w Jak działać słowami ], posługując się listą czasowników występującą w słowniku, dzieli akty illokucyjne na pięć kategorii ze względu na cel aktu mowy: (1) osądzeniowce, (2) sprawcze, (3) zobowiązaniowce, (4) zachowaniowce, (5) wykładniowce. PowyŜsze nazwy są neologizmami utworzonymi przez Austina. Sam autor nie był nimi zachwycony, czemu dał wyraz w ksiąŝce. 16

17 Osądzeniowce, to te akty mowy, które są wydaniem osądu, wyroku, oszacowania, poglądu, oceny. Osądzeniowce są więc wygłaszane przez sędziego, arbitra, rozjemcę, rzeczoznawcę, eksperta, autorytet moralny, lub kogoś, kto przypisuje sobie rolę któregoś z nich. Przykłady: uniewinnić skazywać ustalać (jako fakt) uznawać (za kwestię prawną) interpretować jako rozumieć odczytywać coś jako orzekać obliczać uwaŝać oceniać ulokować umieścić datować mierzyć postawić na przedstawiać traktować przyznać stopień zaliczyć ustalić wartość oszacować wartościować opisać scharakteryzować postawić diagnozę zanalizować 17

18 Sprawczymi są te akty mowy, które wyraŝają sprawowanie władzy, wykorzystywanie praw lub wywieranie wpływu. Sprawcze akty mowy, to mianowanie, głosowanie, rozkazywanie, ponaglanie, radzenie, ostrzeganie, itp. Przykłady: mianować degradować obniŝać stopień słuŝbowy zwalniać wyklinać nazywać rozkazywać nakazywać kierować skazywać oczyszczać przyznawać pobierać głosować za nominować wybierać utrzymywać dawać zapisywać w testamencie przepraszać zrzekać się ostrzegać radzić bronić czegoś modlić się błagać Ŝebrać nalegać naciskać polecać obwieszczać ogłaszać uniewaŝniać odwoływać anulować uchylać postanawiać zawieszać zakładać weto poświęcać ogłaszać za zamknięte ogłaszać za otwarte 18

19 Zobowiązaniowce to te akty mowy, które wyraŝają obiecywanie lub branie na siebie odpowiedzialności w jakiś inny sposób. One zobowiązują nadawcę aktu mowy do zrobienia czegoś teraz lub w przyszłości. Zobowiązaniowcami są przyrzeczenia, przysięgi, obietnice, deklaracje, zobowiązania, oświadczenia dotyczące zamiarów, poręczeniami, zapewnieniami, itp. Przykłady: obiecywać zobowiązywać się umową zawrzeć umowę przedsięwziąć zobowiązać się dać słowo być skłonnym do czegoś zamierzać ogłaszać zamiar mieć w zamyśle planować mieć na celu proponować będę rozwaŝać stać w obliczu angaŝować przysięgać gwarantować zobowiązywać się zakładać się ślubować zgadzać się przyzwalać poświęcać się opowiadać się za stawać po czyjejś stronie zaadoptować orędować przyjąć poślubić przeciwstawiać się faworyzować 19

20 Zachowaniowce to te akty mowy, które dotyczą postaw i zachowań społecznych. Jest to bardzo zróŝnicowana kategoria aktów mowy. Zachowaniowcami są przeprosiny, gratulacje, polecanie, zalecanie, kondolencje, przeklinanie, ubliŝanie, wyzywanie, itp. Przykłady: 1. Dla przeprosin mamy przepraszać. 2. Dla podziękowań mamy dziękować. 3. Dla okazywania wspólnych uczuć mamy: boleć, współczuć, komplementować, wyrazić kondolencje, gratulować, wyrazić zadowolenie, sympatyzować. 4. Dla postaw mamy: obraŝać się, nie przejmuj się, wyraŝać uznanie, krytykować, odburknąć, narzekać, oklaskiwać, nie zauwaŝać, zalecać, odŝegnywać się oraz niesprawcze uŝycie czasowników: ganić, pochwalać, sprzyjać. 5. Dla powitań i poŝegnań: witać, Ŝegnać 6. Dla wyraŝania Ŝyczeń mamy: błogosławić, przeklinać, wznosić toast, przepijać do oraz Ŝyczyć (przy ściśle performatywnym uŝyciu) 7. Dla wyzwań mamy: stawiać czoła, przeciwstawiać się, protestować, wyzywać. 20

21 Wykładniowce to te akty mowy, które ujawniają (lokalizują) miejsce naszych wypowiedzi w toku argumentacji czy rozmowy. Jest to bardzo liczna kategoria aktów mowy. Wykładniowcami pokazują, Ŝe dana nasza wypowiedź jest np. odpowiedzią, podtrzymaniem stanowiska, przypomnieniem, podkreśleniem, przyznaniem racji, przykładem (ilustracją), przypuszczeniem, wątpieniem, postulowaniem, itp. Przykłady: 1. twierdzić 3a. pytać obstawać odróŝniać przeczyć 4. poświadczać uznawać analizować stwierdzać donosić wypierać się definiować opisywać przysięgać 5a. poprawiać 7b. ilustrować klasyfikować przypuszczać poddawać rewizji wyjaśniać identyfikować? wątpić 6. postulować formułować 2. zauwaŝać? wiedzieć dedukować 7c. mieć na myśli wzmiankować? wierzyć dowodzić odnosić się? wprowadzać 5. przyjmować opuszczać nazywać 3. informować przyznawać? podkreślać rozumieć zawiadamiać wycofywać 7. rozpoczynać przez uwaŝać za mówić zgadzać się zwracać się do odpowiadać sprzeciwiać się konkludować przez odrzec zarzucać 7a. interpretować 21

22 Uwaga Austina: PowyŜszy podział nie jest ani rozłączny, ani wyczerpujący. Dlatego, obecna teoria aktów mowy jest kontynuacją tej, nakreślonej przez Searle a. 22

23 John Rogers Searle (ur. 1932) Tu równieŝ podział performatywów zaleŝy od celu illokucyjnego. Sąd wyraŝony w lokucyjnej części performatywu oraz świat (rzeczywistość pozajęzykowa) mogą pozostawać do siebie w czterech róŝnych relacjach: (1) sąd przystosowuje się do świata, (2) świat przystosowuje się do sądu, (3) sąd i świat wzajemnie się do siebie przystosowują, (4) brak przystosowania sądu i świata względem siebie. 23

24 (1) sąd przystosowuje się do świata Jakiś stan rzeczy jest obiektem nakierowania na niego sądu go reprezentującego. WyraŜamy zdaniem taką myśl, która zdaje sprawę ze stanu rzeczy w świecie. W tym teŝ sensie, sąd dostosowuje się do świata - chce go jak najlepiej wyrazić. Oczywiście, moŝe być teŝ i tak, Ŝe sąd jest ukierunkowany na świat, w którym nie istnieje realny odpowiednik tego sądu (problem w tym, czy zawsze wiemy, co istnieje, a co nie istnieje). Stosunek pierwszy ustanawiają czasowniki realizujące cel asercji (stwierdzania). NaleŜą do nich: stwierdzić, przypuszczać, prognozować, wątpić, informować, zeznawać. 24

25 (2) świat przystosowuje się do sądu Sąd, reprezentujący faktycznie lub domniemanie nieistniejący stan rzeczy, jest obiektem, do którego świat ma się w przyszłości dopasować przez faktyczne w nim zaistnienie owego stanu rzeczy. Sąd jest tu jakby pierwszym impulsem do urzeczywistnienia stanu rzeczy, przez ten sąd reprezentowanego. Stosunek drugi ustanawiają czasowniki realizujące dwa cele zobowiązania oraz dyrektywy. W przypadku zobowiązania, obowiązek urzeczywistnienia stanu rzeczy spoczywa na nadawcy komunikatu. W przypadku dyrektywy, obowiązek urzeczywistnienia stanu rzeczy spoczywa na odbiorcy komunikatu. Do pierwszych (czyli zobowiązania) naleŝą: obiecywać, ślubować, grozić, przysięgać. Do drugich (czyli dyrektywy) naleŝą: prosić, rozkazywać, błagać, modlić się, pytać. 25

26 (3) sąd i świat wzajemnie się do siebie przystosowują Stosunek trzeci zachodzi wówczas, gdy stan rzeczy reprezentowany przez dany sąd urzeczywistnia się w świecie w trakcie wyraŝania tego sądu. Wtedy sąd nie tylko powoduje faktyczne zaistnienie stanu rzeczy w świecie, lecz jednocześnie zdaje z niego sprawę. Stosunek trzeci ustanawiają czasowniki realizujące cel deklaracji. NaleŜą do nich: rezygnować, akceptować, odrzucać, definiować, nazywać. 26

27 (4) brak przystosowania sądu i świata względem siebie W tym stosunku, sąd reprezentuje stan psychiczny, który na ogół ma powiązanie z jakimś istniejącym faktycznie lub domniemanie stanem rzeczy świata realnego. Stosunek czwarty ustanawiają czasowniki realizujące cel ekspresji. NaleŜą do nich: dziękować, przepraszać, lamentować, ubolewać, chwalić, ganić. 27

28 Wybrane akty mowy Zobowiązania reprezentują stosunek drugi i realizują cel zobowiązania. Normy (znaczenie 1) reprezentują stosunek drugi i realizują cel dyrektywy. Normy (znaczenie 2) reprezentują stosunek trzeci i realizują cel deklaracji. Pytania reprezentują stosunek drugi i realizują cel dyrektywy. Rozkazy reprezentują stosunek drugi i realizują cel dyrektywy. Przeprosiny reprezentują stosunek czwarty i realizują cel ekspresji. Oceny reprezentują stosunek czwarty i realizują cel ekspresji. 28

29 Ocena 29

30 Ocena jest aktem mowy (wypowiedzią) wyraŝającym stan psychiczny aprobaty, dezaprobaty jakiegoś faktycznego, domniemanego lub wyobraŝonego stanu rzeczy. Ocena moŝe chwalić lub ganić (stosowanie miary bezwzględnej). To jest dobre. To jest złe. To jest słuszne. To jest niesłuszne. To jest sprawiedliwe. To jest niesprawiedliwe. To jest słodkie. To jest niesłodkie. To jest drogie. To jest niedrogie. Ocena jakiegoś stanu rzeczy ze względu na ten stan rzeczy. Ocena jakiegoś stanu rzeczy ze względu na pewien aspekt (wymiar) tego stanu rzeczy. Ocena jakiegoś stanu rzeczy ze względu na jego konsekwencje. Ocena jakiegoś stanu rzeczy ze względu na jego poŝyteczność. (np. poŝyteczni idioci) Ocena jakiegoś stanu rzeczy ze względu na jego operatywność. (to, co łatwiejsze w uŝyciu) Trzy ostatnie, to oceny podbudowane instrumentalnie, czyli oceny stanu rzeczy ze względu na skutki tego stanu rzeczy. 30

31 Ocena preferencyjna, ani nie chwali, ani nie gani, lecz preferuje pewien stan rzeczy, czyli pewien stan rzeczy stawia wyŝej niŝ inny stan rzeczy (stosowanie miary względnej). To jest lepsze od tamtego. To jest gorsze od tamtego. To jest bardziej sprawiedliwe od tamtego. To jest mniej sprawiedliwe od tamtego. To jest lepiej widoczne od tamtego. To jest gorzej widoczne od tamtego. To jest bardziej kulturalne od tamtego. To jest mniej kulturalne od tamtego. Wykształceniem A góruje nad B, ale chamstwem i obłudą B góruje nad A. Czy zdania A jest prawdomówny. Wykształceniem A góruje nad B, To jest tańsze od tamtego. To jest droŝsze od tamtego. Profesor prawa ma wyŝsze wykształcenie niŝ magister historii. są zdaniami opisowymi, czy ocenami? 31

32 Ocena konsekwentna (sprawiedliwa), to ocena czyniąca zadość zasadzie precedensu. Zasada precedensu nakazuje stopniowanie ocen adekwatnie do stopniowalności zjawiska. Ocena konsekwentna umoŝliwia czynienie zadość odczuciu sprawiedliwości, nawet wtedy gdy brak jest miary bezwzględnej. Zasada precedensu ma takŝe brzydkie zastosowanie - w erystyce - nietrafny wybór precedensu. 32

33 Ocena globalna, to taka, która uwzględnia w miarę moŝliwości wszystkie punkty widzenia. (tu, stosowana miara moŝe być bezwzględna i moŝe być względna) Biorąc pod uwagę takie czynniki jak, kultura osobista, wykształcenie, uczciwość, znajomości i wykonywany zawód, A jest godny, aby dopuścić go do naszego towarzystwa. Nie na wszystkie pytania odpowiedział pan bezbłędnie, ale w ogólności mogę uznać, Ŝe zdał pan egzamin. Stan ambiwalentny, to taki którego ocena pod jednym względem jest pozytywna, a pod innym negatywna, przy czym, nie sposób zdecydować, który z tych względów jest waŝniejszy (brak moŝliwości wystawienia oceny globalnej). Nie mówmy, Ŝe stan ambiwalentny, to taki, który jest zły i dobry zarazem! 33

34 Oceny mogą zawierać słowa emocjonalnie neutralne, zabarwione emocjonalnie pozytywnie, zabarwione emocjonalnie negatywnie. Zabarwienie emocjonalne słów uŝywanych przez nadawcę komunikatu, z jednej strony słuŝy urabianiu opinii odbiorcy komunikatu, z drugiej zaś, zdradza stanowisko zajmowane przez nadawcę komunikatu. 34

35 Norma 35

36 Norma dyrektywalna (znaczenie 1) to akt mowy, który wyraŝa sąd reprezentujący faktycznie lub domniemanie nieistniejący stan rzeczy, do którego świat ma się w przyszłości dopasować przez faktyczne w nim zaistnienie owego stanu rzeczy, przy czym, obowiązek urzeczywistnienia stanu rzeczy spoczywa na odbiorcy komunikatu. (świat przystosowuje się do sądu) Norma deklaratywna (znaczenie 2) to akt mowy, który głosi sąd reprezentujący stan rzeczy, który urzeczywistnia się w świecie w trakcie wyraŝania (formułowania, obowiązywania) tego sądu. Taki sąd nie tylko powoduje faktyczne zaistnienie stanu rzeczy w świecie, lecz jednocześnie zdaje z niego sprawę. (sąd i świat wzajemnie się do siebie przystosowują) W prawie zastosowanie mają normy dyrektywalne. W obyczajowości i medycynie zastosowanie mają normy deklaratywne. 36