Rzekł tedy Pan w sercu swoim: Już nigdy nie będę przeklinał ziemi z powodu człowieka, gdyż myśli serca ludzkiego są złe od młodości jego.

Transkrypt

1 I KSIęGA NA POCZąTKU BERESZIT Rzekł tedy Pan w sercu swoim: Już nigdy nie będę przeklinał ziemi z powodu człowieka, gdyż myśli serca ludzkiego są złe od młodości jego. Nie będę też już niszczył żadnej istoty żyjącej, jak to uczyniłem. Dopóki ziemia istnieć będzie, nie ustaną siew i żniwo, zimno i gorąco, lato i zima, dzień i noc. [ ] Gdy tedy łuk ukaże się na obłoku, spojrzę nań, aby wspomnieć na przymierze wieczne między Bogiem a wszelką istotą żyjącą, wszelkim ciałem, które jest na ziemi. Rdz 8, 21 22; 9, 16

2

3 Błogosławię ten kasztanowiec Raw Jehuda powiedział: Każdy, kto wychodzi na zewnątrz w dniach [miesiąca] nisan i widzi kwitnienie [owocowych] drzew, zmawia następujące błogosławieństwo: «Błogosławiony bądź Panie, Boże nasz, Królu wszechświata, który nie dopuszczasz braków w Swoim świecie i [który] stworzyłeś w nim dobre stworzenia i dobre drzewa, aby poprzez nie dać ludzkości przyjemność» (Brachot 33, 2). Przez większość swojego życia czyniłam to, nie wiedząc, że tak właśnie powinnam czynić. Okno mojej kuchni wychodzi na wspaniały stary kasztanowiec. Codziennie rano staję przy oknie i patrzę na moje drzewo. Gdy byłam dzieckiem, drzew było znacznie więcej, lecz od dwudziestu lat kasztanowiec zdominował przestrzeń. Rysuje się wspaniale na tle starego muru secesyjnej kamienicy, w której teraz mieści się hotel. Nieodmiennie co roku, w połowie listopada, nadchodzi ten szary poranek, kiedy na gałęziach drzewa nie ma już ani jednego liścia. Czuję smutek przez cały dzień, a potem już tylko czekam. I po wielu, wielu miesiącach, przeważnie w kwietniu, ale bliżej początku miesiąca niż jego końca, drzewo ożywa. Raczej domyślam się niż widzę naprawdę, że wokół gałązek rozsnuwa się jasnozielona mgiełka. Po kilku dniach domysł przeradza się w pewność. Widzę perspektywę wiosny, lata, życia. Nawet zaczynam wcześniej wstawać, by sprawdzić, jak wygląda moje drzewo. Tak naprawdę mamy błogosławić drzewo wydające owoce ale w końcu kasztanowiec rodzi kasztany, tyle że akurat niejadalne. Czytam dokładniej mądrą księgę i dowiaduję się, że jedni komentatorzy nakazują błogosławić jedno drzewo, inni zaś utrzymują, że muszą to być dwa drzewa. Ale dlaczego mamy błogosławić właśnie drzewa? Równie dobrze moglibyśmy błogosławić Boga za wiosenną odnowę poprzez kwiaty czy ptaki. Raszi daje następujący komentarz do zacytowanych powyżej słów talmudycznego traktatu Brachot: W dniach [miesiąca] nisan kiedy przemijają zimowe dni ziemia staje się sucha, a człowiek widzi, że pełno na niej trawy; jego umysł staje się roztargniony i wchodzą weń złe skłonności [jecer hara]. 17

4 Z jednej strony mamy dziękować Bogu za odnowę, jaka wiosną następuje w przyrodzie. Z drugiej pamiętać, że na wiosnę, gdy budzi się instynkt życia, łatwiej pobłądzić. Symbolem odnowy w naturze są drzewa. Do drzewa w polu jest też porównywany w Torze sam człowiek (Pwt 20). Wiemy również, że skłonność do zła dała o sobie znać wówczas, gdy Adam i Ewa spożyli owoc z Ec hadaat z drzewa poznania dobra i zła. Mamy więc dualizm dwa drzewa owocowe. Naprawa grzechu tikun może się dokonać tylko poprzez, by tak rzec, narzędzie, za sprawą którego dokonano występku w tym wypadku musi to być zatem drzewo dające owoce. Mędrcy talmudyczni przywołują inne przykłady takiej naprawy tikunu: Samson wodził oczami za Dalilą, następnie stracił wzrok za sprawą Filistynów. Ciało Hioba pokryło się złośliwymi wrzodami podczas zawieruchy, i w czasie burzy został też uleczony. Tak więc zmawiamy błogosławieństwo nad drzewami owocowymi bez nich nasze święta byłyby zresztą uboższe. Niegdyś zanoszono je do Świątyni, dziś bez etrogu i lulawu trudno wyobrazić sobie święto Sukot. Bez owoców z drzew nie ma Rosz haszana ani Tu biszwat. Piękną myśl wyraził Izaak Luria: dusze, które nie dotarły do przeznaczonego dla siebie miejsca spoczynku, pozostały w pułapce królestwa drzew i roślinności. Zmówienie Birkat hailanot (Błogosławieństwa Drzew) pomaga tym cierpiącym duszom uwolnić się i ułatwia im drogę do miejsca przeznaczenia. Zmawianie błogosławieństwa jest zatem niewątpliwie przykazaniem pozytywnym (micwat ase), więc należy dołożyć starań, aby je wypełnić właśnie w miesiącu nisan. A gdyby ktoś nie zdążył, może to jeszcze uczynić w miesiącu następnym ijar, jednak im bliżej początku miesiąca, tym lepiej, jeśli zaś los rzucił nas na przykład do Australii, zmawiamy birkat hailanot w miesiącu tiszri. Tej wiosny, kiedy tak późno zazieleniły się drzewa, możemy zdążyć naprawdę w ostatniej chwili. Najlepiej udać się za miasto, ale i w mieście można odszukać kwitnące drzewa owocowe i zmówić błogosławieństwo. Powinno się też po nim dodać psalmy. Do tego przekonuje rabi Natan z Bracławia, który uważa, że zmawiając psalmy, otwieramy drzwi do skruchy (tszuwa). Przywołuje opowieść o Jaszce, który harował ciężko na polu, przygotowując je 18

5 pod zasiew zboża. Po zasianiu zmówił modlitwę o deszcz, który rzeczywiście wkrótce potem zrosił ziemię. Jaszka obserwował kiełkujące zboże z satysfakcją, ale gdy zaczęło dojrzewać, na polu pojawiły się wrony i zaczęły dziobać kłosy. Jaszka wziął widły i przegonił ptaki. Rzecz jasna, gdy tylko Jaszka szedł do domu, żarłoczne wrony powracały, zatem chłop ustawił na polu stracha. Wrony trzymały się z daleka nie dłużej niż dwa dni, zorientowały się bowiem rychło, że ten wypchany słomą stwór w wymiętym, starym kapeluszu Jaszki i jego poszarpanej koszuli jest zupełnie nieszkodliwy. Jaszka musiał wobec tego wytężyć całą swoją wyobraźnię i pomysłowość, jeśli chciał ocalić owoc swojej pracy. Ponieważ spędzał na polu całe dni, zaobserwował, że jest ono wystawione na silne podmuchy wiatru. Jaszka sporządził fujarkę z trzciny i umieścił ją w ustach stracha. Za każdym powiewem wiatru fujarka wydawała ostre dźwięki, które ostatecznie przepędziły wrony z pola Jaszy. Dane mu więc było cieszyć się złocistym zbożem, które wyrosło na jego polu. Natan z Bracławia powiada, że tak jak plonem Jaszy było zboże, dla narodu żydowskiego plonem jest Tora. Wrony symbolizują jecer hara inklinację do złego, czyli nasze pokusy i ciągoty, które muszą zostać pohamowane, abyśmy rzeczywiście byli godni otrzymania Tory w Szawuot. Ponadto jednak trzeba siły duchowej bez niej każdy z nas jest tylko strachem na wróble ze słomy i gałganków. Tę moc duchową możemy zyskać dzięki psalmom recytacja czy śpiew mają moc oczyszczającą i wprawiają duszę w drżenie i wibracje. Jesteśmy gotowi do otrzymania Tory. Na błogosławieństwo drzew mamy stosowną porę miesiące nisan oraz ijar. Ale czemu nie mielibyśmy błogosławić drzew za każdym razem, gdy poczujemy ochotę? Na takie wątpliwości odpowiada rabi Jakub w Pirkej Awot (Sentencjach Praojców): Kto postępuje po drodze i studiuje, a przerywa naukę, mówiąc: jak piękne to drzewo, jak piękne to pole policzy mu to Pismo, jakoby sam zatracał duszę swoją (Pirkej Awot 3, 9). Gdy dosłownie odczytamy tekst, możemy dojść do wniosku, że ten, kto przerywa studiowanie Tory, nie zasługuje według tejże na życie przyszłe. Wydaje się, że można wywieść pewne potwierdzenie tego surowego osądu z kilku fragmentów Pisma. Księga Przypowieści Salomona powiada, że gdy pójdziesz, będzie ci [przykazanie, czyli «nauka»] towarzyszyć (Prz 6, 22). Następnie w Księdze Powtórzonego 19

6 Prawa czytamy: Będziesz je [słowa, które Ja ci dziś nakazuję] wpajał [ ] idąc drogą (Pwt 6, 7) oraz w tej samej księdze: Tylko strzeż się i pilnuj swojej duszy, abyś nie zapomniał tych rzeczy, które widziały twoje oczy (Pwt 4, 9). Trzeba jednak przyznać, że mocnego wsparcia dla tej interpretacji w Piśmie nie znajdziemy. Niemniej przez stulecia, aż po czasy współczesne, w najważniejszych interpretacjach słów rabiego Jakuba podkreślano prymat Tory (Objawienia) nad Naturą (Stworzeniem). Niektórzy komentatorzy, jak Josef Chaim Karo, byli zdania, że jest to ostrzeżenie, abyśmy nie czerpali inspiracji religijnej wyłącznie z Natury; nie wolno nam przerywać studiów z powodu cudów przyrody, które zawsze są tuż tuż. W opublikowanej przed paru laty książce The Unnatural Jew Steven Schwarzschild powiada, że main stream żydowskiej filozofii z okresu diaspory określał żydowskość jako alienację od natury i przez konfrontację z nią. Powrót do Natury, jaki głosili ideologowie syjonizmu, określił Schwarzchild jako tendencję pogańską i nieżydowską. Inny współczesny myśliciel, Eric Hoffer, uważa rabiego Jakuba za zaślepionego fanatyka, oddanego jednej sprawie. Cytując jego słowa, przywołuje postać Bernarda z Clairvaux, jednego z inicjatorów krucjat, który zwykł był przechadzać się nad jeziorem Genewskim, nigdy nie spoglądając na nie. Bernard przypomina mnicha z rozprawy Davida Hume a O doskonaleniu sztuki: Za granicą słyszałem istotnie o pewnym mnichu, który wobec tego, iż z okien jego celi roztaczał się piękny widok, zawarł układ ze swoimi oczyma, że nigdy nie będą się zwracać w tę stronę, by nie doznawać tak zmysłowej rozkoszy (Eseje, przeł. Teresa Tatarkiewiczowa). Rabi Samson Rafael Hirsch zaś był zdania, że jeśli ktoś na widok pięknego drzewa przerywa studia nad Torą, umyka mu cały sens nauki. Piękno natury nie może być przerwaniem kontaktu człowieka z Bogiem, ale rozszerzeniem go. I o tym mówi birkat hailanot, które wyraża podziękowanie zarówno za dobre stworzenia, jak i dobre owoce drzew. Ben Isz Chai, dziewiętnastowieczny kabalista z Bagdadu, powiedział, że widząc drzewo, które zimą wyschnięte rozkwita na wiosnę, przygnębiony człowiek może na nowo odczuć przypływ nadziei. Przyglądając się co roku, jak kasztanowiec za moim oknem kasztanowiec okrywa się najpierw zielonymi listkami, a potem białymi kwiatami, odczuwam wdzięczność do losu i Stwórcy, że jeszcze raz dane mi było zobaczyć 20

7 ten cud. Gdyby to drzewo należało do mnie, umieściłabym obok niego napis, który moja przyjaciółka widziała niejednokrotnie w Izraelu: Do wszystkich, których to dotyczy. Zapraszamy do naszego ogródka na birkat hailanot.

8 Śnieg na Purim Mojej cioci, w dwudziestą rocznicę śmierci Moja ciocia śpiewała i nuciła niezależnie od tego, czy była w dobrym, czy złym humorze. Mawiała, że śpiew wzmacnia jej dobry nastrój i rozprasza smutek. Przeważnie śpiewała w jidysz, ale lubiła też bardzo niguny chasydzkie melodie bez słów. Z rzadka przypominała sobie piosenki hebrajskie. Co ciekawe, były to zawsze piosenki dla dzieci, o charakterze całkowicie świeckim. Uczyła ich, gdy jako szesnastoletnia dziewczyna pracowała w Tarbucie szkółce hebrajskiego dla dzieci. O ile słów piosenek w jidysz nie musiała mi tłumaczyć na polski, o tyle hebrajskie tak. Z domu wyniosłam zatem znajomość jedynie pojedynczych słów hebrajskich. Należało do nich słowo szeleg śnieg, ponieważ pojawiało się w jednej z piosenek. Bardzo mnie, wówczas małą dziewczynkę, zdumiewało, że hebrajska piosenka mówi o śniegu, skoro w Izraelu śnieg pojawia się raczej rzadko. Okazało się jednak co zapewne było oczywiste, skoro ciocia nauczała w Tarbucie w pierwszym dwudziestoleciu XX wieku że te hebrajskie piosenki powstawały właśnie wtedy, zapewne w Polsce. Piosenkę o śniegu przypomniałam sobie w chwili, gdy napływały doniesienia o niebywałych opadach śniegu w Jerozolimie. Wspaniałe zdjęcia charakterystycznej złotej kopuły pokrytej śniegiem pojawiły się nawet na polskich witrynach internetowych. Niestety, trudno było się nimi w pełni cieszyć, pod zdjęciami pojawiło się bowiem sporo postów i, bodaj z wyjątkiem jednego, wszystkie były agresywnie antysemickie. Miałby ktoś może ochotę sprostować, że antyizraelskie. Nie, miały charakter jawnie antysemicki. Jak zresztą wiadomo z niezbyt odległej historii, obelgi miotane pod adresem Państwa Izraela bywają najczęściej podszyte zwyczajną wrogością wobec Żydów. Może lepiej jednak przejść do porządku dziennego nad tym ściekiem, jakim bywa niekiedy internet. Zwłaszcza że gematria (wartość numeryczna) hebrajskiego słowa szeleg wynosi 333, tyle samo co słowa schicha zapomnienie. Wyczytałam zresztą w jakimś pseudokabalistycznym tekście (znowu ten internet), że trzykrotne potarcie 22

9 czoła śniegiem najlepiej takim, który dopiero co spadł z jednoczesnym skoncentrowaniem się na literze alef jest jakoby doskonałym remedium na zapominanie. Trochę to zbyt łatwe, żeby było prawdziwe. Można też 333 odczytać jako trzy trójki, jak w talmudycznym traktacie Szabat: Błogosławiony jest Najwyższy, który dał Torę [złożoną] z trzech [Pięcioksięgu, Ksiąg Prorockich i Pism] ludowi [złożonemu] z trzech [warstw kohenów, lewitów i zwykłych ludzi], poprzez człowieka, którego matka urodziła jako trzeciego [Mojżesza, który przyszedł na świat po Aaronie i Miriam], trzeciego dnia [abstynencji, zgodnie z Wj 19], w trzecim miesiącu roku (Szabat 88b). Raw Yehoshua Rachamim Dufour doszukał się innych asocjacji: słowo szeleg ma taką samą wartość numeryczną jak isz awiw lub isza hawiwa (mężczyzna kochany lub kobieta kochana rzecz jasna, przez Stwórcę) albo też haszem rofecha (Najwyższy twoim uzdrowicielem). Przywołuje przy tym słowa psalmów: Pokrop mnie hyzopem, a będę oczyszczony; obmyj mnie, a ponad śnieg bielszy się stanę (Ps 51, 9); on zapewnia pokój granicom twoim, karmi cię najlepszą pszenicą. [ ] On daje śnieg jak wełnę, szron jak popiół rozsypuje (Ps 147, 14, 16); Chwalcie Pana z ziemi [ ], ogniu i gradzie, śniegu i dymie, wichrze gwałtowny, co pełnisz jego rozkaz! (Ps 148, 7 8). Psalmy ukazują zatem biały, lekki śnieg jako dar Boży, przesłaniający to, co podłe, brudne, dający oczyszczenie. W przededniu święta Purim, kiedy następuje prawdziwa żydowska katharsis po zwycięstwie nad wrogiem Hamanem z rodu Amalekitów warto przywołać midrasz przypominający, że słowo szeleg składa się z trzech liter: szin, lamed i gimel. Midrasz stawia pytanie, dlaczego królowa Estera w imieniu własnym i Achaszwerosza zaprosiła Hamana na ucztę? Jednocześnie w midraszu zauważa się, że zacytowała przy tym słowa z Księgi Przysłów (Prz 16, 18): Pycha [wielkość] chodzi przed upadkiem (hebr. Lifnei szewer gaon te same litery, aczkolwiek nie w tej samej kolejności). Stąd wniosek, że Estera przewidywała upadek Hamana, chciała więc, by przedtem zakosztował smaku potęgi, ucztując obok najważniejszych osób w państwie, gdyż upadek z wysoka jest bardziej bolesny. Innego skojarzenia śniegu z zapomnieniem i Amalekiem doszukał się rabin Cadok z Lublina. Amalek zaatakował Żydów, gdy wyszli z Egiptu, a Bóg nakazał, abyśmy o tym nie zapominali: Pomnij, 23

10 co ci uczynił Amalek na drodze, gdyście wyszli z Micraim, jako cię napadł na drodze i pozabijał wszystkich ciągnących się w nieładzie za tobą, gdyś znużony był i strudzony a nie obawiał się Boga (Pwt 25, 17 18). Cadok hakohen powiada, że Amalek dąży do tego, abyśmy zapomnieli o naszych aspiracjach, chce nam odciąć drogę do Boga. Jeszcze bardziej metaforycznie to ujmując, rabin Cadok powiada, że Amalek reprezentuje jecer hara, czyli inklinację do czynienia zła. To właśnie jecer hara stara się swymi podszeptami zawrócić nas ze słusznej drogi, ostudzić nasz zapał. O ostudzeniu zapału mówi także Raszi w komentarzu do zacytowanych powyżej wersów z Księgi Powtórzonego Prawa. Zwrot napadł (hebr. karcha) powiada Raszi oznacza, iż Amalek zaatakował znienacka, podstępnie i zuchwale. Ale karcha ma również inne znaczenie, które da się wywieść od słowa kar, czyli chłód, zimno. Zatem podpowiada karcha można przetłumaczyć jako ochłodził, ostudził. Jak wyjaśnia Raszi, Żydów można porównać do kipiącej wody, symbolizującej ich gorące pragnienie dążenia do osiągnięcia doskonałości duchowej i byli już na tej drodze, gdy wyszli z Egiptu. Amalek zaś ostudził strach, jaki inne ludy żywiły wobec Żydów, co zachęciło je do zaatakowania Żydów. Można też uznać, że Amalek dążył do ostudzenia gorących aspiracji Żydów i ich więzi z Najwyższym. I wreszcie śnieg oraz kojarzone z nim zimno są w tradycji żydowskiej związane z Gehinom (czyśćcem). W Midraszu Tanchuma czytamy: Chizkija powiada: «Dla złych [ludzi] jest dwanaście miesięcy kary w czyśćcu. Sześć miesięcy cierpi się od gorąca, a pozostałe sześć miesięcy w chłodzie. Bóg umieszcza ich najpierw w gorącym miejscu, a potem daje ich tam [gdzie jest] śnieg» (Ree, 13). Wedle tradycji ludowej istnieje Gehinom ognia i Gehinom śniegu. W tym drugim Gehinom pokutuje się za grzechy wywołane lenistwem i opieszałością, ale co ciekawe również za dobre uczynki spełnione byle jak, bez gorliwości i zapału. I tu oczywiście przypomina mi się jedna z niezliczonych opowieści mojej cioci w miasteczku, z którego pochodziła, mieszkała niezwykle dzielna kobieta. Była znana z pracowitości, wytrzymałości i energii, która nie opuszczała jej do późnego wieku. Pewnego zimowego, mroźnego wieczoru niosła wodę ze studni, poślizgnęła się, upadła 24

11 i całe wiadro wody wylało się na nią. Zanim jeszcze podniosła się z ziemi, powiedziała z humorem: No, kalte [zimne] Gehinom już mam za sobą. Po śmierci pozostanie mi już tylko hejse [gorące] Gehinom. Nie wiem, czy ciocia była świadkiem tego zdarzenia, czy też była to anegdota przekazywana z ust do ust. To jednak nie jest istotne; dzięki opowieści o dzielnej staruszce zapamiętałam te dwa czyśćce, choć jeszcze przedwczoraj sądziłam, że to tylko jakieś lokalne wierzenie. Poszperałam jednak w źródłach i znalazłam opowieść z Midrasza Tanchuma, jak również komentarz do niej, autorstwa dziewiętnastowiecznego uczonego w Piśmie, Aitza Josefa z Białegostoku. Wydawałoby się, że to banalna sprawa spadł śnieg. A przecież nastręcza on tyle problemów, również z zakresu prawa religijnego (halachy); może nie pierwszej wagi, ale zawsze Na przykład: czy jeśli dziecko (lub nieroztropny dorosły) wkłada do buzi śnieg, to je śnieg, czy pije? Jeśli śnieg się je, to spożycie garstki wymaga zmówienia stosownego błogosławieństwa. Natomiast gdy uzna się, że jest to picie (wody), nie potrzeba odmawiać błogosławieństwa, bo jest to jak na picie zbyt mała ilość. Podobny problem jest z lodami. Wydaje się jednak, że większość autorytetów opowiada się za uznaniem zarówno śniegu, jak i lodów za napoje. Odmawianie błogosławieństwa przed ich spożyciem nie jest zatem konieczne. Ze śniegiem wiąże się też kwestia, czy wolno w szabat zrobić śnieżkę. Jeśli uznamy, że wzięcie do ręki odrobiny śniegu i uformowanie kulki jest aktem tworzenia czegoś nowego, co przedtem nie istniało, powinno to być zabronione. Są wszelako uczeni, którzy uważają, że śnieżki nie należy uważać za stworzoną rzecz, ponieważ jest nietrwała najczęściej już po paru chwilach się roztapia albo rozpada, czy też zostaje zmieszana z innym śniegiem. Jeszcze jedna kwestia: czy wolno w szabat uprzątnąć śnieg, który spadł przed domem. I znów zdania są podzielone, choć większość komentatorów uważa, że ponieważ śnieg może stanowić zagrożenie dla innych ludzi, wolno go uprzątnąć. Z tego samego powodu dopuszczalne jest posypywanie śniegu i lodu solą. Szczerze mówiąc, nigdy nie lubiłam śniegu może tylko we wczesnym dzieciństwie. Teraz już wiem dlaczego: to ogromnie kłopotliwa substancja.