Tydzień Kina Indyjskiego. indian film week

Transkrypt

1 Tydzień Kina Indyjskiego 100-lecie kina w indiach kino kultura, warszawa 5 10 listopada 2012 indian film week 100 years of indian cinema kino kultura, warsaw 5 10 november 2012

2 W tym roku obchodzimy 100-lecie Kina Indyjskiego. Wraz z powstaniem pierwszego niemego filmu Raja Harishchandra w 1913 roku, Indyjskie Kino wyruszyło w pasjonującą i malowniczą podróż, ilustrując przemianę narodu z kolonii w wolne, demokratyczne państwo o bogatym dziedzictwie kulturowym oraz wielorakich wartościach i wzorcach. Indyjska Kinematografia prezentuje szeroki wachlarz postaci sympatycznych włóczęgów, ponadczasowych romantyków, młodych buntowników, roztańczonych królowych i żarliwych działaczy społecznych. Typowe Kino Indyjskie, zwane bollywoodzkim, przez niektórych określane szerokim mianem cinema of interruption kina przeplatanego piosenką, tańcem, emocjami i akcją, teatralnością, dzięki walorowi rozrywkowemu, zjednało sobie widzów na całym świecie. Oprócz pełnego blichtru i przepychu Bollywood, niszowe niezależne kino artystyczne w zasadniczy sposób przyczynia się do szerzenia świadomości o indyjskim społeczeństwie. Cieszę się, że podczas Tygodnia Kina Indyjskiego, zostanie zaprezentowanych kilka przełomowych filmów w trzech grupach tematycznych Klasyczne kino bollywoodzkie, Filmy dla dzieci, oraz w hołdzie legendarnej aktorce, Smicie Patil. Dziękuję PISF za objęcie roli Partnera tej inicjatywy, która poprzez film, mam nadzieję, zbliży mieszkańców Indii i Polski. Monika Kapil Mohta Ambasador Republiki Indii w Polsce i na Litwie This year we celebrate 100 years of Indian Cinema. With the making of the first silent film Raja Harishchandra in 1913, Indian Cinema embarked on an exciting and colourful journey, reflecting a civilization in transition from a colony to a free democratic republic with a composite cultural heritage and pluralistic ethos. Indian Cinema showcases a rich bouquet of lovable vagabonds, evergreen romantics, angry young men, dancing queens and passionate social activists. Broadly defined by some as cinema of interruption, complete with its song and dance ritual, thrills and action, melodrama, popular Indian cinema, Bollywood, has endeared itself to global audiences for its entertainment value. Aside from all the glitz and glamour of Bollywood, independent art house cinema has been a niche and has made a seminal contribution in enhancing the understanding of Indian society. I am delighted that the Indian Film Week in Poland will showcase some landmark films in three segments mainstream Bollywood, Children s films, and a tribute to the legendary actor, Smita Patil. I thank the PFI for partnering the initiative which, I hope, will bring the people of India and Poland closer through the medium of Cinema. Monika Kapil Mohta Ambassador of India to Poland and Lithuania 3

3 Szanowni Państwo, Ladies and Gentlemen, Szanowni Państwo, Dear Filmgoers, Rozpoczynający się Tydzień Kina Indyjskiego jest znakomitą okazją do spotkania z jedną z największych i najbardziej oryginalnych kinematografii światowych. Dla polskiego widza będzie to szansa na odkrycie magicznego, barwnego, ale i mało znanego świata indyjskich filmów. Szansą na spotkanie z kulturą, obyczajami i codziennością społeczeństwa Indii. Powstały przy wspólnym udziale Ambasady Indii, Stowarzyszenia Filmowców Polskich i Polskiego Instytutu Sztuki Filmowego program przeglądu wygląda bardzo interesująco. Wśród wielu projekcji chciałabym zwrócić uwagę na otwierający Tydzień pokaz pierwszego indyjskiego filmu fabularnego Raja Harishchandra z 1913 roku. W programie są też przewidziane dyskusje z twórcami, warsztaty dla dzieci i spotkania ze studentami. Wszystkim gościom, widzom i organizatorom życzę udanych wrażeń i wspaniałej podróży przez stuletni świat fascynującej kinematografii indyjskiej. Agnieszka Odorowicz Dyrektor Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej The Indian Cinema Week, just starting, is an excellent opportunity to meet with one of the greatest and most original world cinemas. For Polish audiences, it will be a chance to discover the magical, colourful, but also little-known world of Indian films. It will provide an ideal opportunity to meet with the culture, customs and daily life of Indian society. Created jointly by the Embassy of India, the Polish Filmmakers Association and the Polish Film Institute, the review programme looks very interesting. Among the many screenings, I would like to draw attention to the Week s opening show the Indian feature film Raja Harishchandra from The programme also features discussions with the film makers, children s workshops and meetings with students. I wish all the guests, spectators and organisers a good time at the cinema, and a great journey through the fascinating world of a hundred years of Indian cinema. Agnieszka Odorowicz Director of the Polish Film Institute Indyjskie kino ma 100 lat! Fenomen tej kinematografii w jej masowym ujęciu uchwycił przed laty Andrzej Fidyk w znakomitym dokumencie Kiniarze z Kalkuty. Współczesne kino indyjskie nie ma już jednak nic wspólnego z objazdowym kinematografem Pana Battu. Dziś indyjska kinematografia jest ogromnym przemysłem, który stwarza imponujące możliwości, także polskim filmowcom. Tydzień Kina Indyjskiego. 100-lecie Kina w Indiach, jest nie tylko znakomitą okazją do świętowania wspaniałej rocznicy, ale także stanowi symboliczne otwarcie nowego rozdziału współpracy między polskimi i indyjskimi twórcami filmów. Intensyfikacja tych relacji będzie możliwa dzięki podpisanej w tym roku umowie o koprodukcji audiowizualnej między Polską i Indiami, która obejmuje swym zasięgiem zarówno filmy kinowe, jak i telewizyjne. Tydzień Kina Indyjskiego przybliży polskim widzom pełną paletę barw indyjskiej kinematografii z okazji przypadającej na ten rok 100. rocznicy jej istnienia. W bogatym programie Tygodnia znajdzie się sekcja poświęcona filmom z udziałem Smity Patil wybitnej aktorki i ikony indyjskiego kina; sekcja prezentująca najciekawsze produkcje Bollywood indyjskiej fabryki snów oraz sekcja, w której znalazły się indyjskie produkcje dla dzieci i młodzieży. Życzę wszystkim uczestnikom Tygodnia Kina Indyjskiego. 100-lecie Kina w Indiach niezapomnianych doznań wynikających z obcowania z tak niezwykłą kinematografią. Jacek Bromski Prezes Stowarzyszenia Filmowców Polskich Indian cinema has reached its centenary! The phenomenon of this cinematography, in its mass perspective, was grasped years ago by Andrzej Fidyk in his superb documentary, Kiniarze z Kalkuty (The Cinema Workers of Calcutta) Contemporary Indian cinema, however, has nothing in common with Mr Battu s travelling cinematograph. The Indian cinematography of today is a vast industry which creates impressive possibilities, for Polish filmmakers, as well. Indian Cinema Week. 100 Years of Cinema in India, is not merely a superb occasion to celebrate this splendid anniversary, but also constitutes the symbolic opening of a new kind of collaboration between Polish and Indian filmmakers. The intensification of this relationship will be possible thanks to an agreement on audiovisual co-production which is to be signed by our two countries this year and encompasses both cinema and television films. Indian Cinema Week will provide Polish audiences with a closer look at Indian cinematography s full palette of hues on the occasion of its centenary. Within the extensive programme, there is a section devoted to films featuring Smita Patil, an outstanding actress and icon of Indian cinema, a section presenting the most interesting films to come out of Bollywood, India s dream factory, and a section focusing on Indian productions for children and young people. I wish everyone taking part in Indian Cinema Week. 100 Years of Cinema in India a series of unforgettable experiences arising from their communion with this extraordinary cinematography. Jacek Bromski President Polish Filmmaker s Association 4 5

4 100 lat kinematografii indyjskiej 100 years of Indian cinematography Andrzej Bukowiecki Bharat Mata / Mother India Publiczność kinowa kojarzy dziś kinematografię indyjską z produkcjami Bollywoodu, na które nastała ostatnio moda w Europie i USA. A przecież jest to tylko wycinek z dziejów sztuki filmowej w Indiach, która co ciekawe choć jest postrzegana przez nas jako egzotyczna, przeszła przez te same stadia, co kino w Hollywood czy na Starym Kontynencie. Miała pionierów i pierwszych potentatów, wielkie wytwórnie w złotych latach 30. XX wieku, system gwiazd, neorealizm, nową falę. Jednak miała też i ma własną estetykę, wyrastającą ze specyficznych korzeni kulturowych i swoistych uwarunkowań historycznych. Kinematografia indyjska rozwijała się w społeczeństwie o złożonej strukturze narodowościowej, wyznającym różne religie, wielojęzycznym, silnie rozwarstwionym pod względem dostępu do dóbr materialnych. Wreszcie trzeba pamiętać, że jest to kinematografia olbrzymia, produkująca rocznie więcej filmów niż Hollywood, przy czym wiele z jej dawnych dokonań nie zachowało się do naszych czasów. Z tych wszystkich powodów, w poniższym, krótkim szkicu, możliwy będzie tylko rzut oka na historię kina w Indiach. Miejmy nadzieję, że oku nie umkną najważniejsze zjawiska, twórcy i filmy. Powstanie pierwszych filmów indyjskich poprzedziła publiczna prezentacja kinematografu Luisa Lumiere a. Odbyła się 7 lipca 1896 roku w hotelu Watson w Bombaju (Mumbaju). Obecny na niej Harischandra Sakharam Bhatvadekar nabył w Anglii aparaturę filmową. W początkach XX stulecia realizował reportaże, wyświetlał zaś także filmy z Europy. Za pierwszego indyjskiego potentata filmowego uchodzi Jamjetji Framji Madan. Jego firma Madan Theatres dominowała na tamtejszym rynku do końca okresu kina niemego. Konkurowało z nią m.in. The Royal Bioscope Company Hiralala Sena. Gdyby pożar nie strawił jego filmów, być może ostrożniej nazywalibyśmy Davida Warka Grifitha ojcem języka filmowego: Sen wcześniej niż sławny Amerykanin wykorzystywał twórczo ruchy kamery, zbliżenia twarzy i montaż. Mianem ojca kina indyjskiego określany jest reżyser, scenarzysta, producent, dystrybutor i mistrz tricków filmowych Today s cinema-going public associates Indian cinematography with Bollywood productions, a vogue for which has recently come about in Europe and the USA. Yet this is no more than one episode in the history of film in Europe, which, interestingly, and despite the fact that we perceive it as exotic, passed through the same gradual stages as cinema in the USA or on the Old Continent. It had its pioneers and its first potentates, its great studios in the golden years of the 1930s, its star system, its Neo-Realism and its New Wave. However, it also has, and still has, its own aesthetics, which sprang from specific cultural roots and sui generis historical determinants. Indian cinematography developed in a society with a complex national structure, professing a variety of faiths, multilingual and highly stratified in terms of access to material goods. Finally, it should be remembered that this is a vast cinematography, producing more films per year than Hollywood, while a great many of the old works have not been preserved to this day. For all these reasons, in the sketch that follows here, it will be possible to do no more than have the glance at the history of cinema in India. Let us hope that the glance misses none of the most important phenomena, filmmakers or films. The birth of the first Indian films was preceded by Louis Lumièr s public presentation of the cinematograph, which took place on 7th July 1896 at the Watson Hotel in Bombay (Mumbai). One of the people present, Harischandra Sakharam Bhatavdekar, then purchased a film camera in London. In the first years of the 20th century, he filmed reportage, though he also showing films from Europe. Jamsetji Framji Madan is reputed to be the first Indian film potentate. His company, Madan Theatres, dominated that market until the end of the era of silent film. One of his rivals was Hiralal Sen s Royal Bioscope Company. Had his films not been consumed in a fire, it is possible that we would have been more circumspect in dubbing David Llewelyn Wark D. W. Griffith, the father of film language; Sen used the movement of the camera, close-ups of faces and creative editing before ever the famous American did. 7

5 Dhundiraja Govinda Phalke. Zrealizował on pierwszy indyjski film pełnometrażowy, Raja Harishchandra. Premiera obrazu miała miejsce w kinie Coronation w Bombaju, 13 maja 1913 roku. Dzień ten wyznacza oficjalną datę narodzin indyjskiej kinematografii. Phalke nakręcił w latach szereg filmów, w których wprowadził na ekran mitologię Indii. Adresował je do prostych ludzi. Ci prości ludzie bywali bohaterami filmów z rodzącego się w latach 20. nurtu społecznie zaangażowanego w kinie indyjskim. Swoimi filmami z lat w nurt ten wpisał się Dhiren Ganguly. Wbrew pozorom nie wszystkie były utrzymane w poważnym tonie, trafiały się wśród nich obrazy o zabarwieniu satyrycznym. Niema kinematografia indyjska stworzyła własny system gwiazd. Jedna z pierwszych, Gohar, zagrała przykładną żonę w filmie Gun Sandari, który w patriarchalnym społeczeństwie odniósł spory sukces. Działo się to w roku 1925 kończyła się epoka wielkiego niemowy. Na swój pierwszy film dźwiękowy Piękno świata ( Alam Ara ), w reżyserii Ardeshira Iraniego Indie czekały jednak jeszcze sześć lat. Premiera odbyła się 14 marca 1931 roku w kinie Majestic w Bombaju. W Pięknie świata epickim dramacie kostiumowym dźwiękowe kino indyjskie od razu ujawniło znamienny rys swojej estetyki, znany fanom niedawnych hitów Bollywoodu: przeplatanie akcji piosenkami (począwszy od filmów z lat 40. także tańcami zbiorowymi), co nie miało wszakże nic wspólnego z musicalem. Brało się z tradycji antycznego dramatu indyjskiego i XIX-wiecznego teatru Parsów (zamieszkującej Indie grupy etnicznej, wywodzącej się od starożytnych Persów). Pierwszy film bez śpiewu i tańca powstał w Indiach dopiero w 1954 roku! Po przełomie dźwiękowym kino indyjskie przeżywało rozkwit. Spośród pracujących pełną parą wytwórni filmowych tzw. wielką trójkę tworzyły: New Theatres, Prabhat Film Company oraz wielka, nowoczesna Bombay Talkies. Przebojem pierwszej z nich był Dewdas (1935) chwalony za realizm melodramat o nieszczęśliwej miłości, który doczekał się kilku The man styled the father of Indian cinema is the director, screenwriter, producer, distributor and master of the tricks of film, Dhundiraj Govind Phalke. He made the first full-length Indian film, Raja Harishchandra (King Harishchandra). The premiere took place at the Coronation Cinema in Bombay on 13th May 1913 and that date marks the official birth of Indian cinematography. Between 1913 and 1923, Phalke shot a succession of films within which he brought India s mythology to the screen. They were addressed to the simple people. These simple people were often the central characters of films which were made following the trend toward social engagement in the Indian cinema which emerged in the 1920s. Between 1923 and 1927, Dhiren Ganguly was to make his mark on this stream with his films. Contrary to appearances, not all of them maintained a serious tone; pictures with a tinge of satire also occurred amongst them. India s silent cinematography established its own star system. One of the first of them, Gohar, played the model wife in Gunsundari (Why Husbands Go Astray), which enjoyed considerable success in the patriarchal society. It was with that film, made in 1925, that the epoch of the great silence came to an end. However, India still had to wait another six years for her first sound picture, Ardeshira Irani s Alam Ara (The Light of the World). The premiere was held at the Majestic Cinema in Bombay on 14th March In that film, an epic costume drama, Indian sound cinema immediately showed a characteristic outline of the aesthetics known to fans of Bollywood s more recent hits, with the action being intertwined with song; from the 1940s there would also be ensemble dance numbers. Not that this had anything in common with the musical genre. It was drawn from the traditions of ancient Indian drama and the 19th century Parsi theatre; the Parsis were an ethnic group living in India and tracing their ancestry back to the ancient Persians. The first film to feature no music or dance was not made in India until 1954! Following the breakthrough of sound, Indian cinema experienced a heyday. Amongst the studios working at full Monsoon Wedding tilt were the Big Three; New Theatres, Prabhat Film Company and the vast, modern Bombay Talkies. A big hit for the first of them was Devdas (1935), a melodrama of ill fortune in love extolled for its realism and with several remakes in store for it. The second of the three studios produced films in various genres and made a name for itself with an affecting contemporary moral drama, Manoos (Life Is For The Living; 1939). At the third, the German director Franz Osten shot Achhoot Kanya (Untouchable Maiden; 1936), where, as in a great many Hindu films, such as the previously mentioned Devdas, for instance, the lovers run up against the divisions of cast. The early 1940s saw independent producers increase considerably. Rajaram Vankudre Shantaram, who had previously set up the Prabhat Film Company was one of their number. In that decade and the subsequent one, young, left-leaning filmmakers set Indian Neo-Realism against the cinema of song and dance. Indeed, it is to precisely this movement that the previously mentioned first film to be free of vocal and choreographic display belongs; Khwaja Ahmad Abbas Munna (The Lost Child). The central character is a seven-year-boy who runs away from an orphanage and fights for survival on the streets of a huge city. This same director had previously made Dharti Ke Lal (The Children of the Earth; 1946), about a catastrophic famine in Bengal. The productions made under the All-India Films banner constituted a form of compromise between Neo-Realism and popular cinema. They broached grave social problems, but, at one and the same time, they strove to overcome the internal language barriers in India and to take into account the formula attractive to a wider public; one star, six songs, three dances. The most famous picture to be made in line with this prescription was Mehboob Khan s Mother India (1957), the story of a woman courageously facing up to adversity. It received the first Oscar nomination to be given to Indian cinematography. Both Awaara (The Vagabond / The Tramp; 1951), directed by Raj Kapoor, a popular actor, and Bimal Roy s Do Bigha Zaminv (Two Acres of Land; 1953) balance at the border between Neo-Realism and cinema for everyone. 8 9

6 remake ów. Druga produkowała filmy różnych gatunków, a zasłynęła z przejmującego współczesnego dramatu obyczajowego Życie jest jedno (1939). W trzeciej niemiecki reżyser Franz Osten nakręcił Nietykalną (1936), w której jak w wielu filmach hinduskich, np. wspomnianym Dewdasie uczucie łączące zakochanych zderzało się z podziałami kastowymi. Na początku lat 40. wzrosło znaczenie producentów niezależnych. Należał do nich Rajaram Vankudre Shantaram, który uprzednio założył wspomniane Prabhat Film Company. W tamtej i następnej dekadzie młodzi, lewicujący filmowcy przeciwstawili kinu śpiewanemu i tańczonemu indyjski neorealizm. To właśnie w tym nurcie mieści się wspomniany pierwszy film wolny od popisów wokalno-choreograficznych Zagubione dziecko (1954) Khwaji Ahmada Abbasa. Bohaterem jest siedmioletni uciekinier z sierocińca, walczący o przetrwanie na ulicach wielkiego miasta. Wcześniej ten sam reżyser nakręcił Dzieci ziemi (1946) opowieść o klęsce głodu w Bengalu. Formę kompromisu między neorealizmem a kinem popularnym stanowiły produkcje spod znaku All-India Films, poruszające ważkie problemy społeczne, ale zarazem starające się pokonać wewnętrzne bariery językowe w Indiach i respektować atrakcyjną dla szerokiej publiczności formułę: jedna gwiazda, sześć piosenek, trzy tańce. Najsłynniejszy obraz powstały według tych recept to Mother India (1957) Mehbooba Khana historia kobiety dzielnie stawiającej czoła przeciwnościom losu. Film zdobył pierwszą dla kinematografii indyjskiej nominację do Oscara. Na pograniczu neorealizmu i kina dla wszystkich balansowały dramaty społeczne Włóczęga (1951), w reżyserii popularnego aktora Raja Kapoora oraz Dwa hektary ziemi (1953) Bimala Roya. Na lata 50. przypada początek twórczości najwybitniejszego i najlepiej znanego w świecie reżysera indyjskiego Satyajita Raya. Debiutancka Droga do miasta (1955) spojrzenie na świat oczyma kilkuletniego Apu, doświadczającego dobra i zła jako że miało w niej nie być pieśni i tańców, Raja Harishchandra obsadę tworzyli naturszczycy, a ekipę amatorzy wolni od rutyny, rodziła się w bólach. Sukces filmu utorował Rayowi drogę do dwóch kolejnych z tym samym bohaterem, które razem z pierwszym stanowiły Trylogię Apu. Ray, kontynuując własną, pełną społecznej pasji twórczość, stał się mistrzem dla reżyserów formujących w latach 60. i 70. Nowe Kino Indyjskie, którego koryfeuszami byli m.in. Mrinal Sen i Ritwik Chatak. Po wygaśnięciu reformatorskiego kierunku trzeba było trochę poczekać na kolejne ciekawe zjawisko: filmy Miry Nair urokliwą Kamasutrę (1996), czy przebojowe Monsunowe wesele (2001). Przyćmił je triumfalny renesans Bollywoodu w roztańczonej, rozśpiewanej bajce Czasem słońce, czasem deszcz (2001, prem. polska 2005) oraz obsypany Oscarami Slumdog, milioner z ulicy (2008), opowiadający historię z Indii, nakręcony wszakże przez Anglika, Danny ego Boyle a. The 1950s saw the first works of the most distinguished of Indian directors and the best-known around the world, Satyajit Ray. His debut film, Pather Panchali (Song of the Little Road; 1955), looks at the world through the eyes of an eightyear-old boy, Apu, experiencing good and evil. Given that there were no songs and dances in it, the characters were played by non-professional actors and the technical team were experience-free amateurs, the picture was painfully born. The success it met with paved the way for Ray to make two more pictures with the same central character; together with the first, they comprise The Apu Trilogy. Continuing along his own creative line, filled with a social passion, Ray became a master for the directors forming India s New Cinema in the 1960s and 70s, amongst the leaders of which were Mrinal Sen and Ritwik Chatak. After the reformatory trend died out, it was necessary to wait a while for the next interesting phenomenon, the films of Mira Nair, such as the enchanting Kama Sutra. A Tale of Love (1996) or the hit Monsoon Wedding (2001). They were eclipsed by the triumphant renaissance of Bollywood with the all-singing, all-dancing Kabhi Khushi Kabhie Gham (Happiness and Tears; 2001, Polish premiere, 2005) and Slumdog Millionaire, showered with Oscars and telling a story set in India, yet made by an Englishman, Danny Boyle. Alam Ara / The Ornament of the World 10 11

7 Raja Harishchandra Cz.-B. / B&W niemy / silent 1913, 15 Producent & Reżyser / Producer & Director: D.G. Phalke Zdjęcia / Camera: Trymbak B. Telang Pierwszy indyjski film pełnometrażowy. Obraz mitologiczny oparty na legendzie Króla Harishchandra z epopei Ramajana i Mahabharata. The first full length Indian feature, the mythological film was based on the legend of King Harishchandra in the Ramayana and Mahabharata. 12

8 Smita Patil Jedna z najjaśniejszych Smita Patil. One of the most luminous of them all Konrad J. Zarębski Na planie filmu Bhumika / On the set of the film The Role Debiutowała na początku lat 70., przyjmując rolę w filmie Charandas Chor (1975), który realizował również debiutujący Shyam Benegal, by szybko udowodnić swą szczególną wrażliwość i rzadki naturalny talent, oddziałujący na widza nawet kilkanaście lat po jej niespodziewanym odejściu. Jej mroczne spojrzenia, jakkolwiek z figlarnym błyskiem, w połączeniu ze scenicznym napięciem, jakie wokół siebie tworzyła, pomogły jej w zdobyciu statusu gwiazdy Nowego Kina, zwanego przez krytyków także kinem równoległym jako alternatywnym do głównego nurtu, utożsamianego z ośrodkiem produkcyjnym w Bombaju, czyli Bollywoodem. Do dziś pozostaje symbolem nurtu, który przyciąga uwagę bardziej wymagającej publiczności wraz z Shabaną Azmi, Naseeruddinem Shahem i Omem Purim, nazywanym dziś Wspaniałą Czwórką. Smita Patil zapisała się w historii indyjskiego kina rolami w filmach równoległych: Manthan (1976), Bhumika (1977), Chakra (1981), Pinto Albert (1980) czy Aakrosh (1980), jakkolwiek jej filmografia liczy blisko 80 pozycji. Jednak to filmy z wczesnego okresu jej aktorskiej aktywności skłoniły amerykańskiego krytyka Elliotta Steina z Financial Times do stwierdzenia: Mając 25 lat Smita jest królową indyjskiego kina równoległego i ikoną tego środowiska w takim samym stopniu jak Anna Karina wśród filmowców francuskiej Nowej Fali. Patil nie jest klasyczną pięknością, ale lśni między innymi aktorami. No i nigdy nie zdarzył się jej najdrobniejszy fałszywy ruch na ekranie. Przyszła do filmu z małego ekranu. Córka popularnego polityka i aktywnej działaczki społecznej skończyła wprawdzie studia aktorskie, ale zaczynała karierę od czytania wiadomości w bombajskiej telewizji. Tam wypatrzył ją Shyam Bengal i zaproponował rolę w Chandaras Chor. Miała prezencję, którą można świetnie wykorzystać na planie wspomina swoją decyzję Benegal. Jego przeczucia okazały się prorocze. Kiedy powstawał kolejny jego film, Manthan, dwie odkryte przez niego gwiazdy, Shabana i Smita, nie tylko przekroczyły próg filmowej sławy, ale i rozpoczęły swą długoletnią przyjaźń, opartą na miłości i nienawiści zarazem, co stało się niewyczerpanym źródłem środowiskowych She made her debut in the 1970s, taking a role in Charandas Chor (Charandas The Thief; 1975), directed by Shyam Benegal, himself making his debut. She rapidly demonstrated her particular sensitivity and rare, natural talent, which continues to work upon audiences well over a dozen years after her unexpected passing. Her glance, dusky, though with a glint of mischief, juxtaposed with the dramatic tension which she created around herself, helped her to attain the status of a star of the New Wave cinema, also termed Parallel Cinema by the critics as an alternative to the mainstream, distinct from the film production centre in Bombay, in other words, Bollywood. To this day, she remains a symbol of the movement, which drew the attention of more discerning audiences and she, Shabana Azmi, Naseeruddin Shah and Om Puri are now known jointly as the Fabulous Four. She made her mark on the history of Indian cinema with her roles in such Parallel Cinema films as Manthan (The Churning; 1976), Bhumika (The Role; 1977), Chakra (1981), Albert Pinto Ko Gussa Kyoon Aata Hai (What Makes Albert Pinto Angry?; 1980) and Aakrosh (Cry of the Wounded; 1980), although her filmography numbers almost eighty titles. Nonetheless, it was the films from the early period of her acting work which prompted an American critic, Elliot Stein of the Financial Times, to state that, At 25 Smita is clearly the queen of Indian parallel cinema, as much an icon for film-makers of the milieu as was Anna Karina for young directors in France at the outset of their new wave. Patil is not a classic beauty but the lady glows. She never makes a false move on screen. She moved into film from the small screen. The daughter of a popular politician and dedicated social activist, she did, indeed, study acting, but began her career as a newsreader on Bombay TV. It was there that Shyam Benegal spotted her and offered her the part in Chandaras Chor. Recalling his decision, Benegal has said, She had a presence which I felt could well be utilised in cinema. His presentiment proved to be prophetic. When his next film, Manthan, came out, the two stars he had discovered, Shabana and Smita, not only crossed the threshold to cinema fame, but also began a friendship which 15

9 Na planie filmu Sadgati / On the set of the film Deliverance i medialnych plotek, napędzających zainteresowanie widzów rodzimym kinem. Manthan sprawił, że Smita Patil została dostrzeżona i doceniona nie tylko przez branżę i krytykę, ale i przez publiczność, ale tak naprawdę o jej pozycji na filmowym panteonie zadecydowała Bhumika. To za rolę w tym filmie dostała swoją pierwszą nagrodę filmową Srebrnego Lotosu przy niemilknącym aplauzie widowni. Już wówczas mogła was to last for many years. Based, as it was, on both love and hate, it became an endless source of gossip within film circles and the media alike, fuelling the audience s interest in their native cinema. Manthan earned Smita Patil notice and appreciation not merely within the business and from critics, but also from the public; however, in truth, it was most certainly Bhumika which was to decide her position among the pantheon of the film world. Her role in that film brought her the first of her film awards, the Silver Lotus, to the unabating applause of the audience. Now she could enter the mainstream of Indian cinema and have the whole world at her feet. But she had no wish to climb on to the commercial bandwagon. She explained her decision by saying that Right now, I can t imagine myself working in three films at the same time. After all, the aim is not to act in just any film. People with whom I work are very important to me. Which is not to say that Patil avoided Bollywood. On the contrary. She was waiting for an offer which would satisfy her ambitions. And such an offer came, with Shakti (The Power; 1982), highly esteemed by the public and critics alike. Which does not mean that her decision to appear in a commercial film did not rouse the indignation of her fans. After all, like the Americans and Italians, the inhabitants of India number amongst those nations who experience their cinema in a very particular way. So whilst some members of the public were delighted by her presence in Bollywood films, there were others who were ready to accuse her of being a fake. She responded to the accusations by saying that, [ ] there have been quite a few offers from established banners and directors. One of them was Salim-Javed, but I refused. I agreed to do Shatki because it s a good role and I will be working with good artists like Dilip Kumar, Amitabh Bachchan and Rakhee. And I like Ramesh Sippy. He s a good director. You must understand that I am not phoney. I do art films because I am attached to them. To be frank, I d love to do a few commercial films because that s where the big money is. Film acting is the only profession in India where you are paid enormous wejść do głównego nurtu indyjskiego kina i mieć u stóp cały świat. Ale aktorka nie chciała pójść za komercyjną modą. Nie stać mnie na to tłumaczyła swoją decyzję by pracować jednocześnie w trzech filmach. Nie jest moim celem występowanie na ekranie, ale uczestniczenie w akcie twórczym wraz z gronem oddanych przyjaciół. Co nie znaczy, że Patil unikała Bollywoodu. Wręcz przeciwnie: czekała na ofertę, która zaspokoi jej ambicje. I taka oferta przyszła wraz z filmem Shakti (1982), wysoko cenionym zarówno przez publiczność, jak i przez krytykę. Co nie znaczy, że jej decyzja, by wystąpić w filmie komercyjnym, nie oburzyła jej fanów. Wszak mieszkańcy Indii obok Amerykanów i Włochów należą do narodów, które przeżywają kino w sposób szczególny. Gdy więc część publiczności cieszyła się z jej obecności w filmie bollywoodzkim, inni wielbiciele gotowi byli zarzucić jej zdradę. Aktorka odpowiedziała na zarzuty: Dostawałam sporo ofert od renomowanych wytwórni i filmowców, także od tandemu Salim Javed (scenarzystów filmu Shakti ), ale odmawiałam. Zgodziłam się na Shakti, bo uznałam, że to ciekawa rola, a poza tym miałam pracować z takimi aktorami jak Dilip Kumar, Amitabh Bachchan i Rakhee, których podziwiam i cenię. No i lubię Ramesha Sippy, to naprawdę dobry reżyser. To nie była zdrada, ale świadomy wybór. Robię kino artystyczne, jestem do niego przywiązana. Chciałabym jednak nakręcić kilka filmów komercyjnych, bo tam zaangażowane są naprawdę duże pieniądze. Aktorstwo filmowe w Indiach to szczególny zawód: nigdzie indziej ludzie nie dostają takich pieniędzy tak niewiele dając od siebie. Nie jestem głupia, ale tego nie rozumiem. Co nie znaczy, że nie dam sobie rady w filmie stricte komercyjnym, choć na planie obowiązują dziwaczne standardy. Nie ma żadnych harmonogramów produkcji, nie ma też komunikacji między ludźmi. Człowiek taki jak ja staje się nikim, traci swoją osobowość. Jednak przygoda Smity Patil z kinem artystycznym skończyła się dość szybko, i to w dość niefortunnych okolicznościach. Przez 5 lat byłam związana z kinem artystycznym skarżyła się aktorka w jednym z wywiadów. Odmawiałam sums of money for doing precious little. I am not a fool not to understand this. But I am not cut out for the unnatural mode of living which working in commercial cinema entails. The schedules are so disjointed. There is no personal communication. A person like me is brushed aside as a nonentity. I find all this an insult to the individual in me.... However, Patil s love affair with art cinema was to come to a fairly abrupt end. And in rather unfortunate circumstances, at that. I remained committed to small cinema for about five years, she complained in one interview. I refused all commercial offers. Around 197 8, the small cinema movement started picking up and they needed names. I was unceremoniously dropped from a couple of projects. This was a very subtle thing but it affected me a lot. I told myself that here I am and I have not bothered to make money. I have turned down big, commercial offers because of my commitment to small cinema and what have I got in return? If they want names I ll make a name for myself. So I started and took whatever came my way.... Elsewhere, she asserted that I think it s because I was to realise the experience of being exposed to a different kind of cinema to find out what it s all about. I think the time is right for me to enter commercial cinema. Four years ago I wasn t in the right frame of mind, too uncertain and unsure of myself. Today, I ve achieved a certain status. Her career is proof that Indian cinema, so diverse in its manifestations, remains a huge cultural community, thanks to which, it maintains a cultural unity. So there is nothing strange in the fact that the stars of one stream test their strengths in pictures made by other filmmakers and attain well-deserved success. Indeed, this pertains not only to Smita Patil. No sooner had she arrived in Bollywood than the atmosphere of competitiveness with her arch-rival, Shabana Azmi, made a reappearance. After all, the latter had succeeded in reconciling art and commercial cinema almost from the outset of her career, explaining that she had gone for that compromise so that audiences who knew her from Bollywood productions would then seek her out in arts films

10 udziału we wszelkich projektach komercyjnych. Jednak gdzieś na przełomie 1977/78 kino artystyczne zaczęło tracić impet i filmowcy potrzebowali rozpoznawalnych gwiazd. Zostałam bezceremonialnie usunięta z kilku projektów. Wprawdzie było to załatwione dosyć subtelnie, ale bardzo mnie dotknęło. W końcu byłam wierna temu ruchowi, nie szukałam pieniędzy w Bollywood, a co dostałam w zamian? Jeśli chcą mieć nazwiska, sama sobie wyrobię nazwisko. Spróbowałam i się udało!. Kiedy indziej zapewniała: Chciałam spróbować różnych rodzajów kina, żeby dowiedzieć się, o co w nich chodzi. Nadeszła chwila, by spróbować Bollywoodu. Jeszcze cztery lata temu nie miałabym odwagi. Ale dziś już dojrzałam do tego. Jej kariera dowodzi, że kino indyjskie tak różnorodne w swoich przejawach pozostaje wielką kulturową wspólnotą, dzięki czemu zachowuje kulturową jedność. Nic więc dziwnego, że gwiazdy jednego nurtu próbują sił w filmach innych twórców i odnoszą zasłużone sukcesy. Dotyczy to zresztą nie tylko Smity Patil. Kiedy tylko aktorka pojawiła się w Bollywood, od razu wrócił nastrój rywalizacji z wielką konkurentką Shabaną Azmi. Azmi zresztą niemal od początku kariery potrafiła pogodzić kino artystyczne z komercyjnym, tłumacząc, że poszła na ten kompromis, by widzowie znający ją z produkcji bollywoodzkich poszukali jej w realizacjach artystycznych. Na tego rodzaju argumentację Smita Patil zareagowała wzgardliwym wydęciem ust: To hipokryzja!. Mimo toczonej w mediach wojny obie aktorki wystąpiły razem w Arth (1982) i Mandi (1983). Krytycy zachwycali się Azmi, doprowadzając Smitę do nieskrywanej irytacji: Recenzenci podziwiają Shabanę za to, co zrobiła w tych filmach, ale kto miał trudniejszą rolę do zagrania? Nie sądzę, żeby wspólna praca z Shabaną była przyjemnym doświadczeniem, chyba że role będą równoważne a reżyser nie będzie faworyzował żadnej z nas. Ostatecznie jednak Smita Patil dopięła swego i na dobre zadomowiła się w głównym nurcie kina komercyjnego, grając w najpopularniejszych produkcjach wspomnianym już Shakti oraz Namak Halaal (1982) u boku samego Amitabha Bachchana. Początkowo trudno jej Smita Patil s reaction to this kind of argument was to dismiss it with a derisive snort; That s hypocrisy!. Despite the battle waged in the media, the two actresses appeared together in Arth (The Meaning; 1982) and Mandi (Market Place; 1983). The critics were enraptured by Azmi, driving Smita to an unconcealed exasperation; Critics appreciated Shabana for the roles she did in those movies but whose was the more difficult role? I don t think working with Shabana again will be a pleasant experience unless the roles are balanced, the director is balanced and he sticks to the roles. Finally, though, Smita Patil attained her object and forged a place for herself once and for all in the mainstream commercial cinema, playing in the most popular productions; the previously mentioned Shakti and Namak Halaal (1982), alongside Amitabh Bachchan himself. At the beginning, it was difficult for her to find her feet in this world of trite dialogues, insane costumes and freakish poses. But as a professional, she soon overcame those barriers, proving to be a perfect portrayer of the roles deeply inscribed into the poetics of Bollywood, gathering a throng of old and new fans around her. A feminist by conviction and associated with the Women s Centre in Bombay, she put her popularity to work as a spokeswoman for the movement for changes in customs and the liberation of women. But for a while, it seemed that neither her popularity on the screen nor either the recognition of critics which were stirred by her cinema and theatre roles or her social commitment could protect her against personal disaster. In the early 1980s, she became involved with an actor as popular as she was, Ray Babbar, who combined artistic and political activities. When the couple decided to get married, she was immediately dubbed a home breaker, because, in order to wed her, Babbar had divorced Nadira Zaheer, the mother of their two children, whom he had met while he was still training as actor. Smita Patil endured the smear campaign with dignity, continuing her social and artistic activities without reacting to the taunts and aggression. The Indian authorities held her in esteem, honouring her with one of the highest orders of było odnaleźć się w świecie banalnych dialogów, zwariowanych kostiumów i dziwacznych póz. Ale jako profesjonalistka szybko pokonała te bariery: okazała się idealną odtwórczynią ról mocno wpisanych w poetykę Bollywoodu, gromadząc wokół siebie rzesze starych i nowych fanów. Feministka z przekonań, związana z Women s Centre w Bombaju, wykorzystywała swoją popularność jako rzecznika ruchu na rzecz przemian obyczajowych i wyzwolenia kobiet (oczywiście, według standardów indyjskich) z konwenansów narzucanych przez tradycyjne społeczeństwo. Ale przez moment wydawało się, że ani ekranowa popularność, ani uznanie krytyków, jakie budziły jej kreacje w kinie i teatrze, ani też społeczne zaangażowanie nie uchroni jej przed osobistą klęską. Na początku lat 80. Smita Patil związała się z równie jak ona popularnym aktorem Rajem Babbarem, łączącym działalność artystyczną z polityką. Kiedy para zdecydowała się na małżeństwo, do Smity natychmiast przylgnął przydomek niszczycielki rodzin, bowiem Babbar rozwiódł się dla niej z Nidirą Zaheer, matką dwójki swoich dzieci, którą poznał jeszcze podczas studiów aktorskich. Smita Patil wytrzymała nagonkę z godnością, kontynuując działalność społeczną i artystyczną i nie reagując na zaczepki. Władze Indii doceniły ją, honorując w 1985 roku medalem Padma Shri, jednym z najwyższych odznaczeń państwowych za zasługi w dziedzinie sztuki. Niestety, oddanie widzów i uznanie władz to czasem za mało, by odczuć pełnię szczęścia. Smita Patil jedyna do połowy lat 80. aktorka azjatycka, która miała swoje retrospektywy w Paryżu i La Rochelle (gdzie jej promotorem był sam Costa-Gavras), niespodziewanie zmarła 13 grudnia 1986 roku w wyniku komplikacji poporodowych. Już po jej śmierci weszło na ekrany około 10 filmów, wśród nich Mirch Masala (1986), dowodzący silnych związków aktorki z kinem artystycznym. Ona sama do dziś uznawana jest za jedną z największych gwiazd indyjskiego kina w historii w ostatnim rankingu portalu Rediff.com zajmuje drugą pozycję, zaraz za Nargis, wielką gwiazdą z lat 50. i 60. A syn Smity Patil i Raja Babbara, Prateik Babbar, zadebiutował na ekranie w 2008 roku. Smita Patil state, the Padma Shri, in Sadly, the public s devotion and the recognition of the authorities are sometimes not enough to afford a full sense of satisifaction. Smita Patil, who, until the mid-1980s had been the only Asian actress to have received a retrospective in Paris and La Rochelle, where she was promoted by Costa-Gavras himself, died unexpectedly on 13th December 1986 as a result of post-natal complications. Soon after her death, around ten films were released, including Mirch Masala (A Touch of Spice; 1986), giving proof positive of her powerful ties to art cinema. She herself is recognised to this day as one of the greatest stars of Indian cinema in history; in the most recent ranking on Rediff.com, she takes second place, coming directly after Nargis, the great star of the 1950s and 60s. And Prateik Babbar, her son with Raja Babbar, made his screen debut in

11 Bhumika The RolE Indie / India 1977, 142 Reżyseria / Director: Shyam Benegal Scenariusz / Screenplay: Satyadev Dubey, Girish Karnad, Shyam Benegal Dialogi / Dialogue: Satyadev Dubey Muzyka / Music: Vanraj Bhatia Zdjęcia / Cinematography: Govind Nihalani Montaż / Editing: Bhanudas Divakar Obsada / Cast: Smita Patil, Anant Nag, Naseeruddin Shah, Amol Palekar, Amrish Puri, Sulabha Deshpande Nagrody / Awards: National Film Awards, Indie / India Najlepsza aktorka, Najlepszy scenariusz / Best Actress, Best Screenplay (1978); Nagrody Filmfare, Indie / Filmfare Awards, India Najlepszy film / Best Film (1978); Nagroda Golden Plaque / Golden Plaque (MFF w Chicago / Chicago Film Festival 1978) W arcydziele autorstwa Shyama Benegala, bazującym na pamiętnikach Hansy Wadkar aktorki mówiącej w języku marathi, Smita Patil daje zachwycający popis kunsztu aktorskiego, wcielając się w rolę Ushy. Wyzwala się ona z okowów krępującego ją małżeństwa ze znacznie starszym od siebie mężczyzną. Będąc jej menedżerem, stara się kontrolować jej życie nawet wtedy, gdy Usha wdaje się w niespełniony romans z egocentrycznym reżyserem filmowym i żonatym mężczyzną o tyrańskich skłonnościach. Arcydzieło Shyama Benegala odtwarza i interpretuje rolę aktorki w indyjskiej kulturze, nawiązując do kina popularnego oraz wcześniejszych gatunków sztuki aktorskiej. Shyam Benegal urodził się w grudniu 1934 r. w Hajdarabadzie. Przed rozpoczęciem kariery reżyserskiej pracował w reklamie. Jego debiut filmowy Ankur (1974) stał się ważnym głosem w kinie indyjskiej Nowej Fali. Benegal jest laureatem prestiżowego, indyjskiego orderu Padma Bhushan oraz nagrody Soviet Land Nehru i Nagrody Państwowej ZSRR. Pośród jego pozostałych filmów znajdziemy Nishaant (Koniec nocy), Junoon (Obsesja), Kalyug, Trikal (Trzy czasy: przeszłość, teraźniejszość i przyszłość), Zubeidaa, Samar oraz nowsze dzieła Welcome to Sajjanpur i Well Done Abba. Obecnie Benegal jest posłem w parlamencie (w izbie wyższe Rajya Sabha) oraz członkiem rządu indyjskiego. Smita Patil turns in a haunting performance as Usha in Shyam Benegal s masterful film based on the memoirs of the Marathi actress, Hansa Wadkar. Usha tears free from a stifling marriage to a much older man who becomes her manager and seeks control of her life even as she moves into unsatisfying liaisons with a self-centered film director and a domineering married man. Benegal s masterpiece recreates and interprets the roles of an Indian actress, with references to popular cinema and earlier performance genres. Shyam Benegal was born in Hyderabad in December He worked in advertising before he started making films. Ankur (1974), his debut film, was an important film for the Indian New Wave cinema. Benegal has been the recipient of the prestigious Padma Bhushan Award, India, the Soviet Land Nehru Award and the State Prize of the USSR. His other films include Nishant, Junoon, Kalyug, Trikal, Zubeida, Samar and recently Welcome to Sajjanpur and Well Done Abba. He is currently a Member of Parliament (Rajya Sabha), Government of India. 20

12 Sadgati Deliverance Indie / India 1981, 52 Reżyseria / Director: Satyajit Ray Scenariusz / Screenplay: Satyajit Ray Dialogi / Dialogue: Amrit Rai Muzyka / Music: Satyajit Ray Zdjęcia / Cinematography: Soumendu Roy Montaż / Editing: Dulal Dutta Obsada / Cast: Smita Patil, Om Puri, Mohan Agashe, Richa Mishra, Gita Siddharth Nagrody / Awards: National Film Awards, India Specjalna Nagroda Jury / Special Jury Award (1981) Dukhi (w tej roli Om Puri) to parias z kasty nietykalnych, który udaje się do wioskowego bramina, aby zgodnie z indyjską sztuką astrologiczną wyznaczył pomyślną datę na wesele córki. Bramin podejmuje się tego zadania, ale w zamian zmusza Dukhiego do niewolniczej służby przy pracach domowych. Mimo postępującej choroby i słabości Dukhi zgadza się na taką wymianę i zaczyna czyszczenie domu i stajni bramina. Praca w palącym słońcu i przy niedostatecznych racjach żywnościowych kończy się jednak jego śmiercią. Jego zwłoki leżą blisko drogi używanej przez braminów i prowadzącej do wioskowej studni. Ze strachu przed policją droga ta nie jest uczęszczana przez ludzi należących do kasty pariasów. Co w takim razie stanie się ze zwłokami niedotykalnego, którego nikt nie chce dotknąć? Satyajit Ray ( ) urodził się w Kalkucie w rodzinie pochodzenia bengalskiego, która cieszyła się wielką sławą w świecie sztuki i literatury. Ray nakręcił trzydzieści siedem filmów, wśród których były filmy pełnometrażowe, dokumentalne i krótkometrażowe. Był ponadto autorem dzieł z gatunku fikcji literackiej, wydawcą, ilustratorem, grafikiem oraz krytykiem filmowym. W czasie swojej kariery otrzymał szereg ważnych nagród, a w tym 32 nagrody Indian National Film, kilka nagród na międzynarodowych festiwalach filmowych oraz ceremoniach rozdaniach nagród oraz honorowego Oscara za całokształt twórczości (w 1992 r.). W 1992 r. rząd indyjski uhonorował go orderem Bharat Ratna najwyższym odznaczeniem cywilnym. Dukhi, an untouchable played by Om Puri, approaches the village Brahmin to request him to set an auspicious date for his daughter s upcoming wedding according to the Hindu astrology. The Brahmin promises to perform the task in exchange of Dukhi slaving over household chores in return. Already ailing and weak due to a recent illness, Dukhi agrees and begins with cleaning the Brahman s house and stable. While working in the scorching sun, hungry and malnourished, he dies. His corpse lies close to the road used by the Brahmins to go to the village well. The Untouchables shun it for fear of police investigation. What can be done with the corpse of an untouchable that no one will touch? Satyajit Ray ( ) was born in the city of Calcutta into a Bengali family prominent in the world of arts and literature. Ray directed thirty-seven films, including feature films, documentaries and shorts. He was also a fiction writer, publisher, illustrator, graphic designer and film critic. Ray received many major awards in his career, including 32 Indian National Film Awards, a number of awards at international film festivals and award ceremonies, and an Academy Honorary Award in The Government of India honoured him with the Bharat Ratna in

13 Umbartha The Threshold Indie / India 1981, 151 Reżyseria / Director: Jabbar Patel Scenariusz / Screenplay: Vijay Tendulkar Dialogi / Dialogue: Vasant Dev Muzyka / Music: Hridaynath Mangeshkar, Ravindra Sathe Zdjęcia / Cinematography: Rajan Kinagi Montaż / Editing: N. S. Vaidya Obsada / Cast: Smita Patil, Girish Karnad, Shrikant Moghe, Ashalata Nagrody / Awards: National Film Awards, Indie Najlepszy Film Indyjski w języku marathi / National Film Awards, India Best Marathi language film (1982); Nagroda Maharashtra State Awards Najlepszy Film, Najlepszy Reżyser, Najlepsza Aktorka / Maharashtra State Awards Best film, Best director, Best actress (1981) Mimo braku wsparcia ze strony rodziny Savitri stara się rozwijać karierę jako pracownik opieki społecznej w instytucji ds. kobiet będących ofiarami przemocy lub trudnej sytuacji życiowej. Savitri stara się pogodzić wymagania zawodowe oraz żądania lokalnych biznesmenów i polityków. Oskarżona o spowodowanie śmierci dwóch pacjentek zakładu Savitri musi zdecydować, czy walczyć z zarzutami czy powrócić na łono rodziny, która jest jej zupełnie obca. W rolę Savitri wciela się Smita Patil. Portretuje kobietę wyrastającą poza subtelne, ale mocno krępujące ją łańcuchy nałożone przez rodzinę, która pod pozorami postępowości ukrywa typowo patriarchalną strukturę. Jabbar Patel działa aktywnie na polu filmowym i teatralnym. Międzynarodowy rozgłos zyskał filmem Ghashiram Kotwal. Debiutował w 1975 r. filmem Samanaa, który był pokazywany na berlińskim festiwalu filmowym. Bezpośrednio potem nakręcił musical dla rodu Mangeshkar legendarnej rodziny muzyków indyjskich. Filmy Sinhasan i Umbartha są nadal uważane za kamienie milowe w budowaniu nowoczesnego kina indyjskiego. Patel zrealizował nie tylko produkcje pełnometrażowe, ale także kilka dokumentów dotyczących luminarzy świata kultury. Jabbar Patel jest z zawodu doktorem medycyny i od 1971 r. prowadzi praktykę lekarską. Against the disapproval of her family, Savitri seeks out a career as a social worker at an institute for troubled and abused women. Savitri begins to balance the demands of her work, local businessmen, and politicians. But when she is blamed for the death of two inmates, Savitri has to choose whether to fight the charges or return to a family of virtual strangers. Smita Patil as Savitri plays a woman growing beyond the gentle limits firmly imposed by a progressive though patriarchal family. Jabbar Patel has been actively involved with theater as much as filmmaking. His production of Ghashiram Kotwal has been internationally acclaimed. His first film Samanaa, 1975, was he official entry at the Berlin Film Festival. This was followed by a musical he made for the legendary musical family of India, the Mangeshkars. His films Sinhasan and Umbartha remain milestones in modern Indian cinema. Apart from feature films he has made several documentaries on cultural luminaries. Jabbar Patel is a medical doctor by profession and has been in practice since

14 Manthan The Churning Indie / India 1976, 134 Reżyseria / Director: Shyam Benegal Scenariusz / Screenplay: Vijay Tendulkar, Shyam Benegal Dialogi / Dialogue: Kaifi Azmi Muzyka / Music: Vanraj Bhatia Zdjęcia / Cinematography: Govind Nihalani Montaż / Editing: Bhanudas Divakar Obsada / Cast: Smita Patil, Naseeruddin Shah, Girish Karnad, Amrish Puri, Kulbhushan Kharbanda Nagrody / Awards National Film Awards, indie / India Najlepszy Film Indyjski, Najlepsza Aktorka / Best Hindi film, Best actress (1978); Nagrody Filmfare, Indie / Filmfare Awards, India Najlepszy film / Best film (1978) Smita Patil wciela się w rolę Bindu, chłopki z kasty Niedotykalnych (pariasów), której partneruje Girish Karnad grający młodego lekarza weterynarii. Girish przyjechał do wioski, aby założyć spółdzielnię mleczarską. Jego przyjazd staje się źródłem niepokojów nie tylko wśród pośredników, którzy ciemiężą wieśniaków, ale również stanowi wyzwanie dla tradycyjnej struktury feudalnej na wsi. Niebawem wśród lokalnej społeczności pariasów wybucha powstanie. Film jest oparty na prawdziwej historii spółdzielni mleczarskiej, której założenie pociągnęło za sobą rewolucję gospodarczą w wiejskim regionie Gudżarat. Za produkcję filmu odpowiada pół miliona rolników, którzy należeli do spółdzielni. Shyam Benegal urodził się w grudniu 1934 r. w Hajdarabadzie. Przed rozpoczęciem kariery reżyserskiej pracował w reklamie. Jego debiut filmowy Ankur (1974) stał się ważnym głosem w kinie indyjskiej Nowej Fali. Benegal jest laureatem prestiżowego, indyjskiego orderu Padma Bhushan oraz nagrody Soviet Land Nehru i Nagrody Państwowej ZSRR. Inne filmy jego autorstwa to: Nishaant (Koniec nocy), Junoon (Obsesja), Kalyug, Trikal (Trzy czasy: przeszłość, teraźniejszość i przyszłość), Zubeidaa, Samaroraz najnowszy Well done Abba. Do 2011 r. Benegal był posłem w parlamencie (w izbie wyższej Rajya Sabha) oraz członkiem rządu indyjskiego. Smita Patil plays Bindu, an Untouchable peasant girl, opposite Girish Karnad as a young veterinary surgeon who comes to a village to set up a dairy cooperative. His arrival upsets not just the middlemen, who had been exploiting the villagers, but also challenges the traditional feudal structure of the village soon sparking an uprising among the local Untouchables. Based on a true story of a milk cooperative that led to an economic revolution in rural Gujarat, the film was produced by 500,000 farmers who were members of the cooperative. Shyam Benegal was born in Hyderabad in December He worked in advertising before he started making films. Ankur (1974), his debut film, was an important film for the Indian New Wave. Benegal has been the recipient of the prestigious Padma Bhushan Award, India, the Soviet Land Nehru Award and the State Prize of the USSR. His other films include: Nishant, Junoon, Kalyug, Trikal, Zubeida, Samar and recently Well done Abba. He was a Member of Parliament (Rajya Sabha), Government of India till

15 Mirch Masala Spices Indie / India 1986, 98 Reżyseria / Director: Ketan Mehta Scenariusz / Screenplay: Shafi Hakim, Ketan Mehta Muzyka / Music: Rajat Dholakia Zdjęcia / Cinematography: Jahangir Choudhury Montaż / Editing: Sanjiv Shah Obsada / Cast: Smita Patil, Naseeruddin Shah, Om Puri, Suresh Oberoi, Deepti Naval Nagrody / Awards: National Film Awards, Indie / India Najlepszy Film Pełnometrażowy, Najlepszy Aktor Drugoplanowy Suresh Oberoi, Najlepszy Montażysta / Best Feature Film, Best Supporting Actor Suresh Oberoi, Best Editor (1987); Najlepszy Film Pełnometrażowy / Best Feature Film (MFF na Hawajach / Hawaii IFF, 1987) Mirch Masala ( Mieszanka chilli ) to film rozgrywający się w kolonialnych Indiach na krótko przed uzyskaniem niepodległości. Opowiadana historia ma miejsce w feudalnej wiosce, gdzie ciemiężeni mieszkańcy decydują się poświęcić wszystko, aby walczyć z uciskiem i niesprawiedliwością. Sonbai, młoda mężatka z wioski wpada w oko Subedara (kapitana armii i poborcy podatkowego), który zjawił się w wiosce, aby zebrać należne podatki. Sonbai odrzuca jego afekty i chroni się wśród innych kobiet pracujących w miejscowej fabryce przypraw. Kapitan jest tak upokorzony jej oporem, że grozi użyciem swojego oddziału do zniszczenia wioski, jeżeli strażnik w fabryce i zastraszeni wieśniacy nie wydadzą mu Sonbai. Smita Patil daje frapujący i zmysłowy pokaz kunsztu aktorskiego, wcielając się w nieustraszoną wieśniaczkę, która ma odwagę przeciwstawić się mężczyznom i kobietom z własnej wioski. Ketan Mehta jest absolwentem hinduskiego Instytutu Filmu i Telewizji (Film and Television Institute of India). Jego filmy stanowią istną mieszankę stylistyczną, od komedii po satyrę czy od romansu po sceny przemocy i buntu. Nakręcone przez niego tytuły to między innymi Holi, Sardar, Maya Memsahib, Mangal Panday (Rebeliant) oraz najnowszy Rang Rasiya. Filmy Ketana Mehty znalazły się w ścisłym gronie filmów wyselekcjonowanych do pokazów na różnych festiwalach filmowych, m.in. Festiwalu trzech kontynentów we francuskim Nantes, nowojorskim festiwalu New Directors/New Films (organizowanym przez Film Society Lincoln Center i Muzeum Sztuki Współczesnej) oraz na MFF w Moskwie. Mirch Masala zdobył nagrodę za najlepszy film na Festiwalu Filmowym na Hawajach i wszedł do dystrybucji kinowej w Stanach Zjednoczonych. Spices is a film about oppression, the story of a feudal village in pre-independence colonial India and how the old men and women of the village risk all they have to fight that oppression. Sonbai, a young married village woman catches the eye of the subedar (tax collector) who has come to the village to collect taxes. Sonbai rejects his advances and takes refuge in the village spice factory amongst other women. Stung by her defiance, the soldier and his men threaten to destroy the town unless the factory watchman and the terrified village men hand over Sonbai to them. Smita Patil gives a compelling and sensuous performance as the bold village woman who defies the men and even the women around her. Ketan Mehta is a graduate of the Film and Television Institute of India. His films display a range of filmmaking styles, from comedy to satire, from romance to violence and rebellion. They include Holi, Sardar, Maya Memsahib, Mangal Panday and the recent, Rang Rasiya. His films have been official selections at various international film festivals such as The Festival of Three Continents in Nantes (France), New Directors/New Films (The Film Society of Lincoln Center and the Museum of Modern Art) and the Moscow Film Festival. Mirch Masala won Ketan Mehta the Best Film Award at the Hawaii Film Festival and was theatrically released in the United States. 28

16 Bollywood. nowa fabryka snów Bollywood. The new dream factory Martyna Olszowska Chalte Chalte Kino Bollywood: Świątynie pożądania ( Bollywood Cinema: Temples of Desire ) w ten sposób w 2001 r. Vijah Mishra zatytułowała swoją książkę, dziś już klasyczną pozycję dotyczącą popularnego kina Indii. Zarówno tytuł, jak i rok wydania okazał się symptomatyczny. Bollywood to potoczne określenie na produkcje filmowe, w których hindi miesza się z angielskim, powstające w studiach Mumbaju (wcześniej określanego jako Bombaj). Nazwa powstawała oczywiście w nawiązaniu do Hollywood i nie bez powodu, bo rozmachem, systemem produkcji i celem Bollywood wzorowane jest na amerykańskiej fabryce snów. W XXI w. uczeń prześcignął mistrza i stał się przykładem na kino rozrywkowe w formie czystej z maksymalnymi zyskami w box office ach, megagwiazdami i domieszką glamour (na miary naszych czasów). W 2000 r. w ankiecie BBC gwiazdą milenium wybrany został aktor Amitabh Bachchan, który pokonał między innymi sir Lawrence a Olivera i Aleca Guinnesa. Rok później odbyła się premiera Czasem słońce, czasem deszcz oraz Lagaan: Dawno temu w Indiach. Pierwszy film w 2005 roku pozwolił odkryć polskim kinomanom uroki Bollywoodu, drugi zdobył nominację do Oscara w kategorii najlepszego filmu nieanglojęzycznego. W tym samym czasie do Oxfordzkiego słownika języka angielskiego oficjalnie włączono termin Bollywood. Kilka lat później, w 2008 r. Shah Rukh Khan, megagwiazda kina Bolly, zajął 41 miejsce na liście 50 najpotężniejszych ludzi świata przygotowanej przez prestiżowy tygodnik Neesweek. Tych kilka faktów stanowi doskonały przykład na to, jak w nowym stuleciu kino bollywoodzkie włączyło się w obieg międzynarodowej kultury masowej. Tak naprawdę Bollywood to jedynie fragment wielkiego przemysłu filmowego Indii, który co roku produkuje kilka tysięcy filmów. Przemysłu, dodajmy, niezwykle zróżnicowanego, wystarczy bowiem wspomnieć, że każdy region ma swoje studia i -woody, jak Bengal Zachodni Tollywood, w których kręcone są filmy w lokalnych językach. Mumbaj to jednak największy ośrodek w Indiach i jeden z największych na świecie. Współczesna forma tamtejszego Bollywood Cinema: Temples of Desire In 2001, Vijay Mishra gave this title to his book, a book which, is now a classic on popular Indian cinema. Both the title and the year it was published proved to be symptomatic. Bollywood is the colloquial term for film productions which mix Hindi and English and are made in the studios of Mumbai, formerly spoken of as Bombay. The name emerged in relation to Hollywood, of course, and not without reason, since the spirit, production system and aim of Bollywood is modelled on the American dream factory. In the 21st century, the pupil has surpassed the master and become an example of cinema entertainment in its pure form maximum box office profits, megastars and unadulterated glamour, by the standards of our times. In a poll run by the BBC in 2000, the person voted the greatest star of the millennium was the actor Amitabh Bachchan, beating Lord Olivier and Sir Alec Guinness, amongst others, to the post. The following year saw the premieres of Kabhi Khushi Kabhie Gham (Happiness and Tears) and Lagaan. Once Upon a Time in India. The former enabled cinema lovers in Poland to discover the charm of Bollywood and the latter received an Oscar nomination for Best Foreign Language Film. At the same time, the term Bollywood was officially included in the Oxford Dictionary of English. A few years later, in 2008, Shah Rukh Khan, Bollywood megastar, took the forty-first place on the list of the fifty most powerful people in the world compiled by the prestigious weekly, Newsweek. This handful of facts constitutes an excellent example of how Bollywood cinema has come into the circulation of the international mass culture. The truth is that Bollywood is only a fragment of India s vast film industry, which produces several thousand films annually. An industry, let us add, which is extraordinarily diverse; suffice it to say that every region has its studios and its wood, such as West Bengal s Tollywood, each of them shooting films in the local languages. Nonetheless, Mumbai is the largest centre in India and one of the largest in the world. The contemporary form of this mainstream cinema began to take 31

17 mainstreamowego kina zaczęła się kształtować w latach 60. Kino akcji z domieszką romansu miało trafiać do jak najszerszego grona odbiorców zarówno tych w kraju, jak i poza nim, diaspor w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. W latach 70. historie zdominowała przemoc i wątki mafijne, a rozpoczynający wtedy swoją filmową karierę Amitabh Bachchan stworzył bohatera w typie młody gniewny. Bollywood kojarzone jest przede wszystkim z tzw. masala movie. To mieszanka różnych gatunków: akcji, musicalu, komedii, romansu i melodramatu, z obowiązkowymi sekwencjami tanecznymi, a przede wszystkim piosenkami, w których aktorzy dubbingowani są przez popularnych w Indiach piosenkarzy. Źródła gatunku krytycy doszukują się w latach 70. i 80. w twórczości Manmohana Desai, który odpowiada za sukces takich aktorów, jak Amitabh Bachchan, Dharmendra i Rajnikanth. Na kino Mumbaju miały również wpływ indyjskie eposy narodowe (Mahabharata i Ramayana), sanskryty, teatr Parsów, w którym taniec i muzyka odgrywały niezwykle istotną rolę, a realizm mieszał się z magią, klasyczne hollywoodzkie musicale, a w ostatnich latach teledyski i stacja MTV. Lata 90. przyniosły sagi rodzinne. Tak naprawdę to wtedy pojawiło się to Bollywood, które kojarzymy dzisiaj i które nabrało rozpędu w ciągu ostatnich kilkunastu lat. Na megagwiazdy bollywoodzkiego kina wyrósł duet Kajol Shah Rukh Khan dzięki sukcesom takich filmów, jak Żona dla zuchwałych (1995) i Coś się dzieje (1998), kontynuowany w Czasem słońce, czasem deszcz i Nazywam się Khan (2010). Wkrótce pojawiły się kolejne nazwiska na bollywoodzkim gwiazdorskim firmamencie, m.in. Aishwarya Rai (Miss World z 1994 r.) oraz jej mąż i syn Amitabha Bachchana, Abhishek Bachchan. Tu przy okazji dotykamy niezwykle istotnej kwestii klanów w kinie Mumbaju, gdzie rodzinne koneksje stanowią niejednokrotnie początek kariery filmowej wielu osób. Kino Bollywood ewoluowało pod wpływem ogromnych zmian społecznych i ekonomicznych w Indiach. Masala movie powoli odchodzi w przeszłość. Jedynie Farah Khan potrafi dziś brawurowo do niego nawiązywać w swoich filmach (np. Jestem przy tobie, 2004; Om Shanti Om, 2007) i przy Lagaan: Once Upon a Time in India shape in the 1960s. The cinema action, with its admixture of romance, was intended to reach the widest possible audience, both within the country and beyond, in the diaspora in Great Britain and the United States. In the 1970s, the stories were dominated by violence and mafia-related plot lines, while Amitabh Bachchan began his film career by creating a central character of the angry young man ilk. Bollywood is associated first and foremost with what are known as masala movies. These are films which mix together various genres; action, the musical, comedy, romance and melodrama, along with the obligatory dance sequences and, above all, songs, where the actors are dubbed by popular Indian singers. Critics discern the source of the genre in Manmohan Desai s films of the 1970s and 80s; it is he who is responsible for the success of such actors as Amitabh Bachchan, Dharmendra and Rajnikanth. The Mahabharata and Ramayana, India s national epics, also influenced Mumbai s cinema, as did Sanskrit literature and Parsi theatre, where dance and music played an extraordinarily vital role; thus okazji złożyć hołd dawnych mistrzom, a Karan Johar w inteligentny sposób go unowocześnić i dostosować do współczesnej widowni ( Czasem słońce..., Nazywam się... ). Niemniej superprodukcje indyjskie coraz częściej przypominają filmy hollywoodzkie i opowiadają o problemach nowej generacji pochodzącej ze współczesnej klasy średniej, wychowanej na telewizji kablowej i zachodnich filmach. W latach 90. gospodarka kraju uległa znacznej liberalizacji, co miało swoje przełożenie na zmianę sytuacji w przemyśle filmowym. Dystrybucja i produkcja filmowa uległa globalizacji, a symbolem tego stały się nowoczesne studia, jak Yash Raj Films czy Dharma Productions. Zmieniła się również widownia i jej oczekiwania. Dlatego wielu krytyków uważa, że Bollywood to nie tyle popularne kino Indii, ale nowa kultura, szeroko pojęty przemysł rozrywkowy, w który włączyć można modę, telewizyjne programy rozrywkowe, gry wideo, wideoklipy, reklamę (zwłaszcza product placement w filmach), czy nawet sport. Dhoom realism mingled with magic, the classic Hollywood musicals and, in recent years, music videos and the MTV channel. The 1990s brought family sagas. Truth to tell, it was then that what we associate with Bollywood appeared and has since been gathering momentum over something approaching the past twenty years. On-screen partners Kajol and Shah Rukh Khan blossomed into Bollywood megastars thanks to films like Dilwale Dulhania Le Jayenge (Lovers Will Walk Off with the Bride / The Big-Hearted Will Win the Bride; 1995), Kuch Kuch Hota Hai (Something is Happening; 1998), which was continued in Happiness and Tears, and My Name Is Khan (2010). Before long, more names appeared in the firmament of the Bollywood stars, including Aishwarya Rai, who was Miss World 1994, as well as her husband, Amitabh Bachchan s son, Abhishek Bachchan. This brings us, in passing, to the extraordinarily crucial matter of clans in Mumbai s cinema, where, on more than one occasion, family connections have been the start of a number of people s careers. Bollywood cinema evolved under the impact of immense social and economic changes in India. The masala genre makes it possible to move away from the past. Today, only Farah Khan succeeds in a bravura reversion to it in such films as Main Hoon Na (2004), Om Shanti Om (O.S.O.; 2007), taking the opportunity as he does so to pay homage to the former masters. Karan Johar brings the past up to date in an intelligent fashion in Happiness and Tears and My Name is Khan. None the less, Indian super-productions are become more and more reminiscent of Hollywood films, telling stories of the problems of the new generation hailing from the contemporary middle class and brought up on cable television and Western films. In the 1990s, the country s economy underwent considerable liberalisation, which translated into a change in the situation of the film industry. The distribution and production of pictures was subjected to globalisation and the symbol of this became modern studios such as Yash Raj Films or Dharma Productions The audiences also changed, as did their expectations. This is why a great many critics consider 32 33

18 Styl, estetyka, bohaterowie i wymowa filmów podlegają zmianie, by znaleźć drogę do nowego widza, nie tylko w Indiach. Dlatego filmowcy eksperymentują z długością filmów (zamiast 3 raczej 2 godziny), z narracją, stylem, efektami specjalnymi, remakami, sequelami, bollywoodzkimi wersjami hollywoodzkich hitów. Są więc superbohaterowie, jak Krrish walczący z demonicznym doktorem Arya ( Krrish, 2006), historia Bonnie i Clyde a Bunty i Babli (2005), love story w stylu science fiction Love Story 2050 (2008), nowe Dirty Dancing ( Dzisiaj tańczę jutro kocham, 2006) czy Szybcy i wściekli ( Dhoom, 2004). Bollywood zaanektowało klasyczny melodramat ( Hum Dil De Chuke Sanam, 1999), kino gangsterskie ( Munna Nhai Mbbs, 2003) czy filmy o dojrzewaniu tzw. coming of age movie ( Zindagi na milgei dobara, 2010). Na przestrzeni ostatniej dekady zmienili się bohaterowie. W Czasem słońce... Shah Rukh Khan to młody yuppie, absolwent najlepszych zagranicznych szkół, oswojony z życiem poza Indiami. Bohaterowie żyją w luksusie, noszą stroje z najnowszych kolekcji Gapa, Adidasa czy Nike (np. Gdyby jutra nie było, 2003; Nigdy nie mów żegnaj, 2006). Tradycyjny ubiór indyjski pojawia się rzadko i zwykle w momencie przemiany głównych bohaterów. Mieszkają często w metropoliach, jak Nowy Jork, Londyn czy Melbourne. Coraz odważniej obchodzona jest cenzura, istniejąca od 1918 r. i zabraniająca m.in. pokazywania pocałunku kochanków. W filmach bollywoodzkich nie brak jednak erotyzmu w tańcu, subtelnych scenach łóżkowych, coraz odważniejszych postaciach kobiet. One co prawda nadal zdobywają miłość ukochanego, dopiero gdy zrezygnują z zachodniego stylu bycia i ubioru ( Coś się dzieje, Czasem słońce ), lecz w międzyczasie robią karierę kosztem rodziny ( Nigdy nie mów... ), mogą być znaną projektantką mody ( Chalte Chale Blisko ciebie, 2003), dziewczyną rozwijającą swoją karierę dziennikarską ( Lakshya z 2004), w końcu studentką gotową usunąć ciążę ( Salaam namaste. Trudna droga do miłości, 2005). Dziś bollywoodzkie kino wnosi świeży powiew do kinematografii światowej. Moulin Rouge (2001) Baza that Bollywood is not merely popular Indian culture, but also new culture, in the wide sense of the entertainment industry, within which fashion may be included, along with television entertainment programmes, video games, music videos, advertising, particularly product placement in films, and even sport. The style, aesthetics, central characters and expression of films are undergoing changes in the search for a path toward new audiences, and not only in India. Thus filmmakers have been, and are, experimenting with the length of the films, trying two hours, rather than three, as well as with narrative, style, special effects, remakes, sequels and Bollywood versions of Hollywood hits. So there are superheroes like Krrish, fighting the demonic Doctor Arya in Krrish (2006), the story of Bonnie and Clyde, in Bunty Aur Babli (Bunty and Babli, 2005), a love story, science-fiction style, in Love Story 2050 (2008), and the new Dirty Dancing, in Holiday (2006) or Dhoom Dhoom My Name Is Khan Luhrmanna, Mamma mia! (2008) Phyllidy Lloyd i Slumdog. Milioner z ulicy (2008) Danny ego Boyle a pokazują, jak żywa i inspirująca potrafi być formuła masala movies. Ramesh Dawar, znany indyjski krytyk filmowy, stwierdził, że dzisiejsza era Bollywood stała się erą glamour, seksu, pocałunków i akcji. Tak naprawdę Bollywood pozostaje chyba najlepszym (a z pewnością trafiającym do najszerszego grona odbiorców) produktem kreującym pan-indyjską tożsamość. (2004). Bollywood appropriated the classic melodrama, with Hum Dil De Chuke Sanam (Straight from the Heart; 1999), gangster films, with Munna Bhai M.B.B.S. (2003) and coming-ofage movies, with Zindagi Na Milegi Dobara (You Don t Get Life a Second Time / Running with the Bulls; 1999) The central characters have changed over the course of the last ten years. In Happiness and Tears, Shah Rukh Khan is a yuppie, graduate of the top schools and accustomed to life outside India. In films such as Kal Ho Naa Ho (Tomorrow May Not Be; 2003) and Kabhi Alvida Naa Kehna (Never Say Goodbye; 2006), they live in luxury, dress in clothes from the latest Gap collection and footwear by Adidas or Nike. Traditional Indian dress rarely appears and, when it does, it is normally at the moment of the main characters transformation. They often live in metropolises like New York, London or Melbourne. Censorship, which has existed since 1918 and which forbids the portrayal of a kiss, for instance, is being ever more daringly circumvented There is no lack of eroticism in the dances in Bollywood films, however, or of subtle bed scenes and increasingly bold women s characters. To be sure, they still win their beloved s love only when they give up the Western lifestyle and clothes, in Something is Happening and Happiness and Tears, but, in the meantime, they make a career for themselves at the expense of the family, in Never Say Goodbye, might be a famous model, as in Chalte Chalte (While I was Walking; 2003), a young woman pursuing her career as a journalist, in Lakshya (2004) or, finally, a student ready to have an abortion, in Salaam Namaste (2005). Today, Bollywood cinema is bringing a breath of fresh air to world cinema. Baz Luhrmann s Moulin Rouge (2001), Phyllida Lloyd s Mamma Mia! (2008) and Danny Boyle s Slumdog Millionaire all demonstrate how vivid and inspiring the formula of the masala genre can be. Ramesh Dawar, a wellknown Indian film critic has stated that the present era of Bollywood has become an era of glamour, sex, kiss and action. In all truth, Bollywood probably remains the best product creating a pan-indian identity and it is most certainly the one which reaches to the widest possible user group

19 Pyaasa The Thirsty One Munnabhai m.b.b.s. Indie / India 1957, 146 Produkcja i Reżyseria / Producer & Director: Guru Dutt Scenariusz / Screenplay: Abrar Alvi Pasją bezrobotnego Vijay jest poezja, na co krzywo patrzą jego bracia, którzy chcą, by zamiast tego zajął się pracą zarobkową. Vijaya jest raczej radykalny w swoich poglądach, co wyraża w swoich wierszach. Tematy, jakie porusza, to beznadziejna sytuacja ubogich i potrzebujących oraz arogancja bogatych. Jego starania publikacji wierszy są daremne. Popada w alkoholizm, wplątuje się w kłopoty z prawem, a jego bracia zaczynają w niego wątpić. Ostatecznie kończy w domu publicznym i zaprzyjaźnia się z prostytutką o imieniu Gulabo. Gulabo jest życzliwą osobą i postanawia pomóc Vijay. Unemployed Vijay s passion is poetry frowned upon by his brothers who want him to find gainful employment instead. Vijay s poems are quite radical in which he laments about the poor, the destitute, and the arrogance of the rich. His efforts to get them published are in vain. He takes to drinking, gets in trouble with the law, is disowned by his brothers, ends up at a brothel and befriends a prostitute named Gulabo. Gulabo is sympathetic, and decides to assist Vijay. Główny bohater Munna Bhai, gangster chce spełnić marzenie swojego ojca i zostać lekarzem. Pomaga mu Circuit. Gdy udaje mu się to osiągnąć, okazuje się, że samo wykształcenie nie wystarczy, trzeba też mieć powołanie. Protagonist Munna Bhai, a gangster sets out to fulfil his father s dream of becoming a doctor. He is helped by his sidekick Circuit. Proves degree is not enough to become a doctor, he should also have a heart. Indie / India 2003, 156 Reżyseria / Director: Raj Kumar Hirani Scenariusz / Screenplay: Vidhu Vinod Chopra, Raj Kumar Hirani Muzyka / Music: S D Burman Zdjęcia / Cinematography: V K Murthy Obsada / Cast: Guru Dutt, Waheeda Rehman, Mala Sinha Guru Dutt Vasanth Kumar Shivashankar Padukone ( ), znany jako Guru Dutt, reżyser, aktor i producent, uznawany za prekursora złotej ery kina hindi. Zawdzięczamy mu takie klasyki lat 50. i 60. jak Kaagaz Ke Phool czy Pyaasa, które znalazły się na liście 100 filmów wszechczasów Time Magazine. Zwany Orsonem Wellsem kina hindi. W 2010 roku CNN uznało go za jednego z 25 najwybitniejszych azjatyckich aktorów wszechczasów. Guru Dutt Vasanth Kumar Shivashankar Padukone ( ), popularly known as Guru Dutt, was a film director, producer and actor. Often credited with ushering in the golden era of Hindi cinema. He made quintessential 1950 s and 1960 s classics such as Pyaasa or Kaagaz Ke Phool which are now included among the greatest films of all time by Time magazine. Sometimes referred to as India s Orson Welles. In 2010, he was included among CNN s Top 25 Asian actors of all time. Rajkumar Hirani Reżyser, scenarzysta i producent filmów hindi, zasłynął jako twórca serii Bhai Munna. Laureat licznych indyjskich nagród filmowych. Jego debiut reżyserski Doktor Munnabhai (2003) w krótkim czasie zyskał status filmu kultowego, nie tylko łamiąc wszystkie zasady klasycznego kina bollywoodzkiego, ale nadając mu całkiem nowy kierunek. Lage Raho Munnabhai, obraz popularyzujący doktrynę społeczno- -polityczną stworzoną przez Mahatmę Gandhiego, odniósł ogromny sukces frekwencyjny. Komedią 3 Idiots reżyser pobił rekordy wpływów filmu hindi zarówno w Indiach, jak i na rynkach zagranicznych. Rajkumar Hirani Filmmaker, screenwriter and film producer of Hindi films, best known as the creator of the Munna Bhai series. Winner of numerous Indian film awards. His first directorial venture, Munnabhai MBBS (2003), which is now considered a cult classic, not only broke all formulaic conventions associated with Bollywood films but also became a trend setter. Lage Raho Munnabhai which had a strong cultural impact in India, popularising Gandhism, was a huge box office success. With comedy 3 Idiots, he became the highest grosser in Indian cinema shattering all records across Indian and overseas markets. Muzyka / Music: Anu Malik Zdjęcia / Cinematography: Binod Pradhan Montaż / Editing: Rajib Biswas Obsada / Cast: Sanjya Dutt, Gracy Singh, Sunil Dutt, Rohini Hattangady, Boman Irani Nagrody / awards: Krajowa Nagroda za Najbardziej Popularny Film / National Award for Best Popular Film, 2004, 2004, Nagroda IIFA za Najlepszy Scenariusz, Montaż, Dialogi, Aktora Komediowego, 2004 / IIFA Award for Best Screenplay, Dialogue, Editing, Comedian,

20 Hum Dil De Chuke Sanam Straight from the Heart Zindagi Na Milegi Dobara You Don t Get Life a Second Time Indie, Węgry / India, Hungary 1999, 188 Nandini jest zakochana w Sameerze, uczniu Pandita Darbara, jej surowego ojca. Dodatkowo Nandini ma już męża Vanraja. Kiedy Vanraj dowiaduje się, że jego małżonka darzy uczuciem innego mężczyznę, zabiera ją do Włoch i pomaga jej odnaleźć Sameera. Po wielu napotkanych przeszkodach, w końcu odnajdują Sameera. Jednak Nandini zdaje sobie sprawę, że wybrańcem jej serca jest Vanraj. Film jest częścią Panoramy Indii z 1999 roku. Nandini is in love with Sameer, a disciple of her disciplinarian father Pandit Darbar. But she is married to Vanraj. When he learns that Nandini is in love with another man, he takes her to Italy and helps her to search for Sameer. After so many hurdles, by the time, they reach Sameer, Nandini s feelings have been changed and she realises that Vanraj was her true soul mate. The film is part of Indian Panorama Opowieść o trójce nierozłącznych przyjaciół, znających się od dzieciństwa, Arjunie, Imraanie i Kabirze, którzy wyjeżdżają do Hiszpanii. Tam poznają Lailę, która zakochuje się w jednym z nich, w Arjunie i pomaga mu uporać się z pracoholizmem. Między Kabirem i jego narzeczoną dochodzi do licznych nieporozumień, które jednak pokonują. Przyjaciele kontynuują podróż po Hiszpanii i próbują w rywalizacji sportowej mierzyć się ze sobą. Film jest częścią Panoramy Indii z 2011 roku. The story follows three friends, Arjun, Imraan and Kabir, who have been inseparable since their childhood. They set off to Spain on a bachelor trip and meet Laila, who falls in love with Arjun and helps him overcome his problem of workaholism. Kabir and his fiancée experience significant misunderstanding in the meanwhile, which they soon overcome. After solving the problem, the three friends go to locations in the country where each friend chooses a sport for the group to attempt. The film was part of Indian Panorama 2011 Indie / India 2011, 155 Reżyseria / Director: Sanjay Leela Bhansali Reżyseria / Director: Zoya Akhtar Scenariusz / Screenplay: Sanjay Leela Bhansali Scenariusz / Screenplay: Zoya Akhtar, Reema Kagti Muzyka / Music: Ismail Darbar Zdjęcia / Cinematography: Anil Mehta Montaż / Editing: Bela Segal Obsada / Cast: Ajay Devgan, Aishwarya Rai, Salman Khan, Helen Nagrody / Awards: Krajowa Nagroda za Najlepsze Zdjęcia, za Najlepszą Choreografię, 2000 / National Award for Best Cinematography, Choreography, 2000, Nagroda IIFA za najlepszy film, reżyserię, historię, dialogi, zdjęcia, choreografię, wokal męski, dla najlepszej aktorki, za najlepszą piosenkę (ponownie nagraną), 2000 / IIFA Award for Best Film, Director, Actress, Story, Dialogue, Cinematography, Choreography, Playback Singer (Male), Song Re-Recording, 2000 Sanjay Leela Bhansali Reżyser i scenarzysta filmowy, specjalista klasycznego indyjskiego tańca Odissi. Słynie z niepowtarzalnej choreografii łączącej elementy klasyczne z ludowymi, co czyni jego filmy wyjątkowymi. Laureat licznych indyjskich nagród filmowych za filmy Black, Hum Dil De Chuke Sanam oraz przede wszystkim Devdas, obraz premierowo prezentowany na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Cannes w 2002 roku oraz nominowany do prestiżowej brytyjskiej Nagrody BAFTA w kategorii Najlepszy Film Nieanglojęzyczny. Sanjay Leela Bhansali Director and screenwriter, specialist in Indian classical dance Odissi. Famous for designing unique choreography combining classical elements with folk, making his films exceptional. Winner of numerous Indian film awards for the films Black, Hum Dil De Chuk Sanam and, above all, Devdas, premiered at the International Cannes Film Festival in 2002 and nominated for the prestigious British BAFTA Award for Best Foreign Language Film. Zoya Akhtar reprezentuje młode pokolenie reżyserów. Córka słynnego indyjskiego poety, scenarzysty i autora tekstów Javeda Akhtara, siostra bollywoodzkiej supergwiazdy Farhana Akhtara reżysera, scenarzysty aktora, piosenkarza. Za pierwszy film, Luck by Chance, otrzymała prestiżową nagrodę Filmfare, nazywaną indyjskim Oscarem. Dwa lata później, filmem Zindagi Na Milegi Dobara, przypieczętowała swą pozycję otrzymując statuetki w kategorii Reżyseria na Filmfare Awards oraz IIFA, nagrodach Międzynarodowej Indyjskiej Akademii FIlmowej. Zoya Akhtar represents a young generation of directors. Daughter of famous Indian poet and lyricist Javed Akhtar, sister of Farhan Akhtar, Bollywood superstar director, actor, writer, singer. Her first film, Luck by Chance, won the prestigious Filmfare award, Indian equivalent of Oscar. Two years later, with Zindagi Na Milegi Dobara, she sealed her position winning as Best Director both at Filmware Awards and IIFA International Indian Film Academy Awards. Muzyka / Music: Shankar Mahadevan, Ehsaan Noorani, Loy Mendusa Zdjęcia / Cinematography: Carlos Catalan Montaż / Editing: Anand Subaya Obsada / Cast: Abhay Deol, Hrithik Roshan, Farhan Akhtar, Katrina Kaif, Kalki Koechlin Nagrody / awards: Krajowa Nagroda dla Najlepszej Ścieżki Filmowej, za Najlepszą Choreografię 2012 / National Award for Best Location Sound, Choreography,