Międzynarodowe kupony na odpowiedź w Polsce

Transkrypt

1 Międzynarodowe kupony na odpowiedź w Polsce Część I - okres do 1939 r. Michael Lenke i Marek Zbierski Celem międzynarodowego kuponu na odpowiedź (ang.: international reply coupon - IRC) jest, w możliwie prosty sposób, przekazanie odbiorcy listu zagranicznego opłaty za list z odpowiedzią. W obrocie krajowym można to zrobić przesyłając w liście znaczek na odpowiedź. Jeśli jednak odbiorca jest ale za granicą, sytuacja jest trudniejsza. Już na Kongresie Światowego Związku Pocztowego w Bernie (1874) dyskutowano wprowadzenie znaku opłaty z ważnością w całym UPU. Na kongresie w Rzymie w 1906 roku zastanawiano się nad wprowadzeniem pewnego rodzaju zaliczki na opłatę za list z odpowiedzią. Proponowano karty pocztowe z odpowiedzią, koperty zwrotne, znaczki pocztowe lub kupony na odpowiedź, które można włożyć do listu. W Rzymie zadecydowano wprowadzenie od 1. października 1907 międzynarodowych kuponów na odpowiedź, ważnych we wszystkich krajach UPU i umożliwiających otrzymanie znaczków pocztowych na opłacenie listu zagranicznego najniższej wagi. Ważność kuponów była z początku nieograniczona. Kupony wydawane są przez Międzynarodowe Biuro UPU i posiadają znak wodny UPU. Wartość pierwszych kuponów odpowiadała 25 centymów szwajcarskich w złocie, tzn. cenie listu zagranicznego najniższej wagi drogą lądową lub morską. Ponadto 3 centymy pobierano za druk i dostawę, tzn. kupon kosztował równowartość 28 centymów w złocie. Od Światowej Konwencji Pocztowej w Brukseli w 1952 r. kupony można wymienić na znaczki, które wystarczają na wysyłkę zagranicznego listu lotniczego do 20 gramów. Międzynarodowy kupon jest wymienialny we wszystkich krajach należących do UPU. Decyzję o wprowadzeniu własnych kuponów pozostawia się do uznania każdemu krajowi. Kupony są drukowane centralnie przez UPU. Pierwsze wydania pochodzą ze szwajcarskiej drukarni V. Benziger & Co AG w Einsiedeln. Kupony rozróżnia się ze względu na: - wzory (w zależności od grafiki na przedniej stronie), - typy (różnice w strukturze grafiki, użytych czcionek lub tekstu po obu stronach kuponu) - znaki wodne papieru. Użyte nazwy wzorów i typów odnoszą się do klasyfikacji międzynarodowych kuponów na odpowiedź prowadzonych przez American Society of Reply Coupon Collectors oraz niemiecki Klub Badawczy Internationale Antwortscheine (FIAS) i stosowanych powszechnie w świecie kolekcjonerskim. Nazwy wzorów kuponów pochodzą od miejscowości, w których obradowały Światowe Kongresy Pocztowe, zatwierdzając dany wzór (Rzym 1906, Londyn 1929, Wiedeń 1964, Lozanna 1974 itd.). W szczególnych sytuacjach podejmowano drobne zmiany dotyczące wzoru kuponów. Stąd ich nazwy: Madryt i Sztokholm. Kupony na odpowiedź bez daty stempla urzędu, w którym go sprzedano, nie powinny w praktyce egzystować (ten obowiązek złagodzono od roku 1975). Występowanie w obiegu kolekcjonerskim takich egzemplarzy spowodowane jest zaniedbaniami pracowników pocztowych. Kupony takie nie cieszą się popularnością wśród filatelistów. Kupony zaopatrzone w jedną pieczęć uważane są przez zbieraczy za "niewykorzystane", te z dwoma stemplami za "używane". Także kupony z dwoma stemplami nie powinny się znajdować na rynku. Kupony zużyte stanowią księgowy ekwiwalent pieniądza i powinny zostać zniszczone. Często ceny sprzedaży kuponów podlegały zmianom i były korygowane. Znane są korekty odręczne lub za pomocą stempli. 1

2 W opracowaniu wykorzystano udokumentowane informacje znane z literatury światowej (głównie archiwum FIAS) oraz fotokopie z kolekcji autorów. Skróty używane w katalogach do oznaczania sposobu korekt cen sprzedaży kuponów: SS = stempel metalowy (występuje rzadko) RS/GS = stempel gumowy (rubber stamp) MS = ręcznie (manuscript) twr = za pomocą maszyny do pisania (typewriter) Dane dot. miejscowości i dat stempli pocztowych zaczerpnięto z literatury, posiadanych egzemplarzy oraz dokumentacji prowadzonej przez archiwum FIAS. Przykład kuponu Typ Rom II (wydanie dla Belgii), Kupon dla krajów Commonwealthu - Typ Imperial (wydanie dla Somalilandu),

3 Kupon dla krajów Commonwealthu - Typ Commonwealth (wydanie dla Ceylonu), Wydanie dla krajów Arabskiego Związku Pocztowego UPA,

4 Znane kupony z okresu okupacji niemieckiej w pierwszej wojnie światowej - GG Warschau (prekursory polskich kuponów na odpowiedź) Typ Cena sprzedaży Korekta ceny sprzedaży Znane użycia kuponów Ro IV 25 Pfennig bez korekty Warschau Ro IV 25 Pfennig 30 Pf. (MS) Lodz , Warschau Ro IV 25 Pfennig 40 Pf. (MS) Warschau Znane kupony austriackie (prekursory polskich kuponów na odpowiedź) Typ Cena sprzedaży Korekta ceny sprzedaży Znane użycia kuponów Ro IV 33 heller bez korekty Krakau Ro IV 33 heller 38 heller (RS) Kraków Ro IV 33 heller 38/52 heller (RS) Sanok Ro IV 33 heller 38/52/50 heller Jasło Bardzo rzadki prekursor polskich kuponów - austriacki kupon typu Rom IV o wartości 33 Heller, skorygowanej stemplem gumowym na 38 Heller. Kupon sprzedany r. przez polski urząd pocztowy w Krakowie (foto dzięki uprzejmości prof. J. Auleytnera). Międzynarodowe kupony na odpowiedź pojawiają się po raz pierwszy na terenach polskich w czasie I wojny światowej, jako kupony poczt państw okupujących (kupony niemieckie i austriackie). Są one traktowane przez kolekcjonerów jako prekursory polskich kuponów. Z historycznego punktu widzenia o prekursorach możemy mówić od momentu przejęcia przez administrację polską władzy na tych terenach. Wymiana zagranicznych kuponów na odpowiedź na polskie znaczki pocztowe wprowadzona została od 10. czerwca 1922 r. (Dz. Urz. MPiT nr 24/1922). Za 1 kupon o wartości 50 centimes (lub 2 stare kupony po 25 centimes) otrzymać można było znaczki na 1 list zagraniczny o wadze do 20 g. Wymiana kuponów była też możliwa w polskiej części Górnego Śląska (waluta - marki niem.). Nie ma dowodów na to, że w okresie do czerwca 1922 r. dokonywano wymiany zagranicznych kuponów na znaczki polskie. 4

5 Polskie kupony na odpowiedź w okresie międzywojennym Rom (Ro) Typ Wprowadzono Cena sprzedaży Korekta ceny sprzedaży Znane użycia kuponów Ro IV 1925 bez ceny bez korekty Kraków , Warszawa Ro IV 1925 bez ceny 30 groszy (MS) Katowice Ro IV bez wydrukowanej ceny Warszawa Do 1920 roku cena sprzedaży jednego kuponu wynosiła 25 centymów. Na Kongresie w Madrycie w tymże roku postanowiono podwyższyć cenę na 50 centymów. Kupony typów Ro V-VII - zmienione wg ustaleń z Madrytu, częściowo z prowizorycznymi nadrukami nie są w Polsce znane. Wprowadzenie do obiegu polskich kuponów na odpowiedź nastąpiło 1. grudnia 1924 roku (Dz. Urz. GDPiT nr 46/1924). Były to kupony starego typu (tzn. Ro IV) w cenie 30 groszy w wymianie na znaczki potrzebne były 2 takie kupony. Na pierwszych polskich kuponach nie drukowano ceny sprzedaży. Do obowiązków urzędnika pocztowego należało ręczne wpisanie ceny 30 groszy. Przez nieuwagę zapominano czasem wpisać to na kuponie. Na kongresie w Sztokholmie w 1924 roku zmieniono grafikę przedniej strony kuponów poprzez rezygnację z siatki południków i równoleżników na obu półkulach ziemskich oraz podwyższono cenę kuponów, widoczną na znaku wodnym (40 c / UNION POSTALE / UIVERSELLE / 40 c). Jest to tzw. typ Ro VIII, rozpowszechniany również w Polsce po Zgodnie z Dz. Urz. GDPiT nr 39/1925, za jeden kupon otrzymywano od teraz znaczek na 1 list zagraniczny. Pierwszy znany kupon tego typu pochodzi z Francji z Rozporządzenie regulowało także sposób postępowania ze starymi kuponami zagranicznymi (wg konwencji z Madrytu z 1920 r.). Kupony te mogły być dalej wymieniane w Polsce do wyczerpania ich zapasów. Najstarsze kupony (wzór z 1906 r.) traciły ważność w końcu września 1925 r. Kupony wg wzoru z Madrytu (z czerwonym nadrukiem na odwrocie) nazwano jako nowe i prowizoryczne. Wymieniano je w stosunku 1 kupon = 1 znaczek na list. 5

6 Rom (Ro) Typ Wprowadzono Cena sprzedaży Korekta ceny Znane użycia kuponów sprzedaży Ro VIII 1926 groszy. bez korekty Staro , Żabie Ro VIII groszy. bez korekty Poznań Ro VIII groszy. 80 (MS) Poznań Ro VIII groszy. bez korekty Toruń Dąbrowa Górnicza Ro VIII nazywany jest czasem jako typ Stockholm (St 8) Ro (Stockholm) VIII tylko groszy bez wydrukowanej ceny Ro (Stockholm) VIII 80 groszy. Dąbrowa Górnicza

7 London (Lo) Typ Wprowadzono Cena sprzedaży Korekta ceny Znane użycia kuponów sprzedaży Lo IX GROSZY bez korekty Zawiercie Lo X GROSZY bez korekty Wilno Lo XI GROSZY bez korekty Warszawa Lo XII GROSZY bez korekty Lwów Katowice London IX 80 GROSZY Zawiercie London IX 80 GROSZY Łódź , zrealizowany w Niemczech. Dwukrotnie skasowane kupony nie powinny znajdować się na rynku - stanowiły dowód zwrotu kosztów przez UPU. 7

8 London X 70 GROSZY Wilno Różnice w kuponach Lo IX Lo XII Kupony Lo IX Lo XII posiadają zróżnicowane teksty na odwrocie. Lo IX 4 x 3 wiersze Lo X słowa w pierwszym przedziale wagowym ( der ersten Gewichtsstufe ) Lo XI słowa zwykły list zagraniczny ( einen einfachen gewöhnlichen Auslandsbrief ) Lo XII tekst niemiecki w gotyku 8

9 London XII 70 GROSZY Lwów Literatura: Prof. Dr. Paul-August Koch: Die internationalen Antwortscheine von Deutschland und seinen Gebieten, Teil 1-3, Forschungsgemeinschaft Internationale Antwortscheine Horst Diederichs: 75. Jahre Internationale Antwortscheine deutscher Ausgabe, Teil 1 + 2, Archiv für deutsche Postgeschichte 2/83 oraz 1/84 IAS Polen, FIAS-Report 46/7, Juni 1983 IAS Polen, FIAS-Blätter 49, Juli 2000 André Hurtré: Catalogue Mondial des Coupons-Résponse, Tome 1, Histoire, types, généraliés, Pays de A à H, Paris 2010 André Hurtré: Catalogue Mondial des Coupons-Résponse, Tome 2, Histoire, types, généraliés, Pologne, w przygotowaniu Dz. Urz. MPiT nr 24/1922 Dz. Urz. MPiT nr 9/1923 Dz. Urz. GDPiT nr 46/1924 Dz. Urz. GDPiT nr 39/ André Hurtré: POSTAL REPLY COUPONS (or how to prepay a postal answer) koniec części pierwszej 9