STUDIA BOBOLANUM 2 (2013) STUDIA BOBOLANUM. Szkolnictwo w misji jezuitów Marek Inglot SJ. Inspiracje Piotra Skargi Robert Danieluk SJ

Transkrypt

1 2 (2013) STUDIA BOBOLANUM ISSN STUDIA BOBOLANUM 2 (2013) Szkolnictwo w misji jezuitów Marek Inglot SJ Inspiracje Piotra Skargi Robert Danieluk SJ Piotr Skarga o Kościele Ks. Jan Perszon Piotra Skargi wizja państwa wyznaniowego Radosław Lolo Piotr Skarga o Rzeczypospolitej Mirosław Nagielski Propagator przemiany szlachty Kazimierz Maliszewski Krytyka polskich wad w kazaniach Skargi Wojciech Polak Instytucje charytatywne Piotra Skargi Anna Kamler Jezuicki apostolat społeczny Tadeusz Kotlewski SJ Dialog katolicko-protestancki Ks. Rajmund Porada Wolność religijna i dialog międzyreligijny Zbigniew Kubacki SJ Piotr Skarga a niekatolicy Marzena Liedke Nieopublikowane dokumenty Piotra Skargi Robert Danieluk SJ

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41 Księdza Piotra Skargi obraz Kościoła StBob 2 (2013) s Księdza Piotra Skargi obraz Kościoła Ks. Jan Perszon Uniwersytet Mikołaja Kopernika Toruń 1. Kościół monarchiczną acies bene ordinata Eklezjologia reformy katolickiej, której dzieckiem i wybitnym promotorem był ks. Piotr Skarga, została uformowana nie tyle przez wybitnych teologów i świętych, ile przez teologizujących kanonistów, którzy zwłaszcza od początku II millenium podchodzili do tajemnicy Kościoła w duchu prawniczym. 1 Szczytem ewolucji papiestwa w perspektywie monarchii absolutnej wydaje się być bulla Unam sanctam Bonifacego VIII. 2 Warto jednak 41 1 Faktycznie od papieża Syrycjusza ( ) papieże operowali koncepcją Kościoła jako ciała Chrystusa. Takie ciało mogło mieć tylko jedną głowę (caput), którą stopniowo uznawano za źródło wszelkiej władzy w Kościele. Zob. Y. M. J. Congar, Die Lehre von der Kirche. Von Augustinus bis zum Abendlandischen Schisma, Freiburg 1971 s. 11n. Przez wieki następowała sekularyzacja władzy kościelnej (zwłaszcza biskupiej i papieskiej). System ekonomiczny dominował nad misją pasterską do tego stopnia, że np. w diecezji Strasbourg nie było przez cały wiek XV ani jednego biskupa ze święceniami. Kanoniści kościelni w ujęciu władzy kościelnej coraz bardziej wzorowali się na koncepcji władzy świeckiej. Jeszcze św. Tomasz z Akwinu w dziele De regimine principum pojmował władzę jako ministerium. Później jednak coraz częściej podkreślano potestas i dominium; zob. L. Bouyer, Kościół Boży. Mistyczne Ciało Chrystusa i świątynia Ducha Bożego, Warszawa 1977 s. 50 n. 2 Wcześniej trzeba wspomnieć o tzw. Dictatus papae, dokumencie, który wyszedł z kancelarii Grzegorza VII ( ). Zawierał on m.in. stwierdzenia, że Kościół rzymski został założony przez Boga, że biskup Rzymu ma uniwersalną jurysdykcję, że może deponować cesarzy; zob. E. G. Jay, The Church. Its changing Image Through Twenty Centuries, London 1977 s. 105; B. D. Hill (red.), Church and State in the Middle Ages, New York 1970 s. 66n. Warto jednak dodać, że kilkaset lat żywa była w teologii i kanonistyce idea opozycji wobec papieskiego monarchizmu. Jej adwoka-

42 Ks. Jan Perszon 42 przypomnieć, że od epoki patrystycznej aż do doktorów scholastyki w wieku XIII katolicka teologia była w zasadzie od instytucjonalizmu wolna. Zaczął on dominować u schyłku średniowiecza i w okresie potrydenckiej reformy. 3 Podjęta przez Sobór Trydencki reforma Kościoła koncentrowała się na problemach dyscyplinarnych i organizacyjnych. Sporo miejsca ojcowie poświęcili wykładowi doktryny katolickiej w tych punktach, w których podważała ją reformacja. Wyjaśniono więc katolicką naukę o objawieniu, grzechu pierworodnym (Dekret o usprawiedliwieniu ), o siedmiu ustanowionych przez samego Chrystusa sakramentach (zwłaszcza Eucharystii i pokucie), czyśćcu i wstawiennictwie świętych. 4 Integralnym elementem doktryny jest tzw. trydencka eklezjologia. Kształtowała się ona w cieniu błędów, głoszonych przez prekursorów reformacji Jana Wiclefa i Jana Husa. Faktycznie teologia przełomu XV i XVI wieku po raz pierwszy w dziejach podjęła próbę sformułowania integralnej definicji Kościoła. 5 W obliczu zakwestionowania przez reformację niektórych elementów Kościoła, po Trydencie uwypuklano zagrożone prawdy. Św. Piotr Kanizjusz pisał, że Kościół jest zgromadzeniem wszystkich wyznających wiarę i naukę Chrystusa, rządzonym przez jednego (po Chrystusie najwyższego) pasterza. Choć zrazu nie znalazła ona powszechnej akceptacji, podjął ją i uzupełnił św. Robert Bellarmin. 6 Katechizm Rzymski przedstawia Kościół jako narzędzie Ducha Świętego; wspólnotę wszystkich ochrzczonych. Kościół Boży porównany jest do Domu (Familia), trzody Chrystusa; jest ciałem Chrystusa i jego Oblubienicą. tami byli m.in. Jan z Paryża OP, Marsyliusz z Padwy, Mikołaj z Kuzy; zob. E. Plumer, The Developement of Ecclesiology: Early Church to the Reformation, w: P. C. Phan (red.), The Gift of the Church. A textbook on Ecclesiology in Honor of Patrick Granfield, O.S.B., Collegeville 2000 s. 39 n. 3 Kulminacją instytucjonalnego modelu Kościoła był przygotowany na Vaticanum I schemat traktatu De Ecclesia. Kościół jest nie tylko societas perfecta, ale swój kształt ustrojowy otrzymał od samego Chrystusa; zob. A. Dulles, Models of the Church, New York 1987 s. 36 n. 4 Zob. K. Schatz, Sobory powszechne. Punkty zwrotne w historii Kościoła, Kraków 2002 s. 175n.; W. J. La Due, The Chair of Saint Peter. A History of the Papacy, Maryknoll 1999 s. 190n. 5 Brano pod uwagę trzy czynniki: nauczanie o Kościele w Piśmie Świętym i całej literaturze teologicznej; pojęcie civitas Dei (Ecclesia ab Abel); faktycznie istniejący aktualnie Kościół Chrystusowy na ziemi. Odróżniano dwa typy czynników, współtworzących komunię eklezjalną: zewnętrzne (widzialne), czyli wyznawanie wiary, uczestnictwo w sakramentach i posłuszeństwo władzy kościelnej oraz wewnętrzne, czyli cnoty nadprzyrodzone z wiarą na czele; zob. W. Łydka, Bellarminowska definicja Kościoła i jej wpływ na późniejszą teologię katolicką, RTK 1966 nr 2, s. 57 n. 6 Zob. tamże, s

43 Księdza Piotra Skargi obraz Kościoła Termin Kościół oznacza zarówno wszystkich wiernych, jak i wspólnoty lokalne. Ma on dwie, ze sobą złączone, części: Kościół chwalebny, weselący się (tryumfujący) i wojujący, idący przez ziemię. 7 Jedna iest część Kościoła weseląca się, a druga woiuiąca. Weselący się Kościół iest w Niebie zgromadzenie owych wszystkich Duchów niebieskich, i dusz ludzi świętych, którzy z tego świata zszedłszy, są w Królestwie niebieskiem. Woiujacy Kościół tu na ziemi iest wszystkich ludzi wiernych zgromadzenie ( ), i ustawiczną woynę z szatanem, ciałem, i światem wiodą. 8 Kościół choć skupia wszystkie narody na świecie - cieszy się darem jedności. Rządzi nim, jako Rządca niewidomy i Głowa Jezus Chrystus. W jego imieniu kieruje Kościołem Piotr i jego następcy. Katechizm wielokrotnie podkreśla (cytując św. Hieronima, Ireneusza z Lyonu, Cypriana z Kartaginy, Optata z Mileve, Bazylego i Ambrożego), że pasterska funkcja widzialnej głowy Kościoła czyli papieża, ma gwarantować jedność eklezjalnej wspólnoty. Biskup Rzymu jest głową wszystkich apostołów, a racją jego uniwersalnej misji jest zachowanie jedności Chrystusowego ciała. 9 Drugim znamieniem Kościoła jest świętość; jest ona przede wszystkim ontyczna (dana przez Boga w Chrystusie), ale w konsekwencji dotyczy jego członków. Powszechność Kościoła oznacza jego obecność we wszystkich narodach świata, jak również pełnię środków zbawienia. Apostolskość rozumiana jest jako tożsamość nauczania Kościoła jak i kontynuacja urzędu apostolskiego. 10 Szczególnym promotorem posoborowej odnowy Kościoła zagrożonego postępami reformacyjnej rewolucji był kard. Robert Bellarmin SJ. Jego dzieła podejmują także na Trydencie nie rozstrzygnięte interesujące nas w kontekście nauczania polskiego jezuity kwestie eklezjologiczne. Rozwija on teologię Kościoła, która respektuje bogatą tradycję patrystyczną i średniowieczną. Kościół-ciało Chrystusa (za św. Pawłem) jest zarazem ciałem społecznym i mistycznym, organizmem zespolonym więzami prawnymi i nadprzyrodzonymi. Chrystus jest nie tylko Głową Kościoła, ale osobą, której ciałem jest Ecclesia. 11 W traktacie Controversia de Summo Pontifice głosi supremację papieża nad władzą świecką. Zwierzchność ta jest jednak via facti, albowiem poza plagą reformacji w międzyczasie także tradycyj Zob. Katechizm Rzymski z wyroku św. Soboru Trydenckiego ułożony z rozkazu Piusa V. Papieża wydany i od Klemensa XIII. szczególniey zalecony, t. I, Warszawa 1827 s. 91 n. 8 Zob. tamże, s Zob. tamże, s Zob. tamże, s W członkach Chrystusa pulsuje nadprzyrodzone życie, którego źródłem jest Duch Święty, zwany rządcą Kościoła i jego duszą; zob. W. Łydka, dz. cyt., s. 60 n.

44 Ks. Jan Perszon ne królestwa katolickie zupełnie się wyemancypowały zniuansowana. 12 Władza duchowa i świecka są odrębne; ta pierwsza nie może bezpośrednio oddziaływać na bieg spraw świeckich, np. zastępując usuniętego władcę. Władza biskupów wywodzi się z pierwotnej władzy Piotra i jego następców (jak uczył Leon Wielki); nie znaczy to jednak, iżby biskupi byli jedynie wikariuszami papieża. Bellarmin jako warunki przynależności do prawdziwego Kościoła (a w konsekwencji zbawienia) podaje i to na tym samym poziomie - kryteria zewnętrzne: głoszenie prawdziwej wiary, sprawowanie ustanowionych przez Chrystusa sakramentów, podleganie władzy papieża. 13 Priorytetem jego eklezjologii nie jest hierarchologia, ale ścisła, doskonała jedność Kościoła. 14 Natomiast nacisk na widzialne, jurydycznie sprawdzalne W doktrynie Kościoła praktycznie aż do Vaticanum II nie przyjęto do wiadomości zmian społecznych, jakie zachodziły w Europie. W społeczeństwie tradycyjnym (mniej więcej do XI w.) funkcje polityczne, ekonomiczne i religijne były ze sobą ściśle powiązane. Zdaniem Franza Xavera Kaufmanna, funkcjonalną dyferencjację społeczeństwa rozpoczął dopiero Konkordat w Worms z 1122 r., który wprowadził równowagę między równouprawnionymi władzami: świecką i duchowną. Dotąd bowiem albo sfera religijna była poddana władzy świeckiej (cezaropapizm), albo duchowieństwo sprawowało także władzę świecką (hierokracja). W XIV-XVIII w. nastąpiło przejście od uspołecznienia zróżnicowanego stratyfikacyjnie do społeczeństwa zróżnicowanego funkcjonalnie, a wraz z tym emancypacja świeckich sfer życia; zob. F. X. Kaufmann, Die Herausforderung christlicher Socialethik durch moderne Gesellschaftstheorie, w: Jahrbuch fur christliche Sozialwissenschaft, Munster 1996 s (tu s. 206); tenże, Unbeabsichtigte Nebenfolgen kirchlicher Leitungsstrukturen. Vom Triumphalismus zur Tradierungskrise, w: H. J. Pottmeyer (wyd.), Zur Kirche im Kontext der modernen Geselschaft. Strukturen der romisch-katolischen Kirche. Schriftenreihe der Katholischen Akademie der Erzdiozese Freiburg, Munchen 1989 s Zob. L. Bouyer, dz. cyt., s. 82 n. Autor zauważa, że w XVII i XVIII w. widać brak eklezjologii, zdolnej przezwyciężyć antynomie: władza wolność jednostki; papież biskupi diecezji; powszechność i lokalność Kościoła; niezmienność tradycji i jej otwarcie na nowe idee. Por. też M. Schmaus, Wiara Kościoła, t. V: Chrystusowe Zbawienie w Kościele i przez Kościół, Gdańsk-Oliwa 1993, s Tłumacz i redaktor tomu (ks. J. Zaremba) dodaje, że za konieczną do zbawienia uznawano jednak wewnętrzną rzeczywistość Kościoła, czyli udział w Duchu Świętym. 14 Kościół pochodzi od jednego Boga; ma jeden ostateczny cel; zdąża do tego celu przy pomocy jednych, czyli tych samych środków: wiara, sakramenty i prawo; jest kierowany i ożywiany przez jednego Ducha Świętego. Rozstrzygającym dla jedności Kościoła jest jednak fakt, że jest on rządzony przez wewnętrznie z nim zjednoczoną Głowę-Chrystusa i Jego zastępcę.

45 Księdza Piotra Skargi obraz Kościoła kryteria przynależności wskazuje na ukrytą polemikę z luterańskim konceptem Kościoła niewidzialnego. 15 Instytucjonalny model Kościoła a prawdziwy Kościół Chrystusowy może być tylko jeden uniemożliwia uznanie eklezjalności jakiejkolwiek innej wspólnoty chrześcijańskiej. Taka sytuacja będzie trwała aż do Mortalium animos (1928) Piusa XI i Humani generis (1950) Piusa XII 16. Nie ulega jednak wątpliwości, że rozwój papieskiej, ultramontanistycznej eklezjologii był związany z dążeniem do przeciwstawienia się coraz to większym aspiracjom do zwierzchności nad lokalnym Kościołem absolutnych władców czyli królów katolickich. 17 Dla określenia natury Kościoła znamienny jest, użyty przez ks. Skargę, obraz karnego wojska, którego struktura piramidalna jest doskonale uporządkowana. Jak sądzi Janusz Tazbir, Piotr Skarga nawet na tle współczesnych sobie szermierzy kontrreformacji odznacza się wyraźnym radykalizmem. Dotyczy to jego wystąpień polemicznych w zmaganiach z różnymi odłamami reformacji, ale źródłem tej bezkompromisowości jest specyficzna koncepcja życia. Kaznodzieja uznawał bowiem militarną wizję rzeczywistości doczesnej; świat jest areną zmagań dobra ze złem. Tę walkę może wygrać jedynie silna, zdyscyplinowana, gotowa na wszystko armia Ścisła jedność wierzących z Chrystusem i między sobą sprawia, że Kościół w swej naturze jest jednością; stanowi jedno ciało, jeden lud, jedną społeczność; zob. W. Łydka, dz. cyt., s W ślad za św. Augustynem Bellarmin określa elementy wewnętrzne Kościoła jego duszą, a zewnętrzne ciałem. To rozróżnienie jest istotne przy kwestii przynależności do Kościoła. Niektórzy należą do duszy i ciała (przynależność pełna, doskonała), inni zaś tylko do duszy (katechumeni i ekskomunikowani, o ile mają wiarę i miłość) lub tylko ciała (formalni uczestnicy sakramentów i zewnętrzni wyznawcy wiary). Nie wolno tedy przypisywać Bellarminowi jednostronnej, widzialno-prawnej wizji Kościoła. Broniąc przeciw reformacji widzialności Kościoła, podkreśla, że jest ona jego głównym przymiotem. Podaje też bogatą argumentację, odwołującą się do działania samego Chrystusa i zasady historiozbawczej. Podana przez niego definicja Kościoła koncentruje się na elementach zewnętrznych dlatego, że ustalała minimalne warunki przynależności do niego. Dlatego polemizując z Kościołem niewidzialnym i predestynacją protestantów stwierdza: Nostra autem, sententia est, Ecclesiam unam tantum esse, non duas, et illam unam et veram esse coetum hominum ejusdem Christianae fidei professione, et eorundem Sacramentorum communione colligatum, sub regiminae legitimorum pastorum, ac praecipue unisus Christi in terris Vicarii, Romani Pontificis ; Disputationes de controversiis christianae fidei adversus huius temporis haereticos, IV, lib. III, cap. II; zob. W. Łydka, dz. cyt., s Zob. A. Dulles, dz. cyt., s. 141 n. 17 Zob. G. Bedouelle, Kościół w dziejach, Poznań 1994 s. 136 n. 45

46 Ks. Jan Perszon 46 Boża czyli Kościół, której elitarną jednostkę stanowili jezuici. Skarga był dumny z przynależności do wielkiej armii Kościoła powszechnego, a także z tego, że jest członkiem Towarzystwa Jezusowego, pracującego dla zbawienia ludzkości na wszystkich kontynentach. 18 Nie bez znaczenia jest też fakt, że jako kaznodzieja królewski brał udział i to na szczeblu najwyższym w sprawach wagi państwowej i międzynarodowej. Godzi się przypomnieć, że głównym spoiwem Kościoła jest z woli samego Chrystusa płynące z miłości posłuszeństwo (Mt 8,9-10), którego pochwałę pośrednio wygłasza Pan do rzymskiego oficera-setnika. Katechizm Rzymski, na pytanie o racje wyższości wyświęconych nad innymi wiernymi, pisze: Aczkolwiek każdy człowiek na świecie na to stworzony iest, aby Pana Boga chwalił, co osobliwie chrześcijanie, którzy na Chrzcie łaski bożey dostali, ze wszystkiego serca, ze wszystkiey duszy i wszystkiey siły czynić maią, wszakże iednak kto Kapłanem chce być, potrzeba aby to u siebie postanowił, żeby nie tylko we wszystkich rzeczach chwały boskiey szukał (co wszyscy ludzie, zwłaszcza chrześcijanie powinni) ale aby też na pewną służbę iaką kościelną się udawszy, w świątobliwości i sprawiedliwości Panu Bogu przy onym Kościele służył. Bo iako w woysku wszyscy żołnierze Hetmana słuchają, wszakże między nimi ieden jest Setnik, drugi Porucznik, a drudzy zaś urzędy insze sprawuią: tak też acz wszyscy chrześcijanie w pobożności i niewinności żyć maią, (przez co osobliwie Pan Bóg chwalony Bywa) iednak ci, którzy się do stanu duchownego udali, powinni nadto ieszcze niektóre przednieysze urzędy w Kościele sprawować. Albowiem i sami za siebie i za wszystkich ludzi ofiarę świętą oddaią Panu Bogu, woli bożey ludzi nauczają, Sakramentami kościelnemi szafuią, i przeto będąc tak zacnym urzędem od pospolitego ludu oddzieleni, w tey nayzacnieyszey służbie bożey maią się zawsze ćwiczyć. 19 Militarne realia służą unaocznieniu kilku ważnych prawd wiary: zasada nieprzerwanej sukcesji apostolskiej, hierarchiczność władzy w Kościele, odpowiedzialność karnego (wyćwiczonego) duchowieństwa za zbawienie wiernych świeckich. Dlatego nie dziwi użycie modelu karnego, zdyscyplinowanego wojska do wyjaśnienia natury Kościoła przez ks. Skargę. Kościół Boży tu, na ziemi, jest jako wojsko na wojnie pięknie uszykowane, na trzy części rozdzielone: w jednej są księża jako urzędnicy, 18 Zob. J. Tazbir, Piotr Skarga. Szermierz kontrreformacji, Warszawa 1983, s. 278n. Historyk sądzi, że militarna wizja życia doczesnego, zaczerpnięta z ćwiczeń duchownych św. Ignacego Loyoli, rodziła niechęć Skargi do szlachty. Kaznodzieja miał uważać ją za warstwę anarchiczną, z zasady sprzeciwiającą się silnej władzy królewskiej i profesjonalnej, karnej armii, zdolnej obronić ojczyznę i prawdziwy Kościół. 19 Zob. Katechizm Rzymski, t. II, Warszawa 1827, s

47 Księdza Piotra Skargi obraz Kościoła w drugiej żołnierze laicy, w trzeciej z obu części przebrani zakonnicy i mniszy ( ). Pan Jezus, będąc najwyższym cesarzem i hetmanem swego wojska, a mając inne wojsko wielkie, niebieskie i podziemne, w niebie się tylo w widomej postaci stawi, a na ziemi będąc niewidomy, ma od siebie namiestnika Piotra świętego i jego następniki, papieże rzymskie. Którym dał moc swoją na rządzenie wojska swego, nad którym jest sam jeden najwyższy hetman, papież. Po nim są biskupi jako pułkownicy, którzy częściami prawnemi wojska władną. Po nich są kapłani abo plebani, jako rotmistrzowie i setnicy. Po nich dyjakoni i poddyjakoni, i inni, którzy rotom służą: jako chorążowie, trębacze, bębnicy, szpiegowie i inni do mniejszych posług w rocie każdej naznaczeni. A drudzy są zakonnicy i mniszy, jedni jako na zamkach i wieżach rozsadzeni, i w nocy, i we dnie straż trzymają. Drudzy przed ufami biegają i nieprzyjacielskie wojsko trwożą i trapią. Drudzy na harcach pojedynkowych żołnierze zaprawują i sami mężnie wygrywają i dobrą myśl a serce mężne drugim czynią. Na te takie porządki koło wojny i wojska Chrystusowego siedm jest stanów kleryków abo księży: trzy więtsze i przedniejsze, a cztery mniejsze. Przedniejszy są, jako urzędnicy: kapłan, dyjakon, poddyjakon. Niższy i najmniejszy są: akolit, czytelnik, zaklinacz i odźwierny. 20 Tej śmiałej analogii militarnej trudno się dziwić, albowiem ks. Skarga parał się kapelaństwem wojskowym. Co więcej, trydencka koncepcja Kościoła skupiała się na podkreślaniu jego widzialności, czyli zorganizowanym jako rzeczywista społeczność ludzka aspekcie. Samo zaś wyrażenie jak uporządkowany szyk bojowy (Pnp 6,4) dotyczące hierarchii zostało użyte w dokumentach soboru trydenckiego. 21 Ujęcie naszego Jezuity ma jednak bardzo stare korzenie. Oto w Liście św. Klemensa Rzymskiego do Koryntian (ok. 96 r.), który interweniuje by przywrócić jedność w tamtejszej wspólnocie, czytamy: Przypatrzmy się tym, którzy służą pod rozkazami naszych wodzów, jak porządnie, posłusznie i z oddaniem spełniają to, co im polecono. Nie wszyscy są prefektami czy trybunami, setnikami czy też pięćdziesiątnikami, ale każdy z nich spełnia na swym stanowisku rozkazy cesarza i wodza. Tak więc przełożeni potrzebują podwładnych, a podwładni przełożonych: wszyscy oni uzupełniają się wzajemnie i stąd wynika pożytek. 22 Niemniej stwierdzić należy, że dla Klemensa zewnętrzne, instytucjonalne funkcjonowanie Kościoła i zachowanie posłuszeństwa prawowitym przełożonym (starszym Zob. P. Skarga, Kazania przygodne, Kraków 1600, s Zob. 23. Sesja soborowa, Nauka o sakramencie święceń, 15 lipca 1563 r., rozdz. IV, nr 462, w: I. Bokwa (red.), Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, Poznań 2007 s Tłumaczenie zaczerpnięto z czytania brewiarzowego. Por. Św. Klemens Rzymski, List do Kościoła w Koryncie, XXXVII.1-4., w: M. Starowiejski (red.), Pierwsi świadkowie. Pisma Ojców Apostolskich, tłum. A. Świderkówna, Kraków 1998, s

48 Ks. Jan Perszon 48 -prezbiterom) nie wyczerpuje bynajmniej istoty eklezjalnej wspólnoty. Nie ma też ostrego podziału na stany Kościoła, który wiele wieków później zdominował postrzeganie chrześcijaństwa. Gwoli sprawiedliwości trzeba dodać, że Piotr Skarga nie jest wobec swojej klasy w Kościele bezkrytyczny. Godność kapłańska zobowiązuje do wyjątkowej świętości. Wiemy, iż i w nas, duchownych, wiele jest występków, którymi się Pan Bóg obraża i ludzie się gorszą; ale wżdy w stanie tym karność jest i czujność, i sądy, i dozory dobrych starszych, którzy grzechy kapłańskie tłumią, i szerzyć się im nie dadzą; jest forum, jest sprawiedliwość, jest najwyższy Piotra św. urząd, i częsty zelus a gniew Boży dobrych biskupów na nierządy duchownych powstaje, którzy wizytują, reformują, naprawują i pomstę Bożą od królestwa tego oddalają. Jeśli czujność niektórych starszych i praca o duszach zemdleje, gęstym się upominaniem i karnością odnowią abo inszy, lepszy po nim następuje. Jednak i tych do pokuty wzywamy, i sami siebie w pokucie ganimy. My, światło, źle ludziom wiernym świecim. My, solą będąc, sami gnijem. My budownicy, Domu Bożego nie opatrujem i to, co się zbudowało, psujem. 23 Świadomość grzechu u pasterzy Kościoła (u tych, którzy sięgają po godność kapłańską z niskich pobudek) sygnalizuje wiernym Katechizm Rzymski. Na pytanie: Którzyż takowi są, co złe do stanu Duchownego wstępuią? odpowiada: Naprzód owi, którzy tym umysłem się święcą, aby dobrego buty snadniey i pewniey dostali: i nic inszego w Kapłaństwie nie upatruią, tylko zysk a pożytek, iako pospolicie insi ludzie w różnego rodzaju podłych upatrują rzemiosłach. Bo acz według nauki Pawła świętego, rozkazuie to i przyrodzone samo i boskie prawo, aby ten żył z Ołtarza, który Ołtarzowi służy, wszakże iedynie dla zysku przystępować do Ołtarza, wielkie świętokradztwo iest. Drudzy też są których ambicyia i żądza dostoyności do stanu duchownego przywodzi. Trzeci są, którzy dla tego się święcą, aby byli bogatymi, i nie myślą pierwey święcić się, ażby mieli bogate iakie opatrzenie duchowne. A ci są których Zbawiciel Pan nasz najemnikami nazywa, a Prorok S. Ezechiel o takowych powiada: iż samych siebie a nie owce pasą, których szkaradność nie tylko wszystkiemu stanowi duchownemu hańbę czyni, ale i sami takowi bywaią między ludźmi bardzo wzgardzonymi, i niewięcey miewaią z Kapłaństwa swojego pożytku, iako miał Judasz z apostolskiego urzędu. 24 Potrydencka eklezjologia akcentuje podział wierzących w Chrystusa na dwie zasadnicze klasy: aktywną (duchowieństwo) i pasywną (laikat). Ci pierwsi nauczają, uświęcają i kierują, drudzy są nauczani, uświęcani 23 Zob. P. Skarga, Kazania sejmowe, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk- -Łódź 1984, s Zob. Katechizm Rzymski, t. II, s. 225.

49 Księdza Piotra Skargi obraz Kościoła i rządzeni. Kościół jest społecznością nierównych. 25 Nie jest jednak tak, iżby zaniechano zupełnie teologii laikatu. Katechizm Rzymski w wielu miejscach podkreśla ich powołanie do świętości (chwały Bożej). Przypisuje też ochrzczonym nie-duchownym udział w danym przez Chrystusa kapłaństwie. Dwoiakie iest, iedno wnętrzne albo duchowne, drugie zwierzchne, które się bawi zwierzchnemi posługami kościelnemi. Co się dotyczy wnętrznego Kapłaństwa, mamy to wiedzieć, iż każdy człowiek ochrzczony, zwłaszcza sprawiedliwy, który Ducha bożego ma, może być Kapłanem nazwany. Albowiem takowy człowiek przez wiarę miłością zapaloną na Ołtarzu duszy swoiey ofiarnie Panu Bogu duchowne ofiary, które nic inszego nie są, tylko dobre a pobożne uczynki, które ku czci i chwale bożey człowiek obraca i czyni; i przeto mówi Jan Ś. w objawieniu swoiem: Chrystus Pan obmył nas od grzechów naszych i uczynił nas Królestwem i Kapłanami Panu Bogu Oycu swoiemu. Także Piotr Ś. mówi: Wy sami, iako żywe kamienie buduycie się domami duchownymi, w Kapłaństwo święte, ofiarując duchowne ofiary Panu Bogu przez Pana Jezusa Chrystusa przyiemne. 26 Dalej Katechizm przypomina, że Kapłaństwo zwierzchne czyli hierarchiczne (służebne) nie przynależy wszystkim ochrzczonym, ale tylko tym, którzy za porządnem rąk biskupich włożeniem i za poważnemi Kościoła świętego obrządkami ustanowieni i Panu Bogu poświęceni są, i na pewny urząd w Kościele bożym wysadzeni. 27 Decydującą rolę pełni więc w życiu Kościoła sacerdotium, hierarchia, która wiele wieków wcześniej wchłonęła wszystkie ministeria i charyzmaty całej Eklezji. 28 Warto jednak dodać, że pochwała wielkości stanu duchownego w Katechizmie Rzymskim jest integralnie złączona z przypomnieniem o służbie. W Rozdziale VII (O sakramencie kapłaństwa) czytamy: Niemasz stanu zacnieyszego. Albowiem Kapłani i Biskupi, sa jakby posłowie Boga i tłómacze, którzy imieniem bożem nas zakonu bożego i obyczajów uczciwych nauczają, o łasce Jego upewniają, i samego Boga wszechmocnego Osobę na ziemi Takie stwierdzenie zawiera schemat o Kościele sporządzony przed Vaticanum I. Na 1 sesji Vaticanum II bp Emile De Smedt z Brugii określił tę eklezjologię jako klerykalizm, jurydycyzm i tryumfalizm; zob. A. Dulles, dz. cyt., s. 38 n. 26 Zob. Katechizm Rzymski, t. II s Katechizm w wykładzie doktryny o sakramencie chrztu (zwłaszcza o jego skutkach) mówi o obmyciu z grzechu, uświęceniu, odrodzeniu, oświeceniu, odkupieniu, upodobnieniu do Chrystusa, niezatartym znamieniu sakramentalnym, a więc konsekrowaniu ochrzczonego; zob. tamże, s Zob. tamże, s. 239 n. 28 Proces instytucjonalizacji wszelkich kościelnych posług (dokonany w dużej mierze dzięki sile wspólnot zakonnych) i jego skutki dla życia chrześcijańskiego analizuje T. F. O Meara, Theology of Ministry, New York 1999 s. 80 n.

50 Ks. Jan Perszon 50 noszą; i przeto słusznie nie tylko Aniołami, ale i bogami są nazwani, iż moc i władzę Boga nieśmiertelnego między nami maią udzieloną. ( ). Albowiem ta moc, którą Kapłani maią Ciało i Krew Pana naszego poświęcać i ofiarować i grzechy odpuszczać, nie tylko na świecie nie ma nic równego, ale rozum wszystek i dowcip ludzki przechodzi. 29 Instytucjonalny model Kościoła ma niewątpliwe zalety: on jest nauczycielką, która bezbłędnie uczy tego, co jest potrzebne do zbawienia; w swoich sakramentach karmi wiernych Bożym życiem; jest dla nich szpitalem, gdzie mogą leczyć rany i warownym schronieniem przed nieprzyjaciółmi. Kościół daje swym członkom życie wieczne; nikt pozostający na zewnątrz łodzi Piotrowej takiej gwarancji nie ma. Dlatego ta wizja Kościoła dawała silny impuls aktywności misyjnej. Siłą modelu instytucjonalnego (acies bene ordinata) była gwarancja autentyczności Kościoła rzymskiego. Oficjalne wypowiedzi Magisterium stwierdzały, że doktrynalne, sakramentalne i hierarchiczne struktury Kościoła są ufundowane na Bożym objawieniu. Podejście instytucjonalne dawało poczucie trwałości i niezmienności; w konsekwencji Kościół jawił się jako strefa bezpiecznej stabilności i nieprzerwanej kontynuacji. Budził wśród wiernych wysoki stopień lojalności, z drugiej zaś strony motywował dzięki jasnym celom do działania. Instytucjonalny model Kościoła dawał katolikom silne poczucie tożsamości organizacyjnej. 30 W świetle rozwoju eklezjologii w XX wieku model ten posiada jednak liczne i istotne defekty. Nie ma oparcia w Piśmie św. i tradycji Kościoła starożytnego, wtrąca zdecydowaną większość wierzących w stan słabej bierności, nie przewiduje żadnego miejsca dla charyzmatów, sprawia, że w konfrontacji z współczesną kulturą katolicyzm staje się bezbronny Ramię świeckie czyli symbioza Kościoła i państwa Dla ks. Skargi podobnie jak dla wszystkich jemu współczesnych nie do zaakceptowania był taki pluralizm religijny, który by oznaczał równość różnych religij wobec państwa i prawa stanowionego. Porządek publiczny domaga się bowiem, by system prawny bronił prawdy, a sprzeciwiał się 29 Katechizm Rzymski, t. II, s Przypis, komentujący ten paragraf, brzmi: Choć przez pokorę Chrystusa, siebie za nayostatnieyszych maią i mieć winni, iako do Apostołów swoich o zacność swoią umawiających się rzekł Chrystus: który z was większy iest, niech się stanie iako naymniejszym: i także, postawiwszy w środku Apostołów niemowlę, do Apostołów pytających się Chrystusa, któryby z nich większym w Królestwie bożem? rzekł, ieżeli się nie staniecie, iako to dziecię, nie wniydziecie do królestwa niebieskiego ; tamże, s Zob. A. Dulles, dz. cyt., s. 41 n. 31 Zob. tamże, s. 43 n.

51 Księdza Piotra Skargi obraz Kościoła błędom i je dla dobra wspólnego zwalczał. 32 Celem bowiem wszelkiej zwierzchności społecznej jest dobro obywateli, a więc integralnie pojęte życie cnotliwe. Zupełnie inną kwestią pozostaje, jak dalece wspólnota polityczna może do dobra przymuszać, czyli gdzie jest granica obywatelskiej wolności. Lecz wszystko na tym należy, aby prawa były sprawiedliwe, wszystkim pożyteczne, cnoty, a nawięcej bogobojność, szczepiące, chwały i czci Boskiej ochraniające, a na koniec dobra egzekucyją i karnością opatrzone. Bo które ustawy sprawiedliwości w sobie nie mają a jaką krzywdą ludzką pokrzywione są, nie są prawa, ale złość szczera, gdyż sprawiedliwość jest fundamentem wszytkiej Rzeczypospolitej. Które jej królestwa nie mają mówi św. Augustyn nie królestwami, ale rozbójstwem nazwane być słusznie mogą powiada Skarga. 33 Ideałem relacji państwo-kościół jest dla ks. Skargi ich bardzo ścisła symbioza. Dlatego porównuje on Rzeczpospolitą do jednego organizmu polityczno-religijnego, którego celem jest chwała Boża i zbawienie obywateli. W niektórych pismach Kaznodzieja wydaje się sugerować wyższość (precedencję i zwierzchnictwo) władzy religijnej (kapłańskiej) nad doczesną. 34 Wybitny Jezuita operuje w kategoriach teologii politycz- 32 P. Skarga ma zdecydowanie negatywne zdanie o gwarancjach tolerancji religijnej, jakich udzieliła obywatelom konfederacja warszawska z 1573 r. I ono drugie jeszcze daleko gorsze, które konfederacyją zowiecie, Roku Pańskiego 1573, w dziesięć lat po tym, od niektórych heretyków z oszukanim prostych katolików uczynione, aby każdemu wolno było wiarę sobie, jaką chce, tworzyć i odmiany w Kościele czynić, a za to żadnego karania nie odnosić. Jeszcze więtszą ma niesprawiedliwość i więtsze za sobą przeklęctwo Boskie ciągnie to prawo, którego acz żaden katolik dobry i sumnienia pobożnego za prawo nie ma, ale iż jeszcze swawolność ta wiar i bluźnienia imienia Boskiego i wykorzenianie wiary chrześcijańskiej, i szczepienie ateizmu pohamowania nie ma, a stara święta ojców naszych konfederacyja korczyńska zatłumiona jest ; zob. P. Skarga, Kazania sejmowe, s. 164n. Kościół katolicki na synodzie piotrkowskim z 1577 r. zwolenników konfederacji obłożył klątwą; zob. M. Korolko, Klejnot swobodnego sumienia. Polemika wokół konfederacji warszawskiej 1573 w latach , Warszawa 1974 s. 79 n. 33 Zob. P. Skarga, Kazania sejmowe, s Kwestii wyższości kapłaństwa nad władzą świecką dedykuje praktycznie całe Kazanie czwarte. O trzeciej chorobie Rzeczypospolitej, która jest naruszenie religiej katolickiej przez zarazę heretycką, w: tamże, s Skarga maluje przed czytelnikiem nawiązując do dziejów Izraela i europejskiej christianitas szeroką panoramę zależności władzy świeckiej od religijnej. Tam (tj. w ST) król rządził, ale z kapłanem, a tu kapłan rządzi, ale z królem i przez króla. Oba miecze dane Piotrowi: jednym sam władnie, to jest duchownym, drugim przez króle i pany, jako Bernat św. napisał. ( ) Przetoż duchowny urząd pierwszy jest w nim niźli królewski, zob. tamże s