MECHANIZMY KONTROLI ZBROJEŃ

Transkrypt

1 MECHANIZMY KONTROLI ZBROJEŃ Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej w sprawie statku Lotus (1927 rok) stwierdził, że: Prawo międzynarodowe normuje relacje pomiędzy niepodległymi państwami. [...] Ograniczenia niepodległości państw nie można zatem domniemywać.. Oznacza to, że wytwarzając, gromadząc, testując i dystrybuując środki, które mogą być wykorzystane do użycia siły zbrojnej państwo nie narusza prawa międzynarodowego, o ile nie jest związane normą, zakazującą określonego zachowania. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w opinii doradczej w sprawie legalności groźby i użycia broni jądrowej z 1996 roku stwierdził, że: - w prawie międzynarodowym nie ma żadnej normy, która by wyraźnie zezwalała na groźbę lub użycie broni jądrowej; - w prawie międzynarodowym nie ma żadnej normy, która by bezwzględnie zakazywała groźby lub użycia broni jądrowej; - groźba lub użycie broni jądrowej jest niezgodne z art. 2.4 Karty Narodów Zjednoczonych, o ile nie są spełnione przesłanki działania w samoobronie (art. 51 Karty Narodów Zjednoczonych); - groźba lub użycie siły zbrojnej powinno czynić zadość m. in. zobowiązaniom wynikającym z międzynarodowego prawa humanitarnego (stanowiącego ochronę ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych); - groźba lub użycie broni jądrowej co do zasady będzie niezgodne z międzynarodowym prawem humanitarnym, jakkolwiek nie można z całą pewnością ocenić legalności, czy też nielegalności takiego działania w szczególnych przypadkach wykonywania prawa do samoobrony, kiedy w grę wchodzi ochrona bytu państwowego. Prawo kontroli zbrojeń jest częścią międzynarodowego prawa publicznego. Stanowi ono ograniczenie swobody państw w zakresie kształtowania należącego doń arsenału zbrojnego. Prawo kontroli zbrojeń rozwija się w dwóch głównych nurtach, dotyczących: I) Broni tzw. broni masowego rażenia (weapons of mass destruction WMD). Jest to broń zdolna do powodowania śmierci i zniszczenia, bez rozróżnienia celów, na taką skalę, że samo jej posiadanie może być traktowane jako poważne zagrożenie dla innych. W ramach WMD wyróżnia się: 141

2 1) broń nuklearną (jądrową, atomową), wykorzystującą energię powstającą w procesie rozczepienia jąder izotopów uranu (uran-235) lub plutonu (pluton-239). To tej kategorii zalicza się również tzw. broń wodorową (termonuklearną), wykorzystującą energię powstającą w procesie fuzji izotopów wodoru (deuteru lub trytu). Na początku 2008 roku w posiadaniu państw znajdowało się ponad głowic nuklearnych (z czego znajdowało się w stanie zdolności operacyjnej). Powszechnie przyjmuje się, że bronią nuklearną dysponuje 9 państw: Stany Zjednoczone, Rosja, Wielka Brytania, Francja, Chiny, Indie, Pakistan, Korea Północna i Izrael; 2) broń chemiczną wykorzystującą toksyczne związki chemiczne, które przez swoje działanie na procesy życiowe mogą spowodować śmierć, czasowe obezwładnienie lub trwałą szkodę ludziom lub zwierzętom, np. substancje krztuszące (chlor), parzące (gaz musztardowy), duszące (Cyklon B), paralityczno-drgawkowe (sarin); 3) broń biologiczną wykorzystującą np. bakterie [np. wąglik anthrax], wirusy, pasożyty, grzyby. Współcześnie żadne państwo oficjalnie nie potwierdza ani faktu posiadania takiej broni, ani też prowadzenia programów zmierzających do jej wyprodukowania. II) Broni konwencjonalnej - tu: innej, niż wymieniona w pkt. I. *** Rozwój prawa kontroli zbrojeń następuje w drodze zawierania umów międzynarodowych. Należy zwrócić uwagę, że nieskoordynowana (traktatowo) redukcja zbrojeń byłaby równie niebezpieczna, jak nieuregulowany wyścig zbrojeń. Mogłaby doprowadzić do naruszenia równowago sił, co zagroziłoby bezpieczeństwu międzynarodowemu. Ad. 1) Gdy chodzi o kontrolę zbrojeń w zakresie broni jądrowej, należy wskazać na następujące traktaty: 1. Traktaty dotyczące rozmieszczania (używania, testowania) WMD w przestrzeniach niepodlegających suwerenności żadnego państwa: 142

3 a) Układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi (wszedł w życie w 1968 roku, Polska jest jego stroną. Jego stronami są wszystkie państwa dysponujące bronią jądrową) Układ stanowi m. in., że: - przestrzeń kosmiczna (łącznie z Księżycem i ciałami niebieskimi) jest wolna dla badań i użytkowania przez wszystkie państwa bez jakiejkolwiek dyskryminacji; - dostęp do wszystkich obszarów ciał niebieskich jest wolny; - przestrzeń kosmiczna (łącznie z Księżycem i ciałami niebieskimi) nie podlega zawłaszczeniu w żaden sposób (orbita geostacjonarna); - zakazane jest wprowadzanie na orbitę wokół Ziemi jakichkolwiek obiektów przenoszących broń jądrową lub jakiekolwiek inne rodzaje broni masowego zniszczenia, a także umieszczanie tego rodzaju broni na ciałach niebieskich i w przestrzeni kosmicznej w jakikolwiek inny sposób; - Księżyc i inne ciała niebieskie maja być wykorzystywane wyłącznie w celach pokojowych. Postanowienia tego traktatu zostały uszczegółowione w Porozumieniu o działalności państw na Księżycu i innych ciałach niebieskich (wszedł w życie w 1984 roku, Polska nie jest jego stroną). b) Traktat o zakazie umieszczania broni jądrowej i innych rodzajów broni masowej zagłady na dnie mórz i oceanów oraz w jego podłożu (wszedł w życie w 1972 roku, Polska jest jego stroną. Jego stronami nie są m. in. Francja, Korea Północna, Pakistan, Izrael). Na jego podstawie państwa zobowiązały się do nieinstalowania i nieumieszczania na dnie mórz i oceanów oraz w jego podłożu jakiejkolwiek broni jądrowej lub innych rodzajów broni masowej zagłady, jak również konstrukcji, wyrzutni oraz wszelkich innych urządzeń specjalnie przeznaczonych do przechowywania, wypróbowywania lub używania takiej boni. W stosunku do państwa nadbrzeżnego powyższy zakaz nie dotyczy 12 milowej strefy dna morskiego i podziemia pod morzem terytorialnym. c) Układ o zakazie prób broni nuklearnej w atmosferze, w przestrzeni kosmicznej i pod wodą (wszedł w życie w 1963 roku, Polska jest stroną). Traktat nie zakazuje zatem np. podziemnych prób nuklearnych. 143

4 d) Układ w sprawie Antarktyki (wszedł w życie w 1961 roku, Polska jest jego stroną). Stanowi on, że: - na czas obowiązywania Traktatu zamrożone zostają roszczenia terytorialne państw do obszaru Antarktydy (roszczenia takie zgłaszane były uprzednio przez: Argentynę, Australię, Chile, Francję, Nową Zelandię, Norwegię i Wielką Brytanię); - Antarktykę wykorzystuje się wyłącznie w celach pokojowych. Zabrania się w szczególności wszelkich przedsięwzięć o charakterze wojskowym, jak tworzenie baz i fortyfikacji wojskowych, przeprowadzanie manewrów wojskowych oraz doświadczeń ze wszelkimi rodzajami broni; - zabrania się wszelkich wybuchów jądrowych na Antarktyce oraz usuwania w tym rejonie odpadów promieniotwórczych. 2) Traktaty demilitaryzujące obszary podlegające suwerenności państwowej: a) Traktat ustanawiający strefę wolną od broni jądrowej w Azji Środkowej (wszedł w życie w 2009 roku, obowiązuje między: Kazachstanem, Kirgistanem, Tadżykistanem, Turkmenistanem i Uzbekistanem). Strony zobowiązały się, że nie będą produkować, nabywać składować i testować broni jądrowej na swoim terytorium. Nie będą również zezwalać na wykorzystanie ich terytoriów w powyższych celach. Jednak art. 4 daje prawo do zezwalania na tranzyt tego rodzaju środków przez terytoria państw-stron. Do traktatu dołączony jest protokół, którego stronami mogą stać się mocarstwa nuklearne, gwarantujący poszanowanie przez te ostatnie statusu strefy i nieużywanie przez nie broni jądrowej przeciwko państwomstronom traktatu; b) Traktat o zakazie używania broni jądrowej w Ameryce Łacińskiej (wszedł w życie w 1969 roku, jego stronami są 24 państwa). Zawiera analogiczne postanowienia jak układ wymieniony w pkt. a; c) Traktat o ustanowieniu strefy wolnej od broni jądrowej na południowym Pacyfiku (wszedł w życie w 1986 roku, jego stronami jest 13 państw). Zawiera analogiczne postanowienia jak układ wymieniony w pkt. a; 144

5 d) Traktat o ustanowieniu strefy wolnej od broni jądrowej w Azji Południowo-Wschodniej (wszedł w życie w 1997 roku, jego stronami jest 10 państw). Zawiera analogiczne postanowienia jak układ wymieniony w pkt. a; e) Traktat o ustanowieniu strefy wolnej od broni jądrowej w Afryce (wszedł w życie w 2009 roku. Jego stronami jest 28 państw). Zawiera analogiczne postanowienia jak układ wymieniony w pkt. a. 3) Traktaty antynuklearne, nieograniczone terytorialnie: a) traktaty powszechne: - Traktat o całkowitym zakazie prób jądrowych (nie wszedł w życie. Do wejścia w życie konieczne jest złożenie dokumentów ratyfikacyjnych przez wszystkie państwa wymienione w załączniku do traktatu. W czerwcu 2009 roku traktat był ratyfikowany przez 148 państw, do wejścia w życie wymagana była ratyfikacja Stanów Zjednoczonych, Chin i 7 innych państw) Na jego podstawie państwa-strony zobowiązują się nie przeprowadzać żadnych próbnych eksplozji wojskowych ładunków jądrowych ani żadnych innych eksplozji jądrowych oraz zakazać i zapobiegać wszelkim wybuchom jądrowym na wszelkich obszarach podlegających ich jurysdykcji i kontroli. - Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (wszedł w życie w 1970 roku, Polska jest jego stroną wśród 189 innych państw. Jego stronami nie są jednak: Indie, Izrael i Pakistan). Traktat opiera się na trzech filarach (założeniach): nieproliferacja (zapobieganie się rozprzestrzenianiu broni jądrowej). Państwa uznane za posiadające broń jądrową (Chiny, Francja, Rosja, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania) zobowiązane są do nieprzekazywania komukolwiek broni jądrowej i jądrowych urządzeń wybuchowych oraz do nieudzielania pomocy w ich uzyskiwaniu. Pozostałe państwa zobowiązane są do nieuzyskiwania w jakikolwiek sposób broni jądrowej; dopuszczalność prowadzenia badań nad energią jądrową w celach pokojowych; dążenie do całkowitego rozbrojenia. b) Traktaty bilateralne. W grudniu 2009 roku wygasł traktat o redukcji broni strategicznej (START-1) z 1991 roku. Jego istotą było radykalne zmniejszenie arsenałów USA i Rosji (głowice jądrowe i środki przenoszenia). Np. w trzeciej fazie (do roku 2001) każda ze stron 145

6 zobowiązała się ograniczyć swoje arsenały do głowic i środków przenoszenia (bombowce, rakiety). Nowy traktat START wszedł w życie w lutym 2011 roku. Układ START-1 stanowił rezultat tzw. procesu START (Strategic Arms Reduction Talks ). Proces START należy odróżnić od procesu SALT (Strategic Arms Limitation Talks), którego celem jest ograniczenie produkcji strategicznych rakiet zdolnych do przenoszenia głowic nuklearnych. Jednym z rezultatów tego procesu jest ABM Treaty (Anti-Ballistic Missile Treaty) z 1972 roku, zawarty między Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Radzieckim (Rosją). Jego istotą była redukcja liczby rakiet antybalistycznych, teoretycznie zdolnych do przechwytywania międzykontynentalnych rakiet przenoszących głowice jądrowe. Redukcja oznaczała w praktyce niezdolność każdej ze stron do ochrony całego swojego terytorium przed rakietami interkontynentalnymi przeciwnika. W konsekwencji zatem wpływała ograniczającą na inklinacje do używania innego rodzaju innego rodzaju (ofensywnych) środków. Traktat ten utracił moc w 2002 roku po jego wypowiedzeniu przez Stany Zjednoczone (m. in. w związku ze wzrostem zagrożenia ze strony takich państw, jak Korea Północna, Iran, oraz ze strony ugrupowań terrorystycznych). *** Ad. 2) Gdy chodzi o kontrolę zbrojeń w zakresie broni chemicznej, należy wskazać na Konwencję o zakazie prowadzenia badań, produkcji, składowania i użycia broni chemicznej oraz o zniszczeniu jej zapasów (weszła w życie w stosunku do Polski w 1997 roku. Według stanu na maj 2009 roku, jej stronami było 188 państw). Ad. 3) Gdy chodzi o kontrolę zbrojeń w zakresie broni biologicznej, należy wskazać na Konwencję o zakazie prowadzenia badań, produkcji i gromadzenia zapasów broni bakteriologicznej (biologicznej) i toksycznej oraz o ich niszczeniu (weszła w życie w stosunku do Polski w 1975 roku. Według stanu na czerwiec 2009 roku, jej stronami były 163 państwa). 146