DZIAŁALNOŚĆ B+R W FIRMIE?

Transkrypt

1 1 ul. Do Studzienki 63, Gdańsk tel. (48 58) fax (48 58) JAK URUCHOMIĆ DZIAŁALNOŚĆ B+R W FIRMIE? PORADNIK PORADNIK opracowany na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego, w ramach projektu systemowego pn.: Rozwój, koordynacja, monitoring i ewaluacja dolnośląskiego systemu innowacji, współfinansowanego przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego dr Piotr Tamowicz Miłosz Pieńkowski Współpraca Małgorzata Rybacka Gdańsk 2010

2 SPIS TREŚCI 2 Spis treści WPROWADZENIE 3 1. SYTUACJA GOSPODARCZA DOLNEGO ŚLĄSKA 5 2. DZIAŁALNOŚĆ B+R ISTOTA I CEL 8 CO TO JEST DZIAŁALNOŚĆ B+R? 8 JAKI JEST CEL DZIAŁALNOŚCI B+R? 8 JAKIE SĄ RODZAJE BADAŃ? 8 3. FORMY DZIAŁALNOŚCI B+R W FIRMIE 10 NIEZALEŻNY PODMIOT GOSPODARCZY 11 DZIAŁ B+R 12 WSPÓLNE PROJEKTY 13 ZLECANIE PRAC B+R ROZPOCZYNANIE DZIAŁALNOŚCI B+R W FIRMIE POMYSŁ WYBÓR STRATEGII B+R INWESTYCJA FINANSOWANIE DZIAŁALNOŚCI B+R W FIRMIE 24 ŚRODKI PRYWATNE 24 ŚRODKI PRZEZNACZONE NA BUDOWĘ INFRASTRUKTURY MAJĄTKOWEJ 26 ŚRODKI PRZEZNACZONE NA FINANSOWANIE BIEŻĄCYCH PRAC BADAWCZYCH OCHRONA I ZARZĄDZANIE WYNIKAMI PRAC B+R 45 SPOSOBY OCHRONY WYNIKÓW BADAŃ 45 SPOSOBY DYSPONOWANIA WYNKAMI BADAŃ 49 FINANSOWANIE OCHRONY PATENTOWEJ OGRANICZENIA W PROWADZENIU DZIAŁALNOŚCI B+R 52 ZALECANA LITERATURA 54 ZALECANE STRONY INTERNETOWE 54 SŁOWNICZEK 55 SPIS RYSUNKÓW 59 SPIS TABEL 59 SPIS WYKRESÓW 59 ZAŁĄCZNIK 1 INSTYTUCJE WSPIERAJĄCE DZIAŁALNOŚĆ B+R W PRZEDSIĘBIORSTWACH 60

3 WPROWADZENIE 3 WPROWADZENIE Oddajemy w Państwa ręce poradnik działalność B+R w firmie?, który prezentuje zagadnienia związane z procesem angażowania się przedsiębiorstw w działalność badawczo-rozwojową. Poradnik ten kierujemy do wszystkich przedsiębiorstw potencjalnie zainteresowanych rozwijaniem działalności B+R, a szczególnie do tych, które chcąc się rozwijać jednocześnie czują, iż wyczerpały inne prostsze sposoby poprawy konkurencyjności firmy. Przedsiębiorstwa chcące się rozwijać oraz poprawiać swą pozycję konkurencyjną na rynku mogą wybrać spośród kilku konkurencyjnych strategii. Przedsiębiorstwo może zainwestować w nowe maszyny i urządzenia, inwestować w kwalifikacje pracowników, bądź też zakup wiedzy nieuprzedmiotowionej w postaci licencji czy know-how. Może również zaangażować się w działalność badawczo-rozwojową, której celem jest opracowanie nowych rozwiązań technologicznych. Wybór tej ostatniej strategii jest niewątpliwie obarczony dużym ryzykiem co jest związane z tym, iż rozpoczynając proces badawczo-rozwojowy nie ma gwarancji odnośnie efektu, czasu jego osiągnięcia oraz ostatecznych nakładów jakie będzie musiało ponieść przedsiębiorstwo. Wybór strategii inwestycji w działalność badawczo-rozwojową nie jest zapewne co zresztą potwierdzają badania najlepszym rozwiązaniem dla wszystkich przedsiębiorstw biorąc pod uwagę relację kosztów i korzyści, dostęp do niezbędnych zasobów (ludzkich, finansowych) czy wreszcie potencjał do efektywnego wykorzystania wyników prac badawczo-rozwojowych. Przedsiębiorstwa małe czy z branż tradycyjnych zdecydowanie rzadziej angażują się w tego typu procesy aniżeli przedsiębiorstwa średnie i z tzw. branż średnich i wysokich technologii. Istotna przesłanką w do podjęcia decyzji o rozpoczęciu działalności B+R jest również to na jakim poziomie rozwoju znajduje się dane przedsiębiorstwo. Czy wykorzystało już ono inne o mniejszym ryzyku sposoby rozwoju i poprawy swej pozycji konkurencyjnej na rynku w tym w szczególności unowocześniło swój park maszynowy czy zainwestowało w rozwój kapitału ludzkiego. Jeśli tak jest to rozpoczęcie działalności B+R może być dla firmy nowym impulsem i pozwoli przejść na wyższy poziom rozwoju. Podejmując decyzję o wyborze strategii inwestowania w działalność badawczorozwojową przedsiębiorstwo musi również dokonać wyboru czy działalność ta będzie realizowana w oparciu o własne zasoby (wewnątrz przedsiębiorstwa) czy zewnętrzne. Każda z tych dwóch strategii wymaga innych zasobów i kompetencji oraz wiąże się z różnymi korzyściami. W szczególności zlecenie badań na zewnątrz wymaga niewątpliwie mniejszych kompetencji (badawczych/technologicznych) wewnętrznych jak również przynajmniej w krótkim okresie może wiązać się z niższymi kosztami (m.in. z powodu mniejszych niezbędnych nakładów inwestycyjnych sprzęt, aparatura, wykwalifikowany personel). Z drugiej strony w dłuższej perspektywie czasowej korzyści z rozwoju własnego zaplecza badawczego w postaci większej elastyczności i swobody w dobrze i zmianie tematów badania, większej swobody działania czy niższych kosztów transakcyjnych mogą zdecydowanie przewyższyć koszty. Zaangażowanie się przez przedsiębiorstwo w działalność badawczo-rozwojową wiąże się z ponoszeniem nakładów finansowych. Można wskazać trzy źródła finansowania środki własne (przedsiębiorstwa lub właścicieli), komercyjny kapitał zewnętrzny oraz środki publiczne w tym w Polsce w szczególności pochodzące z funduszy strukturalnych UE. Katalog komercyjnych źródeł finansowania choć formalnie jest dosyć obszerny (fundusze equity typu seed czy venture capital oraz Anioły Biznesu, kredyty bankowe), to jednak faktyczna dostępność tego typu środków dla celów działalności B+R jest bardzo ograniczona. Coraz większego natomiast znaczenia w szczególności w ostatnich latach w Polsce nabierają dostępne środki publiczne, które czy to w formie

4 PROWADZENIE 4 bezzwrotnych dotacji, kredytu technologicznego czy innej formie pozwalają znacząco ograniczyć ryzyko lub zwiększyć skalę działalności badawczo-rozwojowej przedsiębiorstwa. Powyższe zagadnienia staraliśmy się rozwinąć i przedstawić na stronach niniejszego poradnika. Zdajemy sobie sprawę, że nie sposób wyczerpująco przedstawić wszystkich zagadnień i przedstawić wszystkich możliwych przypadków. Staraliśmy się jednak przynajmniej zasygnalizować najważniejsze kwestie, wskazać możliwe rozwiązania mogących się pojawić problemów oraz wskazać źródła, gdzie można znaleźć więcej informacji bądź wsparcie rozpoczynając działalność B+R.

5 Polska Dolny Śląsk Pozycja regiony Rok 5 1. SYTUACJA GOSPODARCZA DOLNEGO ŚLĄSKA Województwo Dolnośląskie jest jedną z największych - pod względem rozporządzalnych zasobów - i wysoce efektywnych gospodarek regionalnych. W połowie 2009 roku na terenie regionu zarejestrowanych było 316 tys. podmiotów gospodarczych stanowiących łącznie 8,5% całkowitych zasobów krajowej przedsiębiorczości (czwarte miejsce w kraju). Podstawą funkcjonowania sektora przedsiębiorczości jest rozległy piaty co do wielkości w Polsce - rynek pracy dysponujący jednym milionem pracujących oraz znaczny majątkowy aparat wytwórczy o wartości 107 mld zł (wartość brutto środków trwałych) ustępujący swą wartością miejsca tylko trzem innym województwom. Gospodarka regionu charakteryzuje się dużą efektywnością, o czym świadczy zarówno wysoki udział w nominalnym PKB kraju (8,2%; czwarte miejsce w kraju) jak i bardzo wysoki poziom wydajności pracy (np. mierzony wartością dodaną na jednego pracującego). Pod względem tej ostatniej zmiennej województwo zajmuje drugą lokatę w kraju. DOLNY ŚLĄSK JEDNYM Z NAJBARDZIEJ ROZWINIĘTYCH REGIONÓW POLSKI Województwo dolnośląskie jest jednym z najlepiej rozwiniętych gospodarczo regionów w kraju. W 2007 roku, region dolnośląski z sumą 96,7 mld zł wygenerował 8,2% krajowego PKB. Choć region zajmuje pod tym względem dopiero 4. pozycję wśród pozostałych regionów, w przeliczeniu PKB przypadającego na jednego mieszkańca zajmuje już czołową 2. pozycję (za województwem mazowieckim). Od 2005 roku wartość PKB w regionie rośnie szybciej niż w całym kraju. Wśród podregionów, w zakresie wielkości PKB, przoduje miasto Wrocław, z sumą 28,9 mld zł. Za miastem Wrocław, znalazły się kolejno podregiony: legnicko głogowski (23,4 mld zł), wałbrzyski (16,7 mld zł), jeleniogórski (13,9 mld zł) oraz wrocławski (13,8 mld zł). Tabela 1 Sytuacja gospodarcza województwa dolnośląskiego na tle kraju Wyszczególnienie PKB ogółem (ceny bieżące) mld zł 1176,7 96, PKB na jednego mieszkańca zł Wartość dodana brutto na 1 pracującego zł Dochody do dyspozycji brutto w sektorze zł gospodarstw domowych Podmioty gospodarki narodowej na 10 tys, szt ludności Przeciętne zatrudnienie w przemyśle na 1 tys, ludności os. 76,6 86, Źrodło: Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Regionalnych. 1. SYTUACJA GOSPODARCZA DOLNEGO ŚLĄSKA DOLNY ŚLĄSK ZNACZĄCYM EKSPORTEREM W POLSCE Dolny Śląsk odgrywa znaczącą rolę w krajowym handlu zagranicznym, przede wszystkim ze względu na bliskość granicy z Niemcami i Czechami. Na region dolnośląski przypada 7,3% polskiego importu oraz aż 10,9% eksportu. Szczególnie duży udział odnotowuje w handlu z Niemcami, Czechami, Węgrami, Austrią i Słowacją. W zakresie

6 6 eksportu z Niemcami i Czechami udział województwa dolnośląskiego wynosi aż 18% (2007). DOLNY ŚLĄSK JEDNYM Z NAJBARDZIEJ UPRZEMYSŁOWIONYCH W KRAJU Jednocześnie, województwo dolnośląskie jest jednym z najbardziej uprzemysłowionych regionów w Polsce. Wyróżniającą się na tle Polski rolę przemysłu widać również w strukturze podmiotów gospodarczych zlokalizowanych na Dolnym Śląsku. Z udziałem 37,1% przedsiębiorstwa przemysłowe mają znacznie większy udział w strukturze podmiotowej gospodarki niż w całym kraju (31,3%). Ta sytuacja przekłada się na przeciętne zatrudnienie w przemyśle, gdzie w przeliczeniu na 1 tys. ludności w regionie wyniosło 76,6 osób, co uplasowało region na 3. pozycji wśród wszystkich regionów w Polsce. Na Dolnym Śląsku, wśród przedsiębiorstw przemysłowych, niemal co 5 zarejestrowana firma działa w branży drzewnej i meblowej (18%). Drugim w kolejności, najpopularniejszym obszarem działalności jest przemysł metalowy (18%) oraz włókienniczy (16%) Wykres 1 Struktura przedsiębiorstw przemysłowych w województwie dolnośląskim (2009)* 1% 2% 2% 16% 20% 9% 6% 4% 1%6% 15% 18% Przemysł spożywczy Przemysł włókienniczy, odzież, skóry Przemysł drzewny, meble Przemysł papierniczy, poligrafia Przemysł chemiczny, farmaceutyczny Przemysł gumowy, tworzywa sztuczne Przemysł surowców niemetalicznych Przemysł metalowy Przemysł elektroniczny Przemysł elektryczny Przemysł transportowy Inne sekcje przemysłu Źródło: GUS, Bank Danych Regionalnych. * według PKD 2007 Biorąc pod uwagę wskaźniki LQ 1 odnotowane dla poszczególnych działów przemysłu, wyróżniają się: przemysł surowców niemetalicznych (1,66), przemysł elektroniczny (1,19), przemysł elektryczny (1,12) oraz przemysł gumowy i tworzyw sztucznych (1,02). Podobna struktura jest widoczna w podziale na największy potencjał w regionie (o największym udziale w przychodach ze sprzedaży) do którego należy: 1. SYTUACJA GOSPODARCZA DOLNEGO ŚLĄSKA 1Wskaźnik LQ to popularne narzędzie wykorzystywane w analizowaniu geografii ekonomicznej i analizie ekonomicznej regionów. Wskaźnik ten jest miara koncentracji działalności na obszarze badanym w odniesieniu do obszaru referencyjnego (np. powiatu, województwa, kraju), np. LQ>1 większa koncentracja działalności w badanym obszarze w porównaniu do obszaru referencyjnego.

7 7 DYNAMICZNY ROZWÓJ SEKTORA B+R W REGIONIE W 2007 roku, w dolnośląskim sektorze badawczo rozwojowym działo łącznie 90 jednostek, w tym: 61 jednostek rozwojowych, 14 szkół wyższych, 6 jednostek badawczo rozwojowych, 3 placówki naukowe PAN oraz 6 pozostałych jednostek. W okresie od 2000 do 2007 roku dolnośląski sektor B+R powiększył swój potencjał. Największy przyrost dotyczył: jednostek rozwojowych (wzrost o 21), szkół wyższych (o 5) oraz pozostałych jednostek (o 3). Znaczny wzrost liczby jednostek rozwojowych świadczy o wzrastającej roli i popularności działalności B+R realizowanej przez przedsiębiorstwa. Firmy coraz częściej, obok prowadzenia podstawowej działalności gospodarczej, dodatkowo zajmują się działalnością badawczo-rozwojową np. poprzez wydzielenie w przedsiębiorstwie specjalnego działu rozwojowego z własną infrastrukturą badawczą. Wykres 2 Sektor B+R w województwie dolnośląskim według rodzaju jednostek (2000,2007) Placówki naukowe PAN JBR Jednostki rozwojowe Szkoły wyższe Pozostałe jednostki Źródło: Główny Urząd Statystyczny, Rocznik Statystyczny Województwa Dolnośląskiego 2008r. Porównując strukturę regionalnego sektora B+R ze strukturą odnotowaną dla całego kraju, należy wskazać, iż w regionie stosunkowo mniejsze znaczenie w sektorze B+R mają jednostki państwowe: JBR (6,7% wobec 15,7% w Polsce) oraz placówki naukowe PAN (3,3% przy 6,6% w Polsce). Większy udział w strukturze jednostek B+R mają z kolei: szkoły wyższe, jednostki rozwojowe oraz grupa pozostałych jednostek. Wpływ na to może mieć struktura lokalizacyjna placówek naukowych PAN oraz JBR, które są skupione w województwie mazowieckim w mieście o największym potencjale badawczo-rozwojowym w Polsce w Warszawie. 1. SYTUACJA GOSPODARCZA DOLNEGO ŚLĄSKA

8 8 2. DZIAŁALNOŚĆ B+R ISTOTA I CEL Przedsiębiorstwa dolnośląskie od wielu lat dużą uwagę przywiązują do zwiększania poziomu swojej innowacyjności. W roku 2008 nakłady przedsiębiorstw przemysłowych na działalność innowacyjną wyniosły 1,8 mld zł i stanowiły 7,1% nakładów krajowych (piąte miejsce w kraju)2. W porównaniu do roku 2004 oznacza to wzrost wydatków na ten cel o 0,8 mld zł czyli ok. 180 %. Akumulacja majątkowa i wzrost wielkości przedsiębiorstw będzie niewątpliwie systematycznie przyczyniał się do wzrostu zainteresowania prowadzeniem własnych prac badawczo-rozwojowych. Tym bardziej, że istnienie w regionie dolnośląskim dużego i aktywnego sektora naukowego będzie ułatwiało współpracę, uzyskanie efektów synergii i ograniczenie ryzyk związanych z początkami własnej działalności B+R przedsiębiorstw. CO TO JEST DZIAŁALNOŚĆ B+R? Działalność badawczo-rozwojowa (B+R) jest to systematycznie prowadzona praca twórcza, podjęta dla zwiększenia zasobu wiedzy, jak również dla znalezienia nowych zastosowań dla tej wiedzy. JAKI JEST CEL DZIAŁALNOŚCI B+R? Generalnym celem prac badawczo-rozwojowych jest opracowanie i wdrożenie innowacji technologicznych w obrębie produktów i procesów. Pojęcie to obejmuje wdrożone już produkty i procesy nowe pod względem technologicznym oraz znaczące udoskonalenia technologiczne dotyczące tych produktów i procesów. Innowację uznaje się za wdrożoną jeśli została wprowadzona na rynek (innowacja w obrębie produktu) lub wykorzystana w procesie produkcyjnym (innowacja w obrębie procesu). Innowacja technologiczna w obrębie produktów może przybierać dwie zasadnicze formy: produktu zupełnie nowego pod względem technologicznym (produkt którego cechy technologiczne lub przeznaczenie różnią się znacząco od produktów uprzednio wytwarzanych) lub produktu udoskonalonego (istniejący produkt którego działanie zostało znacząco ulepszone). Z kolei innowacja w obrębie procesu to wdrożenie technologicznie nowych lub znacząco udoskonalonych metod wytwarzania (może to jednak na zmianach w urządzeniach lub organizacji produkcji) 3. JAKIE SĄ RODZAJE BADAŃ? Wspólnym fundamentem innowacji są wszystkie czynności naukowe, technologiczne, organizacyjne, finansowe i handlowe, które prowadzą bądź mają prowadzić do wytworzenia technologicznie nowych lub udoskonalonych produktów albo procesów. Szczególną rolę odgrywa tu działalność badawczo-rozwojowa, która obejmuje ona trzy rodzaje badań: BADANIA PODSTAWOWE (prace teoretycznie i eksperymentalne nie ukierunkowane w zasadzie na uzyskanie konkretnych zastosowań praktycznych), BADANIA STOSOWANE (prace podejmowane w celu zdobycia nowej wiedzy mającej konkretne zastosowanie praktyczne) oraz 2 Dane dotyczą przedsiębiorstw zatrudniających powyżej 49 pracowników. 3 Podręcznik Oslo. OECD 1997 str MSP A DZIAŁALNOŚĆ B+R 2. DZIAŁALNOŚĆ B+R W FIRMIE ISTOTA I CEL 2. DZIAŁALNO

9 9 PRACE ROZWOJOWE (zastosowanie istniejącej już wiedzy do opracowania nowych lub istotnego ulepszenia istniejących wyrobów, procesów lub usług). Rysunek 1 Działalność badawczo rozwojowa i jej efekty BADANIA PODSTAWOWE (prace teoretyczne i eksperymentalne nie ukierunkowane na uzyskanie konkretnych zastosowań praktycznych) BADANIA STOSOWANE (prace podejmowane w celu zdobycia nowej wiedzy mającej zastosowanie praktyczne) PRACE ROZWOJOWE (zastosowanie istniejącej już wiedzy do opracowania nowych lub ulepszenia istniejących wyrobów) DZIAŁALNOŚĆ BADAWCZO - ROZWOJOWA Publikacje naukowe Zgłoszenia patentowe Know - how Ulepszony produkt Nowy produkt Nowa usługa Źródło: opracowanie własne. WIĘCEJ INFORMACJI NA TEMAT GOTOWYCH TECHNOLOGII, INNOWACYJNYCH ROZWIĄZAŃ, OFERT Z JEDNOSTEK BADAWCZO- ROZWOJOWYCH: Wrocławskie Centrum Transferu Technologii Ogólnopolska Sieć Transferu Technologii i Wspierania Innowacyjności MSP Rozwiązania innowacyjne, baza nowych technologii

10 10 3. FORMY DZIAŁALNOŚCI B+R W FIRMIE Poniżej w formie tabelaryczne przedstawione zostały możliwe formy prowadzenia działalności B+R, które mogą być zastosowane przez firmy. Działalności badawczo rozwojowa, podobnie jak działalność gospodarcza może przybierać różne formy jej prowadzenia. Podstawowym krokiem do wyboru formy prowadzenia działalności jest analiza swoich możliwości (w tym podstawowej analizy SWOT czy też audytu technologicznego ) oraz wybór główniej strategii w jaki sposób chcemy prowadzić działalność badawczo-rozwojową. Powyższe kroki pozwolą nam na umiejscowienie lub też rozdzielenie składników prowadzenia działalności badawczo-rozwojowej (np. ryzyka, kierunku prowadzenia prac B+R) i umiejscowienia ich ciężaru wewnątrz lub na zewnątrz firmy. Rysunek 2 Możliwe formy prowadzenia działalności B+R w firmie FORMY WSPÓŁPRACY Z JEDNOSTKAMI B+R WŁASNA KOMÓRKA, PODMIOT WŁASNY DZIAŁ B+R WSPÓLNE PROJEKTY B+R ZLECANIE PRAC B+R (OUTSOURCING) Źródło: opracowanie własne. Tabela 2 Możliwe formy prowadzenia działalności B+R i niezbędne warunki - charakterystyka Czas realizacji Zasoby ludzkie Własna komórka, podmiot Własny dział B+R Kooperacja partnerska (wspólne projekty) Zlecanie prac B+R (outsourcing) Bardzo długi Długi Średni Krótki Kadra niezbędna- Konieczność posiadania własnego zespołu badawczego Kadra obowiązkowa - konieczność posiadania własnego zespołu badawczego oraz jego utrzymania Kadra nie wymagana - w zależności od umowy Karda nie wymagana korzystanie z usług doradczych/ nadzór nad zleceniem 3. FORMY DZIAŁALNOŚCI B+R W IRMIE

11 11 Infrastruktura Zasoby finansowe Inne wymagania Wymagane jest posiadanie własnej infrastruktury badawczej i jej odbudowy Wysokie nakłady inwestycyjne Firma powinna mieć pomysł na wykorzystanie własnego potencjału B+R i chęć współpracy Wymagana jest infrastruktura w stopniu pozwalającym na prowadzenie bieżących badań Nakłady ponoszone są przez firmę w ramach podstawowej działalności Współpraca z innymi ośrodkami B+R Infrastruktura w zależności od roli w projekcie, na poziomie określonym w umowie Nakłady ponoszone są w zależności od zawartej umowy między partnerami Przygotowanie na podział zysków i ewentualnych strat przy współpracy Brak wymogów potrzeby nastawione na implementację wyników Nakłady w pełni ponosi firma zlecająca badania Konieczność monitorowania postępu prac B+R Ryzyko Wysokie Wysokie Średnie Średnie Zakres prowadzonych badań Bardzo duże (w znacznym stopniu jednostka sama decyduje o kierunku prowadzonych prac B+R) NIEZALEŻNY PODMIOT GOSPODARCZY Bardzo duże (firma decyduje o kierunkach prac w połączeniu z innymi działami) Źródło: opracowanie własne. Mała (firma realizuje określone działania w ramach współpracy) Brak wpływu na rezultat i ewentualną modyfikację zlecenia Dla przedsiębiorcy, który chce oraz może mieć całkowitą kontrolę nad działalnością B+R najkorzystniejszą formą jest utworzyć niezależną komórki (włącznie z powstaniem nowego przedsiębiorstwa) lub wydzielić dział B+R w dotychczasowej strukturze. Oddzielany podmiot gospodarczy ukierunkowany na badania i rozwój pozwala na całkowitą niezależność, co do kierunku prowadzenia prac B+R, jednocześnie przejmując całe ryzyko z tym związane. Taki model wymaga spełnienia wielu kryteriów. Do podstawowych kryteriów należą środki finansowe na taką inwestycję włącznie z koniecznością zakupu własnej aparatury badawczej, jej utrzymaniu, również w połączeniu z czasem realizacji inwestycji w pierwszym etapie działalności oraz oczekiwaniu na wyniki podjętych prac B+R. Następnie niezbędnym elementem posiadania takiego podmiotu będzie zatrudnienie pracowników naukowych dających gwarancję na realizację określonych celów (co też wiąże się z określonymi obciążeniami finansowymi).są to zasoby ludzkie, co będzie decydowało o dalszym rozwoju jednostki. Ważnym elementem jest też pomysł na alternatywne zastosowanie jednostki badawczej w przypadku braku środków finansowych na własne działania badawcze lub jednoczesna realizacja prac dla siebie i innych podmiotów. 3. FORMY DZIAŁALNOŚCI B+R W IRMIE

12 12 CASE 1 Centrum Badawczo-Rozwojowe NOVASOME Novasome sp. z o.o. została założona w grudniu 2004 roku. Novasome jest typową spółką spin-off swoimi korzeniami naukowymi wywodzącą się z utworzonego trzy lata wcześniej Międzyuczelnianego Centrum Biotechnologii Agregatów Lipidowych powołane przez zespoły naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego, ówczesnej Akademii Rolniczej, Akademii Medycznej i Politechniki Wrocławskiej. W początkowym stadium rozwoju firmy kapitał pochodził z Polski, Finlandii oraz Szwecji, a od 2006 roku jest to wyłącznie kapitał polski. Zakres działalności firmy obejmuje prowadzenie prac badawczo-rozwojowych nad wykorzystaniem preparatów liposomowych jako tzw. kierowanych nośników leków. Firma działa w obszarze jednej z najbardziej zaawansowanych obecnie i najbardziej dochodowych technologii jakimi interesuje się sektor biotechnologiczny i farmaceutyczny. Po dwóch latach od rozpoczęcia działalności przychody były na poziomie ponad miliona złotych. Szereg działań jest zlecanych przez firmę Hasco-Lek S.A. Oprócz zleceń firma ma skierowaną ofertę badawczą do pozostałych zainteresowanych podmiotów. Jednocześnie oferuje również usługi eksperckie, szkoleniowe i inne przy współpracy z ośrodkami naukowymi. Model biznesowy Novasome jest bardzo ciekawy i warty uwagi ze względu na ryzyko i niepewność realizowanych projektów jest oparty o całkowity outsourcing. Firma początkowo podzlecała wszelkie prace badawcze grupie około 30 naukowców (matematycy, biolodzy molekularni, informatycy, lekarze), którzy byli pracownikami wrocławskich uczelni. Obecnie zatrudnia własnych pracowników badawczych oraz przyjmuje na staże i praktyki Podobnie dzieje się też w przypadku obsługi księgowej oraz prawnej. Firma planowała stworzenie własnego zaplecza badawczego (po uzyskaniu znacznie większych obrotów i stabilności finansowej) co wynika ze między innymi z bardzo szerokiego spektrum poruszanych zagadnień (np. matematyka, informatyka, biologia systemowa, postproteomika). Obecnie realizuje swoją strategię dzięki wykorzystaniu funduszy europejskich. Projekt z POIG y ma na celu przekształcenia spółki w Centrum Badawczo-Rozwojowe przez inwestycje w infrastrukturę budowę nowych laboratoriów oraz rozbudowę obecnych. Dalsza współpraca z dotychczasowymi partnerami, w szczególności szkołami wyższymi pozwala na rozwijanie działalności oraz dalsze prowadzenie prac B+R na wyższym poziomie. 3. FORMY DZIAŁALNOŚCI B+R W IRMIE DZIAŁ B+R Własny dział B+R jest skromniejszym modelem całkowitej niezależności. Ten model charakteryzuje się tym, że firma nie koncentruje się na kilku profilach działalności. Ma to wpływ na dopływ środków finansowych, który jest uzależniony w znacznej mierze od pozostałej działalności. Firma będzie musiała zainwestować w podstawową infrastrukturę badawczą, jak również we własny zespół badawczy. Pracownicy naukowi będą mogli mieć również charakter doradców czy konsultantów. W tym modelu istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że z powodu ograniczonej możliwości badawczej (nieodpowiednia aparatura), jednostka będzie

13 13 zmuszona do współpracy z jednostkami B+R lub innymi firmami w celu realizacji zadań postawionych przez działalnością B+R. Takie kontakty będą raczej sporadyczne, odpowiadające realizacji konkretnych zadań. Niezależność w wyborze kierunku prowadzenia działalności B+R będzie silnie związana z zapotrzebowaniem pozostałych działów w firmie. Wybór tego modelu daje również możliwość na oferowanie usług badawczo-rozwojowych zainteresowanym podmiotom. WSPÓLNE PROJEKTY W przypadku modelu opartego na współpracy m.in. z innymi jednostkami B+R najbardziej aktywną formą kooperacji jest zaangażowanie się we wspólny projekt badawczy. Formy współpracy przedsiębiorstwa mogą one polegać na częściowym finansowaniu prac badawczych (co jest bardzo istotną kwestią), udostępnianiu infrastruktury badawczej, czy oddelegowaniu pracowników naukowych do wspólnego projektu. Wspólny projekt to również wspólne profity i koszty wynikające ze współpracy. Ważne jest aby na początku te kwestie były całkowicie jasne i rozwiązane. Mimo, że firma nie ma całkowitego wpływu na kierunki prowadzonych prac badawczych, to jednak rozkłada ryzyka w realizacji projektu na więcej podmiotów, włącznie z ryzykiem niedoborów kompetencyjnych. ZLECANIE PRAC B+R Drugim modelem prowadzenia działalności badawczo-rozwojowej poza firmą jest zlecanie prac B+R innym podmiotom. Taka forma współpracy jest odpowiednia gazu podmiot nie dysponuje wystarczającymi kompetencjami, infrastrukturą do prowadzenia prac B+R. Jednocześnie taki model może w znacznym stopniu ograniczać koszty prowadzenia działalności badawczo-rozwojowej, eliminując koszty stałe oraz chociażby koszty początkowe potrzebne na inwestycję. Firma powinna się liczyć z ograniczonymi możliwościami ingerencji w projekt oraz możliwymi problemami, w tym czasochłonności projektu. Oprócz kosztów czasowych, niezbędne będzie również zaangażowanie pewnych nakładów finansowych na realizację projektu B+R, związanych głównie z zatrudnieniem pracowników naukowych oraz opłaceniem wykonywanych prac badawczych. Przy wdrożeniu samej technologii niezbędne będzie skorzystanie z doradztwa naukowców, którzy uczestniczyli w pracach badawczych nad technologią, jak i przeszkolenie obecnych pracowników. 3. FORMY DZIAŁALNOŚCI B+R W IRMIE

14 14 4. ROZPOCZYNANIE DZIAŁALNOŚCI B+R W FIRMIE Zanim przejdziemy do planowania strategii realizacji działalności B+R, w naszych głowach musi pojawić się pomysł na cel planowanych prac badawczych. Prowadzenie działalności B+R zawsze łączy się z ponoszeniem znacznych nakładów finansowych (i nie tylko!), stąd nie warto pochopnie angażować się w tego typu inwestycje bez jasnego, w miarę możliwości ukierunkowanego celu badań. Pomysł staje się bowiem kluczowym momentem przy doborze strategii działalności B+R, a także doborem odpowiednich źródeł kapitału przy finansowaniu inwestycji. Proces rozpoczynania działalności B+R w firmie składa się z 3 głównych etapów: Rysunek 3 Proces rozpoczynania działalności B+R w firmie KROK 1 POMYSŁ 1. POMYSŁ KROK 2 WYBÓR STRATEGII B+R Źródło: opracowanie własne. KROK 3 INWESTYCJA Pierwszym etapem w rozpoczynaniu działalności B+R w firmie jest pomysł, czyli sama koncepcja działalności B+R. Źródeł pomysłów jest wiele. Po pierwsze, należy do nich nasza kreatywność i wiedza, doświadczenie wyniesione z pracy w przedsiębiorstwie. Zapewne niejednokrotnie zdarzało się, że na pomysł usprawnienia produktu wpadł sam właściciel firmy, którą prowadzi od wielu lat i zna produkcję od podszewki. Źródła informacji dla innowacji (jak i działalności B+R) można sklasyfikować w 4 grupy: WEWNĘTRZNE: wewnątrz przedsiębiorstw inne przedsiębiorstwa z tej samej grupy Rysunek 4 Źródła informacji dla innowacji ŹRÓDŁA INFORMACJI DLA INNOWACJI RYNKOWE: Dostawcy Klienci Konkurenci Firmy konsultingowe, laboratoria komercyjne i prywatne instytucje B+R INSTYTUCJONALNE: Placówki naukowe PAN JBR Zagraniczne publiczne instytucje badawcze Szkoły wyższe (krajowe i zagraniczne) Źródło: opracowanie własne na podstawie klasyfikacji GUS. POZOSTAŁE: Konferencje, targi, wystawy Czasopisma i publikacje Towarzystwa i stowarzszenia Oprócz ŹRÓDEŁ WEWNĘTRZNYCH, które należy właściwie utożsamiać z wiedzą i kreatywnością pracowników firmy, istotne znaczenie w kontekście generowania pomysłów na działania B+R mają ŹRÓDŁA RYNKOWE (m.in. dostawcy, klienci, konkurenci). Dla przykładu, doskonałym sposobem na pozyskanie pomysłu na 4. ROZPOCZYNANIE DZIAŁALNOŚCI B+R W FIRMIE

15 15 usprawnienia w firmie jest zbieranie opinii i uwag swoich klientów. Na pewno niejednokrotnie zdarzyło się, że to klient podsunął dobry pomysł na poprawę jakości produktu / usługi, np. dodanie nowej funkcjonalności do telefonu komórkowego czy polepszenie komfortu korzystania z usług salonu spa. Równie istotnym źródłem pomysłów jest obserwacja poczynań konkurencji. Dla przykładu, pojawienie się ekranów dotykowych u jednego z producentów telefonów komórkowych, sprawiło, iż badania nad tego typu technologią rozpoczęli jego konkurenci z branży. Przez ŹRÓDŁA INSTYTUCJONALNE należy rozumieć krajowy i zagraniczny sektor badawczy. Podaż myśli i technologii oferowana przez sektor B+R może zainspirować przedsiębiorcę nie tylko do zakupu licencji na dane rozwiązanie, ale również do rozpoczęcia dalszych badań nad technologią. Do POZOSTAŁYCH ŹRÓDEŁ należą wszystkie pozostałe kategorie źródeł. Dla przykładu, mogą to być odbyte konferencje i targi, na których czyjaś inspirująca prezentacja skłoni właściciela firmy do zaangażowania się w rozwój nowej technologii. Do tej grupy źródeł należą również towarzystwa i stowarzyszenia (w których właściciele firm mogą nie tylko wpadać na nowe, wspólne pomysły, ale również zawierać partnerstwa w zakresie prowadzenia wspólnych prac badawczych). Wśród pozostałych źródeł należy również wymienić branżową prasę i czasopisma, a także takie źródła, jak Internet, literatura czy media. Jeśli pojawi się pomysł na działalności B+R należy zastanowić się nad planem jej realizacji i wyborem strategii działalności B+R 2. WYBÓR STRATEGII B+R JAKIE FIRMY INWESTUJĄ WE WŁASNĄ DZIAŁALNOŚĆ B+R? Prowadzenie własnej działalności badawczo-rozwojowej (B+R) nie jest zbyt rozpowszechnione wśród polskich przedsiębiorców. Własne zaplecze B+R posiadają przede wszystkim duże korporacje wytwarzające produkty w oparciu o kapitałochłonne i złożone procesy technologiczne (sektor farmaceutyczny, przetwórstwo ropy naftowej, biotechnologia). Z kolei w grupie średnich przedsiębiorstw najczęściej mamy do czynienia z tworzeniem własnych biur konstrukcyjnych. Sytuację taką można jednak uznać za racjonalną przynajmniej z punktu widzenia obecnego poziomu rozwoju polskiej gospodarki. Rachunek kosztów, korzyści i ryzyk, przeprowadzany przez przedsiębiorców intuicyjnie czy też realnie, wyraźnie zakreśla granice opłacalności prowadzenia działalności B+R. Z tego też względu dla wielu firm najbardziej racjonalnym źródłem innowacji jest imitowanie (naśladowanie) rozwiązań i zachowań innych firm (np. konkurentów) czy też nabywanie technologii na rynku (zakup licencji, zakup technologii uprzedmiotowionej w nowych maszynach). JAKIE CZYNNIKI NALEŻY WZIĄĆ POD UWAGĘ PRZY WYBORZE STRATEGII B+R? ZASOBY MAJĄTKOWE I FINANSOWE małych firm na ogół są dalece niewystarczające, aby myśleć o samodzielnym angażowaniu się w jakiekolwiek elementy procesu badawczo-rozwojowego. Nie oznacza to jednak, że wyłącznie status majątkowy jest wyznacznikiem pozycji przedsiębiorstwa w łańcuchu wartości procesu innowacyjnego. Wiele dużych firm również nie angażuje się w tworzenie własnego zaplecza B+R gdyż szybciej i taniej jest w stanie zaopatrzyć się w nowe rozwiązania techniczne i technologiczne na rynku. 4. ROZPOCZYNANIE DZIAŁALNOŚCI B+R W FIRMIE