Transkrypt

1

2

3

4

5

6 4

7 Wstęp Kształt Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) w latach określają postanowienia Rady UE z 26 czerwca 2003 roku 1, a także ramy dla polityki rozwoju wsi wytyczone w projekcie rozporządzenia ustanawiającego Europejski Fundusz Rolny Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) 2. Istotne znaczenie ma też propozycja nowej perspektywy finansowej Na funkcjonowanie rolnictwa po 2006 roku będą oddziaływały również inne regulacje szczegółowe, a zwłaszcza te określające zasady funkcjonowania poszczególnych rynków, m.in. cukru, mleka, tytoniu i chmielu. Twórcy reformy wyszli z założenia, iż europejskie rolnictwo musi być bardziej zorientowane na rynek oraz w większym stopniu odpowiadać na oczekiwania konsumentów odnośnie jakości żywności. Urynkowieniu sektora rolnego ma służyć wprowadzenie jednolitej płatności obszarowej, której wysokość nie będzie zależała od wielkości produkcji w gospodarstwie (ang. decoupling). W celu zagwa- rantowania wysokiej jakości żywności Komisja zdecydowała się na wprowadzenie od 1 stycznia 2005 roku zasady współzależności (ang. cross-compliance), w myśl której uzyskanie dopłaty bezpośredniej przez gospodarstwo będzie zależało od spełnienia przez nie standardów ochrony środowiska, weterynaryjnych i jakościowych 4. Wśród innych elementów reformy do najważniejszych należą: - ograniczenie dopłat dla największych producentów rolnych i przeznaczenie zaoszczędzonych środków na rozwój obszarów wiejskich (ang. modulation), - likwidacja interwencyjnego skupu żyta, - mechanizm dyscypliny finansowej (zob. szczegółowy opis na str. 16), który ma zagwarantować utrzymanie wydatków na WPR na poziomie ustalonym podczas szczytu Rady UE w Berlinie w 2002 roku, - wzrost znaczenia programów na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, - redukcja cen interwencyjnych mleka, która zostanie zrekompensowana wyższymi płatnościami bezpośrednimi. Polska zostanie objęta reformą WPR. Zgodnie z art. 23 Traktatu Akcesyjnego zmiany wprowadzane w unijnej polityce rolnej przed 1 maja 2004 roku wymagają przeniesienia do acquis. Podczas Rady UE w Luksemburgu Polska zgłosiła szereg zastrzeżeń do jej postanowień. Najważniejsze z nich dotyczyło wyłączenia nowo wprowadzanych dopłat z mechanizmu phasing-in (mechanizm stopniowego dochodzenia do pełnej wysokości dopłat), jak też zrekompensowania polskim producentom zniesienia interwencji na rynku żyta 5. Polska delegacja zwróciła również uwagę na konieczność ustanowienia okresu przejściowego we wprowadzaniu zasady współzależności. 1 Zob. CAP Reform Presidency Compromise, COM (2003) 23 final. 2 Wersja polska rozporządzenia ustanawiającego EFRROW oraz informacje o działaniach tego funduszu dostępne są na stronie internetowej Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi ( 3 Policy challenges and budgetary means of the enlarged Union, COM(2004) 101. Fiasko szczytu Rady UE w Brukseli w czerwcu 2005 roku spowodowało, że wielkość środków na politykę rolną w latach nie jest na razie znana. 4 Zasada współzależności będzie wprowadzana w Polsce od 2009 roku. 5 Polski rząd skierował pozew do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości dotyczący decyzji Rady nr 2004/281/ /WE ustanawiającej mechanizm wdrażania płatności bezpośrednich w nowych państwach członkowskich, który różnicuje rolników ze starej i nowej UE. 5

8 6 Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie najważniejszych postanowień reformy WPR i ich ocena z perspektywy polskiego rolnictwa i obszarów wiejskich. Opracowanie składa się z trzech części: pierwszej, w której poddano analizie zmiany w zakresie funkcjonowania rolnictwa po 2007 roku; drugiej, w której dokonano oceny propozycji przyszłej wspólnotowej polityki rozwoju wsi; oraz trzeciej, w której przedstawiono zmiany w funkcjonowaniu rynków ważniejszych produktów rolnych. W opracowaniu zawarto również ocenę kompromisu w negocjacjach Światowej Organizacji Handlu i jego wpływu na sytuację polskiego rolnictwa. Całość kończy podsumowanie.

9 1. Opis postanowień szczegółowych reformy WPR 1.1. Nowe dopłaty bezpośrednie w kierunku rolnictwa zrównoważonego i zorientowanego rynkowo Najważniejszym elementem reformy WPR jest oddzielenie płatności bezpośrednich od produkcji (ang. decoupling). Płatność nie będzie pochodną wielkości produkcji, a jej wysokość będzie zależała od powierzchni gospodarstwa oraz od spełnienia przez nie standardów ochrony środowiska, weterynaryjnych, jakościowych i innych. Nowy system jednolitej płatności obszarowej ma w intencji twórców reformy promować rolnictwo zrównoważone i zorientowane na rynek. To rolnik będzie decydował o tym, co, jak i ile produkować. Obecnie rolnik wytwarza często nie to, na co występuje popyt zgłaszany przez konsumentów, ale to, do produkcji czego przysługują dopłaty bezpośrednie. Powoduje to występowanie nadmiernej podaży wielu produktów rolnych oraz negatywnie oddziałuje na środowisko naturalne. W myśl postanowień reformy z Luksemburga państwo członkowskie będzie mogło wybrać pomiędzy dwoma systemami płatności: - jednolitą płatnością na gospodarstwo (JPG), - jednolitą płatnością regionalną (JPR). Dopłaty bezpośrednie w obecnym kształcie zostaną zatem zniesione i zastąpione nowym systemem płatności. Jednolita płatność na gospodarstwo (JPG) Jednolita płatność na gospodarstwo będzie oddzielona od produkcji. Gospodarstwo będzie ją otrzymywało niezależnie od rodzaju prowadzonej działalności, a nawet wtedy, gdy nie będzie prowadziło produkcji rolnej. Kwota JPG będzie równa średniej wysokości dopłat bezpośrednich otrzymywanych przez gospodarstwo w okresie referencyjnym Obszarem, który nie będzie brany pod uwagę przy wyliczaniu wysokości JPG, będą użytki rolne przeznaczone pod uprawy wieloletnie, lasy i ziemia użytkowana w celach nierolniczych. Od 2007 roku premie mleczne i płatności dodatkowe do mleka będą wliczane do JPG. Państwo członkowskie samodzielnie decyduje o włączeniu części lub całości premii mlecznej do JPG od 2005 roku. W przypadku rolników niemających w okresie referencyjnym użytków rolnych, ale otrzymujących premie zwierzęce, wartość JPG będzie równa średniej wielkości płatności z okresu referencyjnego. Istotnym elementem nowego mechanizmu płatności dla gospodarstw jest możliwość wyłączenia przez państwo członkowskie spod JPG części upraw oraz płatności do produkcji zwierzęcej. Wyłączenia będą stosowane wtedy, gdy istnieje uzasadniona obawa zaprzestania przez gospodarstwa produkcji w przypadku uniezależnienia wysokości wsparcia od wielkości tej produkcji 6. Ponadto kraje członkowskie uzyskają prawo do wprowadzenia dodatkowych dopłat do tych kierunków produkcji, które są ważne ze względu na ochronę środowiska przyrodniczego oraz poprawę jakości wytwarzanych produktów. 6 Spod JPG będzie mogło być wyłączone 25% obecnych płatności w sektorze upraw polowych lub alternatywnie 40% uzupełniających płatności dla pszenicy durum. W przypadku hodowli owiec i kóz do 50% premii, a w sektorze wołowym do 100% premii ubojowych na cielęta. 7

10 Nowe płatności oddzielone od produkcji nie będą zachęcały rolników do jej nadmiernego zwiększania, a tym samym przyczynią się do ochrony zasobów naturalnych oraz do promocji rolnictwa zrównoważonego. Co równie istotne, system jednolitej płatności na gospodarstwo stanowi odpowiedź na zarzuty formułowane pod adresem UE na forum Światowej Organizacji Handlu o nadmierne subsydiowanie produkcji rolnej. W nowym systemie rolnicy przy podejmowaniu decyzji produkcyjnych w większym stopniu będą się kierowali potrzebami konsumentów niż wielkością wsparcia UE dla różnych rodzajów produkcji. JPG będzie służyła zwiększeniu efektywności produkcji rolnej i lepszej alokacji zasobów produkcyjnych w gospodarstwach. Jednolita płatność regionalna (JPR) Kraj członkowski zamiast na JPG może się zdecydować na wprowadzenie jednolitej płatności regionalnej. Państwo członkowskie będzie mogło podzielić swoją kopertę regionalną pomiędzy wszystkich rolników z danego regionu, również tych, którzy nie otrzymywali wsparcia w okresie referencyjnym. System jednolitej płatności regionalnej umożliwi stosowanie dopłat o identycznej wysokości do wszystkich rodzajów użytków rolnych. Płatność będzie mogła być zróżnicowana inna na trwałe użytki zielone, inna na pozostałe uprawiane obszary. Podobnie jak w przypadku JPG, spod JPR będą wyłączone uprawy wieloletnie, lasy i ziemia użytkowana w celach nierolniczych. Zaletą tego systemu jest możliwość włączenia premii mlecznych do JPR już od 2005 roku. Paradoksalnie, wynegocjowane w Kopenhadze warunki integracji polskiego rolnictwa z UE, a zwłaszcza system płatności obszarowych, są bliższe założeniom reformy WPR niż reguły, według których wspierane są gospodarstwa w starych państwach członkowskich. W Polsce wysokość dopłat bezpośrednich jest funkcją powierzchni gospodarstwa, a nie wielkości produkcji 7. Uproszczony system przyznawania dopłat bezpośrednich jest bardzo bliski zarówno systemowi JPG, jak i JPR. W tym sensie oddzielenie wysokości dopłat od wielkości produkcji będzie dla polskich rolników jedynie lekką modyfikacją obecnie funkcjonującego systemu. Zaproponowany przez Komisję nowy system wsparcia gospodarstw jednoznacznie wskazuje na odejście od promowania rolnictwa przemysłowego na rzecz zrównoważonej produkcji rolnej. Postawienie przez Komisję na jakość, a nie na ilość, leży w interesie polskich rolników. Model rolnictwa zrównoważonego, w którym usiłuje się pogodzić prowadzenie opłacalnej ekonomicznie produkcji rolnej z zachowaniem bogactwa środowiska naturalnego oraz zapewnieniem wysokiej jakości żywności, leży w interesie polskich rolników. Poszczególne propozycje w ramach reformy WPR wydają się więc zgodne z potencjałem strukturalnym polskiego rolnictwa Zasada współzależności, czyli wsparcie za jakość Zasada współzależności (ang. cross-compliance) określa wymogi, które musi spełnić gospodarstwo, aby otrzymać płatność (JPG i JPR). Najważniejsze z nich to regulacje z zakresu ochrony środowiska, 8 7 W trakcie negocjacji akcesyjnych Polska mogła wybrać między systemem uproszczonym (wysokość wsparcia w formie dopłat bezpośrednich zależy od powierzchni gospodarstwa) a tradycyjnym (wysokość wsparcia zależy od wielkości produkcji). Polsce zależało na wdrożeniu takiego systemu, który nie padłby ofiarą kolejnej reformy, co jak pokazują doświadczenia ostatnich miesięcy było strategią właściwą. Ze względu na reformę WPR sposób naliczania płatności w Polsce zmieni się od 2009 roku: kraj zostanie podzielony na regiony, wprowadzony zostanie obowiązek odłogowania i wypełnienia zaleceń zasady współzależności (zob. możliwe warianty regionalizacji, w: Regionalizacja systemu płatności jednolitej w Polsce, FAPA, Warszawa 2005).

11 jakości żywności, rejestracji i dobrostanu zwierząt. Aby otrzymać płatność, rolnik będzie musiał utrzymywać ziemię w dobrej kulturze rolnej, której warunki szczegółowe zostaną zdefiniowane na poziomie państw członkowskich. Kalendarz wprowadzania w życie zasady współzależności jest następujący: - od 2005 roku gospodarstwo będzie musiało spełniać wymagania w zakresie standardów ochrony środowiska, zdrowotności ludzi i zwierząt oraz identyfikacji i rejestracji zwierząt, - od 2006 roku wypłata dopłat zostanie uzależniona dodatkowo od spełniania dodatkowych wymagań z zakresu zdrowotności ludzi i zwierząt, jak też notyfikacji o chorobach zwierzęcych, - od 2007 roku zaczną obowiązywać standardy w zakresie dobrostanu zwierząt. Nowe państwa członkowskie zostały wyłączone z obowiązywania zasady współzależności do 2009 roku. Wprowadzenie przez Komisję zasady współzależności podyktowane jest w dużej mierze tym, iż europejscy konsumenci zwracają szczególna uwagę na jakość kupowanej żywności. Z tego też wynika zaproponowany przez Komisję rygorystyczny system kontroli przestrzegania norm i standardów oraz ewentualnych kar za ich nieprzestrzeganie. Rolnik za niewypełnienie norm określonych w zasadzie współzależności będzie karany zmniejszeniem wysokości jednolitej płatności obszarowej lub regionalnej 8. Z jednej strony wprowadzenie zasady współzależności zasługuje na poparcie ze strony Polski, gdyż służy promowaniu żywności wysokiej jakości, produkowanej z zachowaniem reguł z zakresu ochrony środowiska. Z drugiej strony koszt wypełnienia norm i standardów będzie dla polskich gospodarstw bardzo wysoki. Duża część polskich gospodarstw nie spełnia standardów, np. z zakresu ochrony środowiska, które gospodarstwa w państwach UE 15 wypełniają od lat. W takiej sytuacji nakładanie na rolników obowiązku dalszego inwestowania w celu wypełnienia nowych norm może spowodować zachwianie opłacalności produkcji rolnej 9. Części rolników nie będzie po prostu na takie inwestycje stać. Wobec powyższego należy postulować wydłużenie okresu przejściowego na stosowanie zasady współzależności oraz przeprowadzić analizę zasadności zapisanych w niej norm i standardów, których wypełnienie będzie warunkowało otrzymanie płatności przez gospodarstwa. Obecnie wydaje się jednak, że szanse na wydłużenie okresu przejściowego dla Polski są minimalne Modulacja płatności bezpośrednich mniej na dopłaty, więcej na rozwój wsi Reforma WPR ma służyć wzmocnieniu II filara wspólnotowej polityki rolnej, tj. działań na rzecz rozwoju obszarów wiejskich. W tym celu Komisja proponuje obniżenie płatności dla największych gospodarstw i przesunięcie zaoszczędzonych środków do II filara WPR (modulacja dopłat). Modulacja obejmie gospodarstwa otrzymujące powyżej 5000 euro płatności bezpośrednich rocznie. Docelowo dopłaty bezpośrednie będą redukowane o 5% (zob. poniższa tabela). Komisja szacuje, że w wyniku modulacji dopłat bezpośrednich o 5% uzyska się rokrocznie 1,2 mld euro z przeznaczeniem na rozwój obszarów wiejskich. 8 Jednorazowe uchybienie w spełnianiu określonych norm będzie skutkowało obniżeniem płatności o 5% (w przypadku powtarzających się zaniedbań o 15%). W skrajnym przypadku (celowe nieprzestrzeganie norm) rolnik może zostać wyłączony z programów pomocowych. 9 Por. Ocena reformy WPR uzgodnionej w Luksemburgu 26 czerwca 2003 roku z perspektywy Polski, FAPA, Warszawa

12 Tabela 1. Ograniczenie (modulacja) wysokości dopłat dla największych producentów rolnych Rok budżetowy Gospodarstwa otrzymujące poniżej 5000 euro dopłat bezpośrednich rocznie Gospodarstwa rolne otrzymujące powyżej 5000 euro dopłat bezpośrednich rocznie 0% 0% 0% 0% 3% 4% 5% 5% Źródło: EU fundamentally reforms its farm policy to accomplish sustainable farming in Europe, komunikat prasowy DN: IP/03/898 z 26/06/2003 Mechanizm modulacji płatności obejmie wyłącznie stare kraje członkowskie. Państwa UE 10 będą z niego wyłączone do osiągnięcia poziomu płatności bezpośrednich UE 15. Mechanizm modulacji zakłada, iż część zaoszczędzonych na dopłatach środków będzie pozostawała w kraju beneficjenta 10. Stopniowe ograniczanie poziomu dopłat dla największych producentów to krok we właściwym kierunku. Uzasadnione jest również przeznaczenie zaoszczędzonych środków na rozwój wsi (II filar WPR). Wątpliwości budzi natomiast pozostawienie części środków z modulacji dopłat w kraju beneficjenta. Doprowadzi to do sytuacji, w której zaoszczędzone na dopłatach środki pozostaną w bogatych państwach członkowskich. Z punktu widzenia interesów polskiej wsi uzasadnione byłoby redystrybuowanie całości zaoszczędzonych środków na poziomie wspólnotowym w oparciu o zasadę solidarności. Modulacja w formie zaproponowanej przez Komisję stanowi precedens, gdyż de facto renacjonalizuje część WPR (oczywiście dotyczy to znikomej części środków na politykę rolną). Polska dotychczas konsekwentnie sprzeciwiała się tego typu rozwiązaniom. 10 1% środków z modulacji pozostanie do dyspozycji kraju, w którym je uzyskano. Pozostałe (2% w 2005 roku, 3% w 2006 roku, 4% w latach ) będą rozdysponowywane pomiędzy pozostałe państwa członkowskie po wzięciu pod uwagę poziomu PKB per capita, powierzchni użytków rolnych oraz zatrudnienia w rolnictwie (zob. rozporządzenie Komisji 796/2004 z 21 kwietnia 2004 roku). 10

13 2. Nowa polityka rozwoju obszarów wiejskich Komisja, przedkładając propozycję reformy WPR, dała jasny sygnał: zwiększajmy rolę działań na rzecz wsi przy jednoczesnej redukcji ilości środków na I filar wspólnotowej polityki rolnej (płatności bezpośrednie). Temu służy modulacja dopłat bezpośrednich oraz propozycja utworzenia Europejskiego Funduszu Rolnego Rozwoju Obszarów Wiejskich 11 (EFRROW), który ma integrować dotychczas rozproszone działania na rzecz rozwoju obszarów wiejskich. Propozycja jego utworzenia bezpośrednio wynika z zasady zawartej w projekcie nowej perspektywy finansowej : jeden obszar działania jeden instrument; jeden fundusz jeden program. W nowym podejściu do problematyki rozwoju obszarów wiejskich Komisja Europejska wymienia trzy osie działań, które muszą być uwzględnione w przyszłej polityce rozwoju wsi: - wzrost konkurencyjności sektora rolnego poprzez wsparcie restrukturyzacji, - poprawa stanu środowiska naturalnego poprzez wspieranie zarządzania gruntami (NATURA 2000), - poprawa jakości życia na obszarach wiejskich; promowanie dywersyfikacji działalności gospodarczej poprzez środki ukierunkowane na rolników i inne podmioty polityki wiejskiej. Aktualne propozycje Komisji Europejskiej dotyczące reformy polityki rozwoju obszarów wiejskich wpisują się w szerszy kontekst ewolucji unijnej polityki rolnej, polegający na stopniowym rozszerzaniu celów tejże polityki poza wspieranie wyłącznie produkcji rolnej 12. Na znaczeniu zyskują działania na rzecz wsparcia edukacji, powstawania pozarolniczych miejsc pracy oraz ochrony środowiska naturalnego. Rozwój wsi przestaje być postrzegany jedynie przez pryzmat wzrostu efektywności produkcji rolnej. Co więcej, już we wstępie projektu rozporządzenia ustanawiającego EFRROW podkreśla się, iż polityka rozwoju obszarów wiejskich powinna się stać jednym z narzędzi realizowania celów Strategii Lizbońskiej. Działania w ramach funduszu rozwoju wsi zostały pogrupowane w trzy osie, które są pochodną wymienionych powyżej priorytetów Komisji odnośnie polityki rozwoju obszarów wiejskich, a więc: - Oś priorytetowa I Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego, - Oś priorytetowa II Poprawa środowiska naturalnego i terenów wiejskich, - Oś priorytetowa III Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej, - Oś priorytetowa IV Działania typu LEADER. 11 Zob. wyjściowa propozycja Komisji Europejskiej: Council Regulation on support for rural development by the European Agricultural Fund for Rural Development (EAFRD), COM(2004)490 final; kompromisowa wersja ostateczna dostępna jest w języku polskim: 12 Rozszerzenie obszaru oddziaływania WPR poza bezpośrednie wsparcie produkcji rolnej notuje się od lat sześćdziesiątych, kiedy do instrumentarium WPR dodano narzędzia służące inwestycjom w kapitał techniczny gospodarstw (np. inwestycje w nowoczesne środki produkcji). Następnie w latach siedemdziesiątych w ramach planu Mansholta dodano kolejne działania, tym razem ukierunkowane na inwestowanie w kapitał ludzki (np. szkolenia zawodowe i wcześniejsze emerytury). W następnych latach polityka rozwoju wsi zyskiwała kolejne instrumenty, które swoim kształtem zmieniały dotychczasowy obraz WPR jako polityki stricte rolnej. Przełomowe okazało się wprowadzenie inicjatywy LEADER, której beneficjentami nie muszą być wyłącznie rolnicy. Na kanwie postanowień Agendy 2000 działania na rzecz całościowego rozwoju wsi zawarte w WPR zyskały miano jej drugiego filaru. 11

14 Komisja określiła również minimalny poziom środków, który każde państwo członkowskie musi przeznaczyć na poszczególne osie priorytetowe: - 10% na oś priorytetową I i III, - 25% na oś II, - 7% na działania w ramach inicjatywy LEADER. W ramach poszczególnych osi priorytetowych Komisja zawarła szereg działań szczegółowych (zob. schemat na stronie 13). W rozporządzeniu wielokrotnie podkreśla się, że polityka rozwoju wsi musi być komplementarna w stosunku do innych polityk UE. W tym miejscu pojawia się kluczowe pytanie: w jakim stopniu stymulowanie rozwoju obszarów wiejskich ma się odbywać via EFRROW, a w jakim poprzez inne programy sektorowe? Innymi słowy, czy na przykład działania na rzecz wiejskich MSP powinny wchodzić do nowego Funduszu, czy też powinny być integralną składową unijnej polityki wspierania przedsiębiorczości i MSP? Twórcy propozycji utworzenia nowego Funduszu nie odpowiadają na nie wprost. Szczegółowa analiza zapisów projektu rozporządzenia pozwala na stwierdzenie, iż wspieranie choćby edukacji będzie w ramach nowego Funduszu możliwe jedynie w takim przypadku, gdy beneficjentami będą rolnicy i przekazywana będzie wiedza stricte rolna, np. dotycząca nowych metod produkcji. Całościowa ocena kształtu EFRROW bez znajomości sposobu alokacji środków pomiędzy jego poszczególne działania jest problematyczna. Niewątpliwą zaletą propozycji Komisji jest wzbogacenie dotychczasowego menu działań na rzecz wsi o nowe instrumenty. To od państw członkowskich będzie zależało, ile środków wydadzą na poszczególne działania (przy ograniczeniu w postaci minimalnych alokacji na poszczególne osie priorytetowe). Szereg działań nowego Funduszu budzi jednak wątpliwości, gdyż nie odzwierciedlają one sytuacji polskich gospodarstw rolnych oraz barier rozwojowych na obszarach wiejskich, m.in.: - W działaniu modernizacja gospodarstw niezwykle ogólnikowo opisano inwestycje, które mogą być wspierane ze środków Funduszu, stwierdzając jedynie, że mają służyć polepszeniu sytuacji ekonomicznej gospodarstw (art. 25 ust. 1a). Nie wspomina się o inwestycjach na rzecz optymalizacji skali produkcji w przypadku polskich gospodarstw jej wzrostu co powoduje, że działanie to będzie do pewnego stopnia bezwartościowe z punktu widzenia polskich gospodarstw. - We wszystkich działaniach na rzecz inwestycji w leśnictwie i zalesianiu pominięto lasy państwowe. Zapisano, iż beneficjentami pomocy mogą być jedynie lasy prywatne i samorządowe. Wynika to z odmiennej struktury własnościowej lasów w Polsce i pozostałych krajach UE, czego Komisja w przedłożonej propozycji nie uwzględniła. Konieczne jest równouprawnienie wszystkich rodzajów lasów w dostępie do środków z UE. Podobnych niezgodności pomiędzy formułami poszczególnych działań a specyfiką polskich gospodarstw jest więcej, ale pomimo tego propozycję Komisji ustanowienia EFRROW należy ocenić pozytywnie. Obecnie należy skoncentrować się na budowie krajowego planu rozwoju wsi na lata , a więc wybrać działania z listy zaproponowanej przez Komisję. Należy zadbać o zgodność tych działań z instrumentami zawartymi w innych programach (np. w Europejskim Funduszu Społecznym). 12

15 Schemat 1. Działania na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w zreformowanej Wspólnej Polityce Rolnej FILAR I Interwencja rynkowa Płatności obszarowe (JPG lub JPR) Modulacja płatności Zasada współzależności FILAR II Polityka rozwoju wsi Fundusz Rozwoju Wsi Oś I Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego: - Kształcenie zawodowe i działania informacyjne; - Podejmowanie działalności przez młodych rolników; - Wcześniejsze emerytury; - Korzystanie z usług doradczych; - Tworzenie systemu usług z zakresu zarządzania, pomocy i usług doradczych; - Modernizacja gospodarstw rolnych; - Zwiększanie wartości dodanej produktów rolnych i leśnych; - Współpraca na rzecz rozwoju nowych produktów, procesów i technologii w sektorze rolnym i żywnościowym oraz w sektorze leśnym; - Infrastruktura związana z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa; - Spełnianie norm opartych na prawodawstwie wspólnotowym; - Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności; - Działania informacyjne i promocyjne; - Gospodarstwa rolne niskotowarowe; - Grupy producentów. Oś II Poprawa środowiska naturalnego i terenów wiejskich: - Płatności z tytułu naturalnych utrudnień na obszarach górskich oraz płatności na innych obszarach z utrudnieniami; - Płatności dla obszarów Natura 2000 i płatności związane z dyrektywą 2000/60/WE; - Płatności rolnośrodowiskowe; - Płatności z tytułu dobrostanu zwierząt; Inwestycje nieprodukcyjne; - Pierwsze zalesienie gruntów rolnych; - Pierwsze zakładanie systemów rolnoleśnych na gruntach rolnych; - Pierwsze zalesienie gruntów nierolniczych; - Płatności dla obszarów Natura 2000; - Płatności leśnośrodowiskowe; - Przywrócenie potencjału leśnego oraz wprowadzenie działań zapobiegawczych; - Inwestycje nieprodukcyjne. Oś III Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej: - Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej; - Wsparcie dla tworzenia i rozwoju działalności gospodarczej; - Zachęcanie do prowadzenia działalności związanej z turystyką; - Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej; - Zachowanie i poprawa stanu dziedzictwa wsi; - Szkolenie i informowanie; - Nabywanie umiejętności, aktywizacja i wdrażanie. Oś IV Działania typu LEADER Wsparcie produkcji rolnej Źródło: Opracowanie własne Ochrona środowiska Rozwój wsi / / wielofunkcyjne rolnictwo 13

16 14 Reasumując: zaproponowane przez Komisję kierunki modyfikacji polityki rozwoju obszarów wiejskich są korzystne dla Polski. Polskie gospodarstwa w dużo większym stopniu potrzebują funduszy na modernizację niż ich unijni konkurenci, dlatego popierając dalsze odrolnianie polityki rozwoju wsi (wsparcie edukacji i powstawania pozarolniczych miejsc pracy), należy zagwarantować odpowiednie fundusze na działania tradycyjne, np. modernizację gospodarstw. Sprzeciwiać się zaś należy propozycjom głębokiej reformy WPR, które w dużej mierze sprowadzają się do spowodowania jej likwidacji w dalekiej perspektywie.

17 3. Zmiany w funkcjonowaniu rynków ważniejszych produktów rolnych 3.1. Zboża Ceny interwencyjne zbóż się nie zmieniły. Wysokość płatności pozostała na obecnym poziomie, tj. 63 EUR/ha. Jednocześnie jednak obniżono o połowę comiesięczny przyrost ceny interwencyjnej zbóż, który będzie wynosił 0,465 EUR/tona/miesiąc. Najistotniejszą zmianą jest rezygnacja z interwencyjnego skupu żyta. Modyfikacja ta jest wybitnie niekorzystna dla Polski drugiego w UE, po Niemczech, producenta żyta 13. Likwidacja interwencji może doprowadzić do spadku jego ceny, a w rezultacie do obniżenia się dochodów rolników Rynek mleka Reforma WPR zakłada utrzymanie kwot mlecznych do 2014/15 roku. Wielkość kwot narodowych będzie rosła o 0,5% rocznie od 2006/07 do 2008/09. Cena interwencyjna masła zostanie obniżona łącznie o 25%, a mleka w proszku o 15%. Nowe płatności bezpośrednie będą wdrażane sukcesywnie od 2004 roku. Ograniczone zostaną zakupy interwencyjne masła (maks. 70 tys. ton w latach 2005/06, 50 tys. ton w latach 2006/07, 40 tys. ton w latach 2007/08, 30 tys. ton od lat 2008/09). W długim okresie zakłada się dalsze obniżenie ceny mleka. Tabela 2. Ceny interwencyjne masła i odtłuszczonego mleka w proszku Cena produktu (EUR/100 kg) Do do do do od Masło 328,20 305,23 282,44 259,52 246,39 Odtłuszczone mleko w proszku 205,52 195,24 184,97 174,69 174,69 Źródło: Rozporządzenie Rady 1787/2003 z dnia 29 września 2003 roku Zamrożenie poziomu kwot mlecznych do 2015 roku może zahamować rozwój mleczarstwa w Polsce, a tym samym uniemożliwić wykorzystanie przez nasz kraj przewag komparatywnych w jego produkcji. Niekorzystne jest również objęcie nowych płatności mechanizmem phasing-in. Wobec wprowadzonych przez Komisję zmian na rynku mleka uzasadnione jest rozważenie jego pełnej liberalizacji, tj. zniesienie ograniczeń ilościowych w produkcji mleka, które i tak tracą sens, jeśli weźmie się pod uwagę obniżkę ceny interwencyjnej. Polska na liberalizacji rynku mleka zdecydowanie by zyskała Bydło Obecnie funkcjonuje pięć rodzajów premii: - specjalna premia wołowa, - premia na krowy mamki, - premia ekstensyfikacyjna, - premia ubojowa, - premia za ubój poza sezonem. 13 Udział żyta w powierzchni zasiewów zbóż wynosi w Polsce 22%. 15

18 Reforma WPR zakłada likwidację premii wołowych i włączenie ich do systemu JPG. Państwo członkowskie będzie mogło pozostawić do 100% premii na krowy mamki i 40% premii ubojowych wypłacanych na sztuki albo 100% premii ubojowych lub 75% premii wołowych. Oddzielenie płatności od produkcji prawdopodobnie obniży podaż mięsa wołowego ze strony gospodarstw w UE 15. W dużo mniejszym stopniu odczują to producenci z nowych krajów członkowskich, m.in. z Polski. W połączeniu z utratą zaufania konsumentów w starych państwach członkowskich do wołowiny produkowanej przez tamtejsze gospodarstwa (choroba wściekłych krów) może to doprowadzić do wzrostu popytu na mięso wołowe z Polski. Sytuacja ta jest niewątpliwie korzystna dla polskich producentów Tytoń Regulacje dotyczące rynku tytoniu opierają się na postanowieniach Rady Ministrów Rolnictwa UE z 22 kwietnia 2004 roku 14. Dopłaty do produkcji tytoniu będą częściowo oddzielone od produkcji: 40% płatności będzie niezależne od wielkości produkcji, natomiast 60% będzie pochodną jej wielkości (tak jak dotychczas). Rada ustaliła również, iż od 2010 roku płatności zostaną definitywnie oddzielone od produkcji. Połowa jej wysokości zasili jednolitą płatność (JPG/JPR), a pozostała część zostanie przeznaczona na programy restrukturyzacyjne w ramach polityki rozwoju wsi. W Polsce do 2008 roku będą obwiązywały jednolite płatności obszarowe wraz z uzupełnieniem z budżetu krajowego (objęte zasadą phasing-in). Od 2009 roku stosowana będzie jednolita płatność regionalna. Polska wraz z pozostałymi nowymi krajami członkowskimi będzie zwolniona z przekazywania połowy sumy płatności na działania z zakresu rozwoju wsi. Oddzielenie w długim okresie wysokości dopłat od produkcji będzie służyło urynkowieniu tego sektora produkcji. Oznacza to, że poziom produkcji będzie determinowany przez czynniki kosztowe, wśród których najistotniejszym są koszty pracy. Można więc założyć, że po całościowym wdrożeniu reformy (po 2010 roku) polscy producenci mogą być bardziej konkurencyjni od ich unijnych partnerów w produkcji tytoniu (mniejsze koszty pracy). Reforma jest korzystna dla Polski również ze względu na wyłączenie nowych krajów członkowskich z obowiązku przeznaczania połowy kwoty płatności na rzecz programów rozwoju wsi Chmiel Płatności bezpośrednie do chmielu zostały oddzielone od produkcji, poczynając od 2005 roku (minimum 75% ich wysokości). Ustalenia reformy dają państwom członkowskim możliwość pozostawienia 25% dopłat w obecnej postaci na terenach szczególnie wrażliwych. Ponadto kraj członkowski może wystąpić o jednoroczny okres przejściowy na rozpoczęcie wdrażania reformy. Zmiany w organizacji rynku chmielu nie będą aż tak znaczące jak na rynku tytoniu. Już teraz producenci tytoniu korzystają z ograniczonego wsparcia państwa, a więc zmiana reguł gry na tym rynku nie powinna w znaczący sposób wpłynąć na ich sytuację. Od 2009 roku Polska będzie mogła wypłacać producentom chmielu dodatkowe płatności, co zmniejszy znacznie ryzyko związane z prowadzoną przez nich działalnością gospodarczą Zob. np. CAP reform continued: EU agrees on more competitive and trade-friendly tobacco, olive, cotton and hops regimes, IP/04/521, 22 kwietnia 2004 roku.

19 3.6. Rynek cukru 15 W przypadku cukru cena interwencyjna zostanie zastąpiona ceną referencyjną. W celu zwiększenia konkurencyjności UE oraz zmniejszenia różnicy do obowiązującej światowej ceny cukru cena referencyjna zostanie ustalona na poziomie o 39% niższym od obecnej ceny interwencyjnej. Redukcja cen rozpocznie się od kampanii 2006/07 i potrwa dwa lata. Obecny system kwot zostanie uproszczony poprzez połączenie kwot A i B w jedną kwotę. Państwom członkowskim, w których obecnie produkuje się cukier C, udostępnia się dodatkową kwotę w wysokości 1 miliona ton. Komisja proponuje wdrożenie nowego, dobrowolnego i tymczasowego planu restrukturyzacji sektora cukru UE, który będzie funkcjonować przez cztery lata (od 2006/07 do 2009/10). Środki na finansowanie planu restrukturyzacji będą pochodzić ze specjalnej opłaty, naliczanej od tony, obciążającej kwotę wszystkich środków słodzących przez trzy lata. Opłata restrukturyzacyjna będzie wynosić 126,40 EUR/t w latach 2006/2007; 91,00 EUR/t w latach 2007/2008 oraz 64,50 EUR/t w latach 2008/2009. Tabela 3. Proponowane ceny instytucjonalne w sektorze cukru UE Okres referencyjny 2006/ / / /10 Instytucjonalna/referencyjna cena cukru (EUR/t) Instytucjonalna/referencyjna cena cukru, pomniejszona o opłatę restrukturyzacyjną (EUR/t) 631,9 631,9 476,5 449,9 385,5 631,9 505,5 385,5 385,5 385,5 Opłata restrukturyzacyjna (EUR/t) 126,4 91,0 64,5 Minimalna cena buraków cukrowych (EUR/t) 43,63 32,86 25,05 25,05 25,05 Źródło: COM(2005) 263 końcowy W chwili obecnej (wrzesień 2005 roku) propozycja reformy rynku cukru jest przedmiotem ożywionej dyskusji w UE. Z punktu widzenia interesów Polski propozycja Komisji nie jest korzystna: redukcja cen buraków cukrowych znacznie obniży dochody plantatorów, a produkcja cukru w Polsce spadnie. Problemem jest też to, iż polscy producenci znajdują się w gorszej sytuacji niż ich konkurenci ze starej UE, którzy przez wiele lat korzystali z obecnych regulacji rynku cukru, a więc mieli dostęp do środków na modernizację swoich zakładów. Polskie cukrownie i plantatorzy takiej możliwości nie mieli. Polski rząd sprzeciwia się reformie rynku cukru zaproponowanej przez Komisję Europejską. Ostateczna decyzja odnośnie wdrożenia zmian na rynku cukru zapadnie do końca 2005 roku. 15 Wg propozycji Komisji zawartych w dokumencie COM(2005) 263 końcowy z czerwca 2005 roku. Ze względu na niezakończoną dyskusję nad zasadami reformy niniejszy akapit zawiera informacje aktualne we wrześniu 2005 roku. 17

20