Strategia Rozwoju Miasta Zamość. przez firmę. została opracowana na zlecenie Miasta Zamość Rynek Wielki 13. EKO-GEO Consulting Marek Biłyk

Transkrypt

1

2 STRATEGIA ROZWOJU MIASTA ZAMOŚĆ NA LATA została opracowana na zlecenie Miasta Zamość Rynek Wielki 13 przez firmę EKO-GEO Consulting Marek Biłyk GRUDZIEŃ 2007

3 SPIS TREŚCI Strategia Rozwoju Miasta Zamość WSTĘP... 6 I. PRZESTRZEŃ I ŚRODOWISKO... 9 I.1. PołoŜenie...9 I.2. Warunki naturalne...11 I.3. Walory turystyczne...12 I.4. Podsumowanie...19 II. SFERA SPOŁECZNA II.1. Demografia...20 II.2. Poziom wykształcenia...24 II.3. Rynek pracy...26 II.3.1. Struktura pracujących II.3.2. Bezrobocie II.4. Podsumowanie...30 III. SFERA GOSPODARCZA III.1. Podstawowe branŝe gospodarki...31 III.2. Główni pracodawcy...33 III.3. Handel i usługi w Zamościu...34 III.4. Ruch graniczny...37 III.5. Baza turystyczna...38 III.5.1. Sezon turystyczny III.6. Podsumowanie...41 IV. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA IV.1. Gospodarka komunalna...42 IV.1.1. Sieć wodociągowa IV.1.2. Sieć kanalizacyjna IV.1.3. Oczyszczalnie ścieków IV.1.4. Sieć ciepłownicza IV.1.5. Wskaźniki charakteryzujące gospodarkę komunalną IV.1.6. Transport miejski po drogach IV.1.7. Zanieczyszczenia i ochrona środowiska IV.1.8. Komunikacja drogowa IV.1.9. Transport kolejowy

4 IV Transport lotniczy IV.2. Gospodarka mieszkaniowa...52 IV.3. Podsumowanie...54 V. INFRASTRUKTURA SPOŁECZNA V.1. Edukacja...55 V.1.1. Wychowanie przedszkolne V.1.2. Szkoły podstawowe V.1.3. Gimnazja V.1.4. Komputeryzacja V.1.5. Szkoły ponadgimnazjalne V.1.6. Szkoły zawodowe V.1.7. Szkolnictwo wyŝsze V.2. Bezpieczeństwo i porządek publiczny...62 V.3. Ochrona zdrowia i pomoc społeczna...64 V.3.1. Ochrona zdrowia V.3.2. Pomoc społeczna V.4. Sport...68 V.5. Promocja i kultura...71 V.5.1. Placówki kultury i oferta kulturalna V.6. Podsumowanie...81 VI. ZARZĄDZANIE VI.1. BudŜet Miasta Zamość...82 VI.2. Promocja miasta...87 VI.3. Kapitał społeczny...88 VI.4. Podsumowanie...94 VII. ANALIZA SWOT VIII. MISJA, CELE STRATEGICZNE I OPERACYJNE ORAZ KIERUNKI DZIAŁAŃ VIII.1. Misja Miasta Zamościa VIII.2. Cele strategiczne prowadzące do zrealizowania misji strategii VIII.3. Cele operacyjne w dziedzinach działań wspierających rozwój miasta IX. ZGODNOŚĆ ZE STRATEGICZNYMI DOKUMENTAMI - UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE ROZWOJU MIASTA ZAMOŚCIA IX.1. Uwarunkowania wynikające ze Strategii Rozwoju Kraju

5 IX.2. Uwarunkowania wynikające z Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia na lata IX.3. Uwarunkowania wynikające z Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubelskiego IX.4. Uwarunkowania wynikające ze Strategii Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata (SRWL) IX.5. Uwarunkowania wynikające z Programu Rozwoju i Rewitalizacji Miast dla Województwa Lubelskiego X. SYSTEM WDRAśANIA I MONITOROWANIA XI. FINANSOWANIE STRATEGII ROZWOJU XI.1. Wybrane główne źródła finansowania zadań ujętych w Strategii Rozwoju XI.1.1. Fundusze unijne XI.1.2. Inne zagraniczne źródła finansowania XI.1.3. Źródła krajowe XII. OPIS KONSULTACJI SPOŁECZNYCH XII.1. Podsumowanie SPIS FOTOGRAFII SPIS RYSUNKÓW SPIS TABEL SPIS WYKRESÓW SPIS ZAŁĄCZNIKÓW Dane wykorzystane w niniejszej analizie miasta Zamość pochodzą głównie z Urzędu Miasta Zamość, bazy GUS (Główny Urząd Statystyczny) oraz publikacji Urzędu Statystycznego w Lublinie. Informacje zamieszczone poniŝej najczęściej prezentowane są na dzień roku, o ile nie wpisano innej daty. 5

6 WSTĘP Planowanie strategiczne jest obecnie niezbędnym elementem skutecznego zarządzania, w tym zarządzania jednostką samorządu terytorialnego. Ze względu na ograniczone środki, jakimi dysponuje samorząd konieczne jest wybranie najwaŝniejszych obszarów, których wsparcie jest konieczne dla zapewnienia rozwoju jednostki. Dokumentem, który wskazuje główne kierunki rozwoju, a jednocześnie znajduje swoje umocowanie w polskim systemie prawnym, jest strategia rozwoju lokalnego. Planując strategiczne kierunki rozwoju samorząd miasta Zamościa nie ogranicza się jedynie do zadań własnych, naleŝących do kompetencji tego szczebla, lecz prezentuje podejście holistyczne. Z tego względu strategia stanowi element wyjściowy dla wspólnego działania róŝnych podmiotów funkcjonujących na terenie miasta. W ten sposób odpowiednio skoordynowane działania umoŝliwiają osiąganie efektów synergii. Dotyczy to zarówno działań w układzie samorząd gminny - administracja regionalna i rządowa, jak i kontaktów horyzontalnych na terenie miasta (organizacje pozarządowe, szkoły wyŝsze, przedsiębiorcy, związki zawodowe, instytucje kultury, itd.). Strategia jest dokumentem długookresowym określającym generalny kierunek działania oraz przedstawiającym metody i narzędzia jego wdraŝania. Ze względu na swój otwarty charakter (moŝliwość aktualizacji i zmian) proces planowania strategicznego pozwala na elastyczne dostosowywanie i korygowanie celów w odpowiedzi na zmieniające się uwarunkowania. Przyjmuje się, Ŝe czasokres Strategii Rozwoju Miasta Zamość będzie obejmował lata Opracowanie i uchwalenie strategii rozwoju miasta jest warunkiem formalnym pozyskiwania funduszy unijnych przez samorząd lokalny. Strategia rozwoju miasta, moŝe pełnić trzy zasadnicze funkcje, jak kaŝda inna forma planowania gospodarczego (i przestrzennego) w sferze publicznej. Pierwszą funkcją strategii jest funkcja decyzyjna. Strategia powinna stopniowo być dopracowywana do takiej formy, aby waŝniejsze decyzje gospodarcze oraz uchwały organu stanowiącego wynikały z wybranych celów strategicznych i 6

7 operacyjnych. W tym aspekcie zapisy Strategii stanowią uzasadnienie realizacji zadań bieŝących samorządu miasta. Drugą funkcją planowania i zarządzania strategicznego jest funkcja koordynacyjna. Strategia powinna określić pewien porządek działań. JednakŜe ze względu na niepewność warunków obiektywnych nie powinna to być koordynacja na sztywno. Pewne działania powinny być wszakŝe ułoŝone wyprzedzająco w stosunku do innych aby moŝna było stworzyć dogodne warunki skuteczności działań następczych. W ramach tej funkcji, poza sekwencyjnym porządkiem działań, na podkreślenie zasługuje potrzeba kojarzenia działań równoczesnych. Są to najczęściej działania między sobą skojarzone komplementarnie. Przykładowo budowa systemów kanalizacyjnych powinna być komplementarnie skojarzona z budową oczyszczalni ścieków czy nowymi odcinkami wodociągów. W praktyce komplementarność działań rzadko jest zachowywana, głównie ze względu na niewystarczające środki finansowe. Strategia powinna jednak informować zarówno o następczym jak i komplementarnym (równoczesnym) układzie przedsięwzięć gospodarczych. Trzecią funkcją odnoszącą się przewaŝnie do sfery planowania strategicznego jest szeroka informacja o polityce rozwoju miasta na tle gospodarczych, społecznych i prawnych uwarunkowaniach rozwoju. Informacja ma być odbierana przez wszystkie partnerskie szczeble władzy publicznej, przez podmioty potencjalnie zainteresowane inwestowaniem na terenie miasta i gminy oraz przez społeczność lokalną coraz bardziej angaŝującą się w sprawy rozwoju swojego terenu. Informacja o polityce rozwoju wyraŝonej w strategii lokalnej będzie teŝ istotna dla wszystkich zewnętrznych podmiotów finansujących programowe przedsięwzięcia inwestycyjne. W istocie strategia rozwoju (regionu, miasta, gminy, powiatu, innego obszaru) jest koncepcją działania zmierzającego do zrównowaŝonego i długotrwałego rozwoju, przedstawioną w formie zwartego dokumentu zawierającego procedury osiągania zamierzonych celów. Dokument taki powinien składać się z: diagnozy stanu istniejącego, analizy słabych i mocnych stron, celu strategicznego i celów pośrednich, części dotyczącej sposobu realizacji załoŝonych celów, z wyszczególnieniem roli poszczególnych podmiotów, mechanizmu monitorowania i korygowania wdraŝanej strategii. 7

8 Dla efektywności realizowanej strategii istotne znaczenie ma zaangaŝowanie w proces jej opracowywania przedstawicieli wszystkich znaczących instytucji i grup interesu w mieście, co jest zgodne z zasadą uspołecznienia planowania. W ten sposób cele strategiczne są dopasowane do faktycznych potrzeb mieszkańców i inwestorów, a jednocześnie samorząd otrzymuje potwierdzenie i poparcie dla działań, które będą naturalnym następstwem wypełniania zapisów Strategii. Jednocześnie konsultacje społeczne są doskonałym instrumentem do pobudzania zachowań społeczeństwa obywatelskiego i budowania kapitału społecznego, kreowania odpowiedzialności za miasto, w którym się mieszka i pełniejszego włączania się w rozwiązywanie jego problemów. 8

9 I. PRZESTRZEŃ I ŚRODOWISKO I.1. PołoŜenie Miasto Zamość jest stolicą gospodarczą i kulturalną regionu, określanego często jako Zamojszczyzna. W podziale administracyjnym przynaleŝy do województwa lubelskiego. PołoŜone jest na skraju WyŜyny Lubelskiej, w obrębie rozległego obniŝenia zwanego Padołem Zamojskim, u zbiegu rzek Łabuńki i Topornicy, na wysokość około 210 m n.p.m., w bezpośrednim sąsiedztwie Roztocza i Roztoczańskiego Parku Narodowego. Zamość jest czwartym pod względem powierzchni miastem w województwie lubelskim, jego powierzchnia jest zbliŝona do powierzchni Chełma i wynosi 30,5 km 2, tj ha, w tym: uŝytki rolne zajmują powierzchnię 1248 ha, w tym: 952 ha stanowią grunty orne, 31 ha sady i 265 ha łąki i pastwiska, lasy i grunty leśne 65 ha, i pozostałe grunty 1735 ha. Współczesny Zamość to trzecie, pod względem liczby mieszkańców po Lublinie ( os. dane na ) i Chełmie ( os. dane na ), miasto w województwie lubelskim. Według danych GUS na koniec 2006 roku Zamość zamieszkiwało osób. Miasto pełni rolę ośrodka regionalnego. Zlokalizowanych jest tu szereg oddziałów administracji wojewódzkiej (Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego,Urzędu Marszałkowskiego, Sądu i Prokuratury), które swoim zasięgiem działania obejmują obszar dawnego województwa zamojskiego oraz powiaty janowski i krasnostawski. Zamość leŝy w odległości: - 85 km od Lublina km od Lwowa (Ukraina) km od Warszawy km od Katowic W odległości 60 km od Zamościa znajdują się polsko-ukraińskie przejścia graniczne: Hrebenne-Rawa Ruska (drogowe i kolejowe), Hrubieszów - Izov (kolejowe), Zosin Uściług (drogowe). Do końca 1998 roku Zamość był stolicą 9

10 liczącego 490 tys. mieszkańców i zajmującego obszar 7 tys. km 2 województwa zamojskiego. Rysunek 1 PołoŜenie Województwa Lubelskiego na tle Polski ZAMOŚĆ Źródło: Opracowanie własne 10

11 Rysunek 2 Powiaty Województwa Lubelskiego Źródło: Internet I.2. Warunki naturalne W budowie geologicznej terenu miasta Zamościa do głębokości 100,0 m występują utwory czwartorzędu i kredy. Utwory kredowe w dolinach rzecznych występują na głębokości od kilku do ok. 30,0 m p. p. t., natomiast na obszarach wyniesionych występują na głębokości kilku metrów lub miejscami odsłaniają się na powierzchni terenu. MiąŜszość osadów czwartorzędowych mieści się w granicach od kilku metrów na obszarach wyniesionych do ok. 30 m w dolinie Łabuńki. Utwory najmłodsze, są to poplejstoceńskie osady występujące w dolinach rzek i w obniŝeniach terenu, reprezentują je zalegające w dolinach rzecznych piaski i mułki rzeczne przykryte torfami i namułami (osady tarasu nadzalewowego). Teren miasta jest generalnie płaski, spadki terenu nie przekraczają 5%, z wyjątkiem fragmentu doliny Łabuńki w południowo-zachodniej części miasta, gdzie lokalne spadki przekraczają 10 %. Tereny czynne przyrodniczo stanowią ponad 60 % powierzchni Zamościa. Odgrywają one istotną rolę w strukturze przestrzennej miasta, stanowią jego cenne 11

12 zasoby, które naleŝy racjonalnie wykorzystywać kreując rozwój przestrzenny miasta, realizując określoną w ustawodawstwie zasadę rozwoju zrównowaŝonego, a więc takiego, który minimalizuje konflikty pomiędzy procesami urbanizacyjnymi a wymogami prawidłowego funkcjonowania środowiska przyrodniczego. W Zamościu występują gleby chronione klas II, III i IV obejmujące tereny uŝytkowane obecnie rolniczo, jako grunty orne, łąki, ogrody działkowe, ogrodnictwa i sadownictwa. Zieleń miejska zajmuje ponad 70 ha, przy czym park miejski zajmuje 11,5 ha. Powierzchnia leśna w obszarze miasta wynosła 51,8 ha. Na tych zielonych terenach znajduje się 11 pomników przyrody (pojedyncze drzewa i ich zespoły oraz całe aleje). Główną rzeką Zamościa jest Łabuńka, która wraz z Topornicą stanowi prawostronny dopływ rzeki Wieprz. Na obrzeŝu południowym miasta wpada do niej Topornica, natomiast w części północnej dołącza Czarny Potok. W granicach Zamościa znajdują się dwa zbiorniki wodne: zbiornik dekoracyjny parku miejskiego zasilany wodą z Łabuńki oraz zbiornik retencyjno-rekreacyjny zasilany z rzeki Topornicy za pomocą otwartego akweduktu z zapory znajdującej się przy granicy miasta. Łączna powierzchnia zbiorników wodnych wynosi 18,7 ha. I.3. Walory turystyczne Zamość to miasto o niepowtarzalnych walorach architektury. Piękno i wyjątkowy urok Zamościa jest źródłem fascynacji dziesiątek tysięcy osób odwiedzających kaŝdego roku gród Kanclerza Jana Zamoyskiego. Powszechnie znane określenia podnoszące wartość i piękno miasta to: "Padwa Północy", "Perła Renesansu", "Miasto Arkad". ZałoŜone zostało w 1580 roku przez Jana Zamoyskiego, kanclerza wielkiego koronnego. Zaprojektowane zostało przez włoskiego architekta Bernardo Morando i stanowi wybitne osiągnięcie późnorenesansowej europejskiej myśli urbanistycznej. Układ urbanistyczny śródmieścia z zespołem ok. 120 zabytków architektury został zaliczony do zabytków o najwyŝszej wartości artystycznohistorycznej w skali światowej. Uznany za pomnik historii wpisany został w 1992 roku na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Zamość otrzymał tytuł jednego z Siedmiu cudów Polski w Plebiscycie Rzeczpospolitej. Z miastem związanych było wielu wybitnych ludzi: męŝowie stanu - kanclerz i hetman Jan Zamoyski, kanclerz Andrzej Zamoyski, dowódcy i specjaliści wojskowi - inŝ. A.dell'Aqua, gen. J. Ch. Mallet-Malletski, bojownicy o niepodległość narodową - 12

13 W. Łukasiński, działacze polityczni - M. Rataj. Działali tu sławni pisarze i poeci - S. Klonowicz, Sz. Szymonowicz, K. Koźmian, S. MłodoŜeniec, B. Leśmian. Fotografia 1 Rynek w Zamościu Źródło: Internet Zabytki architektury, piękne krajobrazy, unikatowe środowisko przyrodnicze i historyczne miasta, kultura ludowa, bardzo dobre warunki wypoczynku - to walory zachęcające do odwiedzenia Zamościa i Roztocza. Bezcenne zabytki oraz wpisanie na Listę UNESCO sprawia, Ŝe w mieście szczególnego znaczenia nabierają róŝnego rodzaju przedsięwzięcia kulturalne i turystyczne, z których część ma długoletnią tradycję i cieszy się uznaniem nie tylko w kraju, ale i poza jego granicami. Nieprzerwanie od 1976 roku organizowane jest Zamojskie Lato Teatralne. Wierną publiczność mają "Międzynarodowe Spotkania Wokalistów Jazzowych", "Jazz na Kresach" oraz Zamojskie Dni Muzyki. Coraz większą popularnością cieszy się Jarmark Hetmański - kilkudniowy festyn kulturalno-handlowy. To tylko kilka z najwaŝniejszych imprez cyklicznych, ściągających rzesze obserwatorów i turystów. Do poznania bogatej historii miasta zapraszają ekspozycje w zamojskich muzeach: m.in. Muzeum Zamojskie, Muzeum Barwy i OręŜa, Muzeum Sakralne. Do odwiedzenia Zamościa zachęca równieŝ odpowiednio przygotowana baza noclegowa i gastronomiczna oraz infrastruktura sportowa i rekreacyjna, dające moŝliwość wyboru, zarówno pod względem oferowanego standardu, jak i ceny. Zabytki Zamościa to przede wszystkim zespół staromiejski z układem placów, ulic, rozmieszczeniem obiektów powiązanych z pełnionymi funkcjami i narodowościami zamieszkującymi Zamość w przeszłości. WaŜnym walorem jest 13

14 zachowana, nigdy nie zdobyta szturmem przez obce wojska twierdza. Atrakcją dla turystów jest równieŝ park oraz jedyne po prawej stronie Wisły /poza Warszawą/ ZOO. Do najwaŝniejszych zabytków Zamościa naleŝą: Arsenał - Muzeum Barwy i OręŜa - pierwotny wzniesiony przez Moranda w latach , był jedną z pierwszych i najszybciej wznoszonych budowli publicznych w mieście. Zbrojownia (w źródłach nazywana "cekhausem"), ufundowana przez Jana Zamoyskiego, dzięki nagromadzonym tu przez hetmana trofeom zdobytym podczas wojny z Moskwą i w czasie innych szczęśliwych wypraw oraz dzięki darom róŝnych miast i osobistości - o czym informowała tablica z 1582r. we wnętrzu - pełniła niejako funkcję muzeum chwały oręŝa polskiego i zwycięstw Jana Zamoyskiego. Od XVI w. była odwiedzana przez gości i dyplomatów zagranicznych. Okazałe działo z tego zbioru, podarowane hetmanowi przez miasto Rygę w 1583, znajduje się do dziś na Wawelu (gipsowy odlew w Arsenale). Pieczę nad arsenałem sprawowali tzw. ceikwartowie, którzy często łączyli to stanowisko z funkcją inŝyniera wojskowego i architekta, np. Jan Michał Link (XVII w.) czy Jerzy de Kawe (XVIII w.). Drugi z kolei gmach arsenału pochodzi z ok roku. W wyniku poŝaru w 1658r. zniszczeniu uległ dach i wszystkie wewnętrzne urządzenia. Prace po poŝarze prowadzili zapewne J. Jaroszewicz i inŝ. J. M. Link. Przed 1809 arsenał miał juŝ podobno II kondygnację lub piętro typu "mezzanino". Kolejnej przebudowy, w duchu klasycyzmu, dokonał w J. Ch. Mallet-Malletski. Dobudowano trójarkadowy boniowany portyk, skuto obramienia okienne. Późniejsze oszpecające przeróbki i niewłaściwe uŝytkowanie doprowadziły do zatarcia w niemałym stopniu historyczno - artystycznych walorów arsenału i do groźby zawalenia się sklepień. Szczęśliwie obiekt został poddany pracom konserwatorskim. W wyniku gruntownej restauracji przeprowadzonej w budynek zaadaptowano na pomieszczenia Muzeum Barwy i OręŜa Arsenał. Obiekt udostępniono zwiedzającym 26 X 1984 roku. 14

15 Fotografia 2 Arsenał Źródło: Internet Katedra (dawniej Kolegiata) p.w. Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła jest jedną z najwspanialszych świątyń w polskiej architekturze nowoŝytnej, zabytkiem o najwyŝszej wartości historycznej i artystycznej. Ufundowana została przez załoŝyciela miasta, kanclerza Jana Zamoyskiego i wzniesiona niemal całkowicie wg projektu i pod nadzorem jego nadwornego architekta Bernarda Moranda w latach Prace we wnętrzu nie zostały jednak ukończone przed śmiercią architekta (1600r.) i fundatora (1605r.). Dekoracje sklepień, naw i kaplic zrealizowano dopiero za Tomasza Zamoyskiego, w latach Konstrukcja architektoniczna świątyni została zachowana do dziś z pewnymi zmianami dokonanymi podczas przebudowy w latach przeprowadzonej przez Korpus InŜynierów Wojskowych pod dowództwem gen. Mallet -Malletskiego. Zmieniono wówczas elewacje i obniŝono szczyty oraz usunięto napisy i herby Zamoyskich jak równieŝ wiele cennych zabytków z wyposaŝenia wnętrza; odbyło się to na wyraźne polecenie brata cara wielkiego księcia Konstantego, komendanta Wojsk Polskich, któremu chodziło o zatarcie wotywno - zwycięskiego charakteru świątyni ufundowanej przez polskiego hetmana. W czasie renowacji kolegiaty w 1951r. odkryto spod tynków na elewacjach bocznych część pierwotnego detalu kamiennego. W latach został zrekonstruowany szczyt fasady wg projektu arch. Tadeusza Michalaka. Stosownie do rangi czołowej katolickiej świątyni w państwie Zamoyskim program jej architektury został pomyślany jako niezwykle okazały, niejako katedralny. Liczne kaplice miały odpowiadać liczbie kanoników, którzy byli jednocześnie profesorami Akademii Zamojskiej. 15

16 Fotografia 3 Katedra Źródło: Internet Nowa Brama Lubelska wzniesiona została w stylu klasycystycznym ok r. w związku z gruntowną modernizacją fortyfikacji w czasach Królestwa Kongresowego. Zrezygnowano wówczas ze Starej Bramy Lubelskiej i postawiono nową w odległości ok. 250 m na wschód w kurtynie między bastionami nr 5 i 6 po 1866 roku. W czasie likwidacji wałów fortecznych brama ocalała wraz z przyległymi doń kazamatami. Po zamurowaniu zaadaptowano ją na potrzeby dworca PKS (który mieścił się tu w latach ), obecnie wykorzystywana jako lokale gastronomiczne. Zasadniczą bramę stanowi wyŝsza i cofnięta od południa część zachowanego kompleksu, odznaczająca się starannym opracowaniem architektonicznym, z monumentalną ceglano - kamienną fasadą. Surowe ciosy kamienne tworzą nie tylko obramienia łuku wysokiego otworu bramnego, z potęŝnym kluczem, lecz takŝe doryckie belkowania z tryglifami, wieńczące fasadę. W niŝszych partiach bocznych usytuowano skromniejsze wejścia, równieŝ półkoliste, prowadzące do pomieszczeń sąsiadujących z bramą. Północna elewacja bramy jest bardziej okazała, gdyŝ była to fasada zewnętrzna, stanowiąca dla przybysza wizytówkę miasta. W przyłuczach arkady bramnej płaskorzeźbione gałązki dębu symbolizują dzielność wojenną. Wnętrza przejazdu bramnego, równoległych doń prostokątnych pomieszczeń sąsiednich i skrajnych kazamat, te są potęŝnymi sklepieniami kolebkowymi. W latach bramę wraz z kazamatami poddano restauracji. Renowacją objęto wówczas takŝe fragmenty związanych z nią fortyfikacji. Częściowo zrekonstruowano przylegające z obu stron kurtyny, odkryto i zabezpieczono 16

17 fragmenty kojca w fosie. W 1982r. powstał nad fosą drewniany most łączący otwartą bramę z rawelinem (nasypem ziemnym, powstałym w latach , broniącym dodatkowo dostępu do bram). W latach zrekonstruowano fragmenty tzw. muru Carnota, oskarpowania rawelin i fosy. Fotografia 4 Nowa Brama Lubelska Źródło: Internet Ratusz, obecnie siedziba Urzędu Miasta, usytuowany w północnej pierzei Rynku, stanowi wybitny akcent urbanistyczny; wyróŝnia się wyniosłą bryłą ukoronowaną attyką, wieŝą zegarową wys. 52 m i szerokimi wachlarzowymi schodami od frontu. Jego charakterystyczna bryła powstała w wyniku kilku etapów budowy od XVI do XVIII w. Pod względem stylowym jest niejednorodny, manierystyczno-barokowy. Ratusz przewidziany był od razu w programie załoŝonego w 1580 roku miasta, ale budowę jego rozpoczęto dopiero w 1591 roku. Pierwotny, został wzniesiony przez Moranda na 2 działkach budowlanych w ciągu północnej pierzei rynkowej, z wysuniętą ku przodowi wieŝą obok kamienic (a nie na środku Rynku jak zazwyczaj), do których upodobnił się podcieniami. W 1605r. wieŝa, wskutek groźby runięcia, została wzmocniona potęŝnymi skarpami przez muratora Michała Beltera. Ratusz morandowski został gruntownie przebudowany w latach przez Jana Jaroszewicza i Jana Wolffa. Gmach wówczas znacznie powiększono i podwyŝszono; otrzymał on obecny trzykondygnacjowy korpus z wysoką attyką i regularne, rytmiczne podziały elewacji z pilastrami w duchu manieryzmu. Z pierwotnego Ratusza pozostały zewnętrzne ściany, wieŝa (choć teŝ podwyŝszona o górną kondygnację) i podcienia od frontu. Nowy korpus ratusza poszerzono kosztem sąsiedniej parceli od zachodu i ulicy od wschodu oraz odizolowano z ciągu kamienic 17

18 przez stworzenie od zachodu wąskiej uliczki Ratuszowej. Nadto został rozbudowany ku przodowi "wchłaniając" korpus wieŝy. Z 3 stron otrzymał podcienia - od frontu i z boków. W Ratuszu znalazły pomieszczenia urzędy miejskie, Trybunał Zamojski dla miast ordynacji, waga miejska mieściła się na parterze - tu gdzie obecnie kawiarnia), na zapleczu - kompleks jatek. Ściana frontowa budynku była skierowana w stronę placu reprezentacyjnego, a zaplecza handlowe - w stronę placu targowego. Ratusz łączył więc funkcje reprezentacyjne z handlowymi. Następna istotna przebudowa, w formach późnobarokowych, została przeprowadzona zapewne wg projektu Jerzego de Kawe i Andrzeja Bema. Po reorganizacji straŝy miejskiej przed 1757r. wzniesiono przed fasadę budynek odwachu. Parterowy, dwutraktowy, ze sklepionymi pomieszczeniami i arkadową bramą - oparty był "plecami" o wieŝę i fasadę Ratusza. W latach wybudowano monumentalne, dwuskrzydłowe schody wsparte na arkadach, prowadzące nad odwachem na I piętro. W 1770r. wieŝa otrzymała smukły hełm z latarnią (z poprzedniego przeniesiono chorągiewkę z datą 1651) oraz miniaturowe hełmy na naroŝach attyki z kopiami herbu Zamoyskich - Jelita. Dwie sale na piętrze dekorowały wówczas malowidła Jana Majera. Za czasów Królestwa Polskiego, gdy Zamość przestał być miastem prywatnym, a stał się państwową twierdzą, za rządów gen. Mallet-Malletskiego, samorząd miejski przeniesiono do Nowej Osady, a gmach ratusza zamieniono na więzienie. Na rozkaz wielkiego ks. Konstantego gmach został gruntownie przebudowany w latach w duchu zdawkowego, "koszarowego" klasycyzmu. Zamurowano wówczas podcienia, zdjęto attykę przykrywając budynek dachem czterospadowym, elewację pozbawiono dekoracji i obramień okiennych. Wówczas teŝ na zapleczu ratusza od strony północnej, na miejscu drewnianych jatek, wzniesiono piętrowy budynek więzienny z okazałą bramą a następnie po 1854r. wąskie skrzydła boczne połączyły nowe więzienie z głównym korpusem dawnego ratusza, zamykając w środku niewielki dziedziniec. Samorząd miejski wrócił na poprzednie miejsce po likwidacji twierdzy w 1866r. Rekonstrukcja Ratusza wg pierwotnego wyglądu została przeprowadzona w latach przez Tadeusza Zarembę. Przywrócono wówczas attykę i podziały elewacji oraz odsłonięto portal główny na I piętrze. Od roku 1936 do lat okupacji w skrzydle wschodnim mieściło się Muzeum Krajoznawcze. 18

19 Fotografia 5 Ratusz Źródło: Internet Z pewnością duŝym walorem turystycznym miasta jest jego połoŝenie w sąsiedztwie przepięknej krainy Roztocza z Roztoczańskim Parkiem Narodowym i na trasie podróŝy sentymentalnych do Lwowa i na Kresy Wschodnie. I.4. Podsumowanie Miasto Zamość posiada wiele zabytków. Walory miasta przyciągają rzesze zwiedzających. Miejscem godnym polecenia dla osób chcących uciec od wielkomiejskiego zgiełku jest Roztocze. Jest to region, gdzie w otoczeniu malowniczych wzgórz, rzek i potoków moŝna zarówno odpocząć jak i aktywnie spędzić czas wolny. Roztoczański Park Narodowy stanowi atrakcyjne miejsce dla miłośników wędrówek Zamość jest jedną z atrakcyjniejszych turystycznie miejscowości Lubelszczyzny. Ze względu na niepowtarzalny charakter XVI wiecznej architektury, gród załoŝony przez Wielkiego Hetmana Koronnego Jana Zamojskiego został wpisany w 1992 roku na listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Jego dobra dostępność komunikacyjna pozwala na szeroki rozwój usług turystycznych. W związku z rosnącą ilością odwiedzających Zamość naleŝy zwrócić uwagę na konieczność ponoszenia duŝych nakładów związanych z zachowaniem dotychczasowego charakteru tego miejsca, szczególnie zabytkowej części miasta. 19

20 Działania te są niezbędne dla utrzymania specyficznego klimatu i kolorytu tego obszaru. II. SFERA SPOŁECZNA II.1. Demografia Według danych GUS na koniec 2006 roku w Zamościu mieszkało 66,5 tys. osób (faktyczne miejsce zamieszkania), co stanowiło 3% ludności województwa lubelskiego. Porównując pierwszy (2000) i ostatni rok (2006) analizy liczba mieszkańców zmalała, ale w niewielkim stopniu, bo tylko o niecały 1%. Wykres 1Ludność miasta wg płci w latach (dane na 31XII) ogółem męŝczyźni kobiety Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Ubytek ludności Polski stał się ostatnio trendem ogólnokrajowym. Niestety prognozy demograficzne przedstawiane przez GUS nie są dla Zamościa optymistyczne. W latach miastu ma ubyć prawie 8000 mieszkańców. PoniŜej przedstawiono wykres prezentujący prognozę GUS. 20

21 Wykres 2 Prognoza demograficzna ludności miasta Zamość na lata Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS W celu zahamowania ukazanych powyŝej malejących trendów naleŝy juŝ teraz wprowadzać przedsięwzięcia poprawiające jakość Ŝycia w mieście. Analizując strukturę ludności miasta według ekonomicznych grup wieku Zamość posiada bardzo dobre wyniki wysoki odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym oraz dosyć niski dla osób w wieku poprodukcyjnym. Tabela 1 Ludność w wieku przedprodukcyjnym (17 lat i mniej), produkcyjnym i poprodukcyjnym wg płci Lata Liczba ludności: w wieku przedprodukcyjnym ogółem męŝczyźni kobiety w wieku produkcyjnym ogółem męŝczyźni kobiety w wieku poprodukcyjnym ogółem męŝczyźni kobiety Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS 21

22 JednakŜe trendy obserwowane od 2000r. nie są korzystne. Zdecydowanie obniŝyła się liczba mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym (0-17 lat), a zwiększała w wieku produkcyjnym (18-59/64 lat) i poprodukcyjnym (60/65 i więcej). Szczegółowe dane prezentuje tabela 1. Pomimo utrzymującej się ogólnej liczby ludności na poziomie zbliŝonym do 2000 roku, liczba mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym na koniec 2006 roku zmniejszyła się znacznie, bo o około 4,4 tys. osób. Wzrosła liczba osób w wieku produkcyjnym (prawie o 2,5 tys. osób) i poprodukcyjnym ( o 1,3 tys. osób). Zmiany te obrazuje poniŝszy wykres 3. Wykres 3 Ludność w wieku przedprodukcyjnym (17 lat i mniej), produkcyjnym i poprodukcyjnym wiek przedprodukcyjny wiek produkcyjny wiek poprodukcyjny Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Tabela 2 Udział ludności wg ekonomicznych grup wieku w % ludności ogółem miasto Zamość Wyszczególnienie Ludność w wieku przedprodukcyjnym 26,75 25,38 24,09 22,93 21,91 20,99 20,32 Ludność w wieku produkcyjnym 62,18 63,21 64,16 64,99 65,76 66,28 66,49 Ludność w wieku poprodukcyjnym 11,07 11,40 11,75 12,07 12,33 12,73 13,19 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Wskaźniki obciąŝenia demograficznego kształtują się dość korzystnie. Na jedną osobę w wieku produkcyjnym w Zamościu przypadało 0,19 osoby w wieku poprodukcyjnym, przeciętnie w województwie lubelskim wskaźnik ten wynosił 0,27 osoby, w Polsce 0,24. Z kolei liczba ludności w wieku nieprodukcyjnym przypadająca 22